Շուշի
Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր
պատմական Մեծ Հայք պետության Արցախի նահանգի Պարսականք գավառի տարածքում տեղադրվող արդի Շուշի քաղաքի սկզբից մինչև մեր օրերն ունեցած քաղաքական և վարչական կարգավիճակների մասին
Սույն «Տեղեկագրում» հարց ու պատասխանների միջոցով հակիրճ ներկայացվում է պատմական Մեծ Հայք պետության Արցախի նահանգի Պարսականք գավառի տարածքում տեղադրվող արդի Շուշի քաղաքի և համանուն շրջանի սկզբից ցայսօր ունեցած քաղաքական ճակատագիրը:
Հարց – 1. Ինչպիսի՞ աղերսներ ունի արդի Շուշի քաղաքը և համանուն շրջանի տարածքը պատմական Հայաստանի հետ:
Պատասխան – 1. Արդի Շուշի քաղաքը և համանուն շրջանը տեղադրվում են պատմական Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգ Արցախի 9-րդ գավառ Պարսականքի տարածքում[1], իսկ Պարսականք գավառն էլ, իր հերթին, համապատասխանում է հետագա Վարանդային[2]: Ընդ որում Վարանդայի մելիքությունը Ղարաբաղի (Արցախի) Խամսայի մելիքությունների («Հինգ մելիքությունների»՝ Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի, Դիզակի) մեջ հյուսիսից դեպի հարավ 4-րդն էր, իսկ հարավից դեպի հյուսիս՝ 2-րդը: Վարանդան գտնվում էր Խաչենի և Դիզակի միջև ընկած տարածքներում[3]:
Ղարաբաղը (Արցախը) ամբողջությամբ (ներառյալ նրա 9-րդ գավառ Պարսականքը) սկսած մ.թ.ա. 189 թվականից մինչև մ.թ. 387 թվականը եղել է պատմական Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգը:Անտիկ պատմիչ Ստրաբոնը (մ.թ.ա. 63 – մոտ մ.թ. 20) իր «Աշխարհագրության» մեջ Արցախի (Ղարաբաղի) մասին նշում է, որ այն (Օրխիստենա – Արցախ) Հայատանի նահանգ է՝ Ուտիքի և Կամբեջանի հետ միասին[4]: Համաձայն Անանիա Շիրակացու «Աշհարհացոյց»-ի (VII դար) Արցախը եղել է Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգը[5], իսկ Պարսականքը (որտեղ ներկայումս տեղադրվում են Շուշի քաղաքն ու համանուն շրջանը) հանդիսացել է Արցախ նահանգի 9-րդ գավառը (այն աղավաղված ընթերցվել է նաև «Պածկանք» անվամբ)[6]:
Արցախ (հետագայում՝ Ղարաբաղ) նահանգը ևս ամբողջությամբ (ներառյալ իր 9-րդ գավառ Պարսականքի, որի տարածքում էլ ներկայումս տեղադրվում են արդի Շուշի քաղաքն ու համանուն շրջանը), մ.թ.ա. 66թ. Արտաշատի հայ-հռոմեական[7], 63 (64)թ. Հռանդեայի հռոմեա-պարթևական[8] և 298թ. Մծբինի հռոմեա-պարսկական (սասանյան)[9] պայմանագրերով ճանաչվել է Մեծ Հայք պետության տարածքային ամբողջականության կազմամաս:
Արցախի նահանգն ամբողջությամբ (ներառյալ Պարսականքը, որի պատմական տարածքում ներկայումս գտնվում են Շուշի քաղաքն ու համանուն շրջանը) 301թ. Մեծ Հայք պետության կազմում և նրա մյուս 14 նահանգների հետ միասին աշխարհում առաջինն ընդունեց քրիստոնեությունը, որպես պետական կրոն[10]: Քրիստոնեության ընդունման պաշտոնական արարողությանը Հայոց թագավորի արքունիք հրավիրված իշխանների մեջ 12-րդը եղել է Արցախի (Ծավդեքի, հետագայում՝ Ղարաբաղի) իշխանը[11]: Ի դեպ, նշված արարողությանը հրավիրվածներից 11-րդը եղել է Սյունիքի, իսկ 13-րդը Ուտիքի իշխանը[12]: «Գրիգորը (Լուսավորիչը-Տ.Ս.) ամբողջ Հայոց երկրում ծայրից-ծայր ջանաց, սփռեց, տարածեց քարոզչության և ավետարանչության գործը՝ սատաղացիների քաղաքից մինչև Խաղտյաց երկիրը, Կզարջքի մոտ, ընդհուպ մինչև Մասքուտների (Աղվանքից արևելք՝ Կասպից ծովի ափին Ճորա-Չորա երկրի-Տ.Ս.) սահմանները, մինչև Ալանաց դռները, Կասպից սահմանները և Հայոց թագավորության Փայտակարան քաղաքը…»,- գրում է Ագաթանգեղոսը[13]:
387թ. Մեծ Հայք պետությունն անկում ապրեց, նրա տարածքի 1/5 մասը բաժին ընկավ Հռոմեական կայսրությանը (հետագայում՝ Բյուզանդիային), իսկ 4/5 մասը՝ Պարսկաստանին: Բյուզանդիային անցած հայկական հողերը այլ կերպ անվանվում էին բյուզանդական (հետագայում՝ Արևմտյան) Հայաստան, իսկ Պարսկաստանին անցած հողերը՝ Պարսկական (հետագայում՝ Արևելյան) Հայաստան: 387թ. Մեծ Հայք պետության, իսկ 428թ. Հայոց Արշակունյաց Թագավորության անկումից հետո, Արցախն իր բոլոր գավառներով (ներառյալ Պարսականքը, որի պատմական տարածքում էլ ներկայումս գտնվում են Շուշի քաղաքն ու համանուն շրջանը), Արևելյան Հայաստանի բոլոր հողերի հետ միասին անցան Պարսկաստանի տիրապետության տակ, իսկ վերջինս էլ, իր հերթին, Արցախի նահանգը (Ուտիքի նահանգի հետ միասին) բռնակցեց իր կազմում գտնվող Աղվանից վարչա-տարածքային միավորին՝ մարզպանությանը, որտեղ Արցախը մնաց մինչև 571թ.[14], իսկ Ուտիքը՝ մինչև 640-ական թթ.[15]:
406թ. դեռևս կանգուն Հայոց Արշակունյաց Թագավորությունում Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից ստեղծված հայ գիրը, գրականությունը, դպրությունը տարածվեց Արցախում[16] և Ուտիքում[17]: Մ.Մաշտոցը գրեր ստեղծեց նաև աղվանների համար՝ Մաշտոցի ստեղծած աղվանական այբուբենը հայտնաբերվել է 1937թ. Էջմիածնի մատենադարանի № 7117 ձեռագրում, որն այժմ նույն համարով պահվում է Երևանի մատենադարանում[18]:
652-701թթ. Հայաստանի հիմնական մասում Թեոդորոս Ռշտունու և նրա ժառանգորդների շնորհիվ ստեղծվել էր փաստական անկախություն կամ լայն ինքնավարություն հիշեցնող քաղաքական կարգավիճակ: 653թ. Արաբական խալիֆայությունը Թ.Ռշտունուն նշանակեց այդ պետությանն անցած Հայաստանի ու Սիսականի (Սյունիքի և Արցախի), Աղվանքի ու Վրաստանի ընդհանուր կառավարիչ-իշխան: Թ.Ռշտունու այդ իշխանությունը Հայաստանի ու Սիսականի (Սյունիքի և Արցախի, Աղվանքի ու Վրաստանի նկատմամբ փոխանցվեցին նրա հետևորդներին՝ Համազասպ Մամիկոնյանին, Գրիգոր Մամիկոնյանին, ապա նաև՝ Սմբատ, Աշոտ Բագրատունի իշխաններին[19] և այլոց:
701-885թթ. համարյա ամբողջ Անդրկովկասը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի կազմում՝ Հայաստանի մայրաքաղաք Դվին կենտրոնով (այստեղ էր նստում արաբ ոստիկանը-նահանգապետը կամ փոխարքան[20]): Համաձայն 9-րդ դարի արաբ պատմիչ Իբն-Խորդադրեի և 20-րդ դարի հայ պատմաբան Լեոի, Սիսաջանը (Սյունիքը և Արցախը), ինչպես նաև Արրանը, Թիֆլիսը, Բերդան (Պարտավը), Բայլաքանը, Կաբալան և Շիրվանը մտնում էին Արաբական խալիֆայության Արմինիայի (Հայաստան) նահանգի «Առաջին Հայաստան» վարչա-տարածքային միավորի մեջ[21]:
Արցախը IX –XIII դարերում նաև կոչվում էր Խաչեն[22]: Բյուզանդական Ուղղափառ քրիստոնեական շրջանակներում (Բյուզանդիա, 610թվականից՝ Վրաստան, X դարից՝ նաև Ռուսաստան) հայերին անվանում էին «խաչեցարներ» («խաչ» բառահիմքով), ընդ որում՝ հույները՝ «խաչինցարիոհ»[23], վրացիները՝ «խաչեցարնի», ռուսները՝ «խանդզիրի»: Խաչեն նշանակում է քրիստոնյաների (հայերի) երկրամաս: XIII դարի հայ պատմիչ Վարդանը հստակ նշում է. «Արցախ – այժմ Խաչեն[24]»: Խաչեն բերդը հիշատակում է Մովսես Կազանկատվացին, որից ծագել է Արցախի Խաչեն անունը[25]:
Արցախը (Խաչենը, հետագայում՝ Ղարաբաղը) իր տարածքների մեծագույն մասով Գագիկ I-ը (989-1020թթ.) վերագրավել ու միացրել էր Հայոց Բագրատունյաց Թագավորությանը[26]: Եվ պատահական չէր, որ Անդրկովկասի վարչա-քաղաքական փոփոխություններին քաջատեղյակ Բյուզանդիայի Կոստանդին Ծիրանածին կայսրը (913-959թթ.) Խաչենի (Արցախի) իշխանի անվամբ իր նամակները հասցեագրում էր. «Հայաստան՝ Խաչենի իշխանին»[27]:
Արցախը (Խաչեն, Ղարաբաղ) XI դարի վերջերից մինչև XIII սկիզբները գտնվել է Վրաստանին ենթակա Հայկական Զաքարյան Իշխանապետության կազմում[28]: Ի դեպ, «Վրաստանի պատմություն»-ում Արցախը (Խաչենը) անվանվում է նաև «Սիվնիեթի» (այժմյան Ղարաբաղն իր հարակից շրջաններով)[29]:
XIII դարի սկզբից մինչև XIV դարի սկիզբները Արցախը (Խաչենը, Ղարաբաղը) գտնվում էր մոնղոլական տիրապետության տակ և տեղավորված էր Չինկիզ խանի ավագ որդի Չուչիի ուլուսի «Գյուրջիստան» վիլայեթի կազմում՝ Արևելյան Վրաստանի, Զաքարյան Հայկական Իշխանապետության, Այրարատի, Սյունիքի հետ միասին[30]:
1370-1405թթ. ամբողջ Անդրկովկասը, ներառյալ Արցախը (Խաչենը, Ղարաբաղը) գտնվում էին Լենկ Թեմուրի տիրապետության տակ: Հայաստանը, Արցախը և ամբողջ Ատրպատականը մտան Թավրիզի էմիրության մեջ[31]: Լենկ Թեմուրը պահպանեց Արցախի, Սյունիքի, Ծարի (Արցախի գավառներից է), Վայոց Ձորի, Շահապունիքի, Գեղարքունիքի և այլ հայկական իշխանությունները[32]:
Լենկ Թեմուրի մահից հետո (1405թ.) Հայկական լեռնաշխարհի որոշ հատվածում, այդ թվում Արցախում հաստատվեց Կարա-կոյունլուների իշխանությունը (1405-1467թթ.): Ջհանշահի ժամանակ (1437-1467թթ.) այդ իշխանության հենարանը հայկական տեղական իշխանություններն էին: Նա հայ իշխանական տների շառավիղների ներկայացուցիչներից շատերին տվեց գավառական տանուտերերի՝ մելիքների իրավունքներ: Մելիքները սկսեցին իշխել մեկ կամ մի քանի գավառների վրա և հաճախ կոչվում էին իշխաններ: Հայկական նման մելիքություններ հիմնվեցին Արցախում, Վայոց Ձորում, Սյունիքում, Գեղարքունիքում, Գուգարքում և այլուր[33]: Նման վիճակը շարունակվեց նաև Ակ-կոյունլիների կարճատև իշխանության ժամանակ (1467-1473թթ.), մինչև որ Ակ-կոյունլինելը 1473թ. Դերջանի ճակատամարտում պարտվեցին Օսմանիան Թուրքիային: Հայաստանն ու Արցախը, այս անգամ, սկսեցին դառնալ Օսմանյան սուլթանության և Սեֆեվյան Պարսկաստանի հարատև պատերազմների թատերաբեմ[34]:
Արդի Շուշի քաղաքի ու համանուն շրջանի տարածքը, որն ընկած է Արցախ (Խաչեն) երկրամասի համարյա կենտրոնում, համարվում է պատմական Հայաստանի ունեցած վերոհիշյալ պատմության կրողը: Այն այդպիսին էլ մնացել է մինչև մեր օրերը:
Հարց – 2. Ինչպիսի՞ վարչա-քաղաքական ճակատագիր ունեցավ Արցախն իր Վարանդա տարածաշրջանի հետ միասին (որտեղ 1724 թվականին հիմնադրվեց Շուշիի բերդը) 1555թ. Հայաստանը Օսմանյան Թուրքիայի և Սևֆեվյան Պարսկաստանի միջև բաժանվելուց հետո:
Պատասխան – 2. 1555թ. Պոնտոսի Ամասիա բնակավայրում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրով այդ պետությունների միջև սահմանային գիծը Հայաստանում անցնում էր Ախուրյան գետով (Արևմտյան Արփաչայ), Հայկական Պար (Աղրի-դաղ) լեռնաշղթայով և Կոտուր ու Զագրոշ լեռներով: Այս սահմանից դեպի Արևմուտք ընկած հայկական հողերն անցան Օսմանյան Թուրքիային և անվանվեցին Թուրքահայսատան կամ Արևմտյան Հայաստան, իսկ դեպի արևելք ընկած հայկական հողերը՝ Պարսկահայաստան կամ Արևելյան Հայաստան: Սևֆեվյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ անցած Արևելյան Հայաստանի հողերում, Պարսկաստանում գոյություն ունեցած ընդհանուր վարչա-քաղաքական համակարգի հիման վրա, կազմվեցին Երևանի, Նախիջևանի և Գյանջայի (Գանձակի) խանությունները, իսկ Լոռի-Փամբակ, Բորչալու երկրամասերը միացվեցին Սևֆեվյան Պարսկաստանի գերիշխանության տակ գտնվող Քարթլի-Կախեթի թագավորությանը:
Ղարաբաղը 1578-1590թթ. դարձել էր թուրք-պարսկական պատերազմների թատերաբեմ: Շահ Աբաս Մեծի օրոք (1586-1629թթ.) Ղարաբաղը կազմում էր Գյանջայի խանության մի մասը: Գանջյայի խանության կենտրոնը Գյանջա (Գանձակ, հետագա՝ Ելիզավետպոլ, Կիրովաբադ) քաղաքն էր: 1747թ. Գյանջայի խանությունից անջատվեցին Ղարաբաղի հայկական մելիքությունների տարածքները և դրանցից արևելք ընկած Միլիի տափաստանը ու այդ հողերի միասնական տարածքում էլ պարսից իշխանությունները հիմնադրեցին Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանությունը[35]՝ Շուշի կենտրոնով:
Հարց – 3. Իսկ երբվանի՞ց է սկսվում Շուշիի որպես բնակավայրի պատմությունը:
Պատասխան – 3. Շուշին գտնվում է Արցախի լեռնաշղթայի նախալեռներում, ներկայիս Գորիս-Ստեփանակերտ խճուղու վրա, Ստեփանակերտից 11 կմ հարավ: Այն, անմատչելի բնական դիրքի շնորհիվ, հնուց Վարանդայի հայության համար ունեցել է պաշտպանական ամրության նշանակություն և, հետագայում պարսպապատվելով, վերածվել է բերդի: Շուշին վաղ միջնադարում կոչվել է Շիկաքար, Քար, Քարագլուխ, Քարագլխի բերդ (Սղնախ, Շոշի սղնախ-բերդ): Խաչենի (Արցախի գավառներից մեկի) իշխան Սահըլ Սմբատյանը 852-855 թթ. այստեղ հաղթել է արաբական զորքին և ազատել գերեվարված հայերին[36]:
Հարց – 4. Որտեղի՞ց է ծագել Շուշի բերդաքաղաքի անունը:
Պատասխան – 4. Շուշի քաղաքի ներկայիս տարածքը 18-րդ դարասկզբում պատկանել է Հովհաննես Հարյուրապետին, որը հայտնի էր Ավան Յուզբաշի անվամբ: 1723 թվականին Արցախի հայ գլխավորները ռուսների օգնությամբ թուրք-պարսկական լծից ազատագրվելու խնդրով ժողով են գումարում ներկայիս Շուշի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Շոշ հայկական գյուղում[37]: Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յզբաշին) որպես հայկական զորասյան գլխավոր հրամանատար, մասնկացում էր հիշյալ ժողովին: Տեղանքի հարմարության նկատառմամբ Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին) 1724թ. հիմնում է արդի Շուշի բերդաքաղաքի առաջին պարիսպները՝ բերդը Շոշ գյուղի անվամբ կոչելով Շուշի: Շուշիի ժայռի ստորոտում դեռևս կան ավերակներ, որոնք անվանվում են «Ամարաթներ» («Ապարանքներ», որտեղ էլ այդ ժամանակներում ապրել է Հովհաննես Հարյուրապետ (Ավան Յուզբաշի) զորավարը[38]): Ի դեպ, վերջինս 1729 թվականին գաղթել է Ռուսաստան, որտեղ նրան Ռուսաց թագուհի Աննա Իվանովնան 1734թ. շնորհել է ռուսական բանակի գեներալի կոչում[39]: Ռուս գեներալ Մ.Մատյուշկինի կողմից 1725թ. դեկտեմբերի 19-ին ռուսական արքունիքին ուղղված գրության մեջ ասվում է, որ Ավան Յուզբաշին, անսալով Ղարաբաղի բնակչության խնդրանքին, մնում է «ամրացված տեղում» և բերդ կառուցում[40]: Համաձայն 18-րդ դարի առաջին երեսնամյակի հայ-ռուսական հարաբերություններին վերաբերող փաստաթղթերի ժողովածուի նյութերի, Շուշիի բերդի հիմքը դրել է Ավան Յուզբաշին՝ 1724 թվականին կամ ավելի վաղ[41]: 1789թ. վրաց Հերակլ թագավորի կազմած «Վրաստանին և Կախեթին մերձակա երկրների նկարագրության» մեջ Ղարաբաղի հայկական իշխանություններին վերաբերող բաժնում խոսվում է նաև այն մասին, որ այնտեղ եղել է «հինավուրց բերդ, ամրոց», որը հետագայում զավթել է Ջևանշեր ինքնակոչ Փանահ խանը[42]:
Հարց – 5. Ո՞վ էր ինքնակոչ Փանահ խանը և ինչպե՞ս նա զավթեց Շուշիի բերդը:
Պատասխան – 5. 1736թ. մահացավ Վարանդայի հայ իշխան Մելիք-Շահնազարյան Մելիք Հուսեինը, որին փոխարինեց նրա ազգական Մելիք-Միրզաբեկ 2-րդը, բայց պարսից շահը նրան գլխատեց, Վարանդայի մելիք նշանակելով Մելիք-Հուսեինի որդի Մելիք–Հովսեփին, որը, սակայն տկար էր, կարճահասակ ու կաղ: Նա ուներ մի խորթ եղբայր Մելիք-Շահնազար անունով, որը ծնվել էր թրքուհի (Նախիջևանի խանի դուստր) Զոհրա-խանումից: Այս Մելիք-Շահնազարը դավադրաբար սպանեց հայ մորից՝ Աննա խաթունից ծնված իր վերոհիշյալ խորթ եղբորը նրա ընտանիքով հանդերձ, բռնազավթելով Վարանդայի մելիքի տիտղոսը «Մելիք-Շահնազար 2-րդ» անվամբ: Ղարաբաղի մյուս մելիքները չներեցին վերջինիս արգահատելի արարքի համար և պատրաստվում էին վրեժխնդիր լինել նրանից: Մելիք-Շահնազար 2-րդը, Ղարաբաղի մյուս մելիքների վրեժխնդրությունից ու պատժից խուսափելու նպատակով, ընդդեմ հայ մելիքների օգնության կանչեց Կուր գետի ու Ղարաբաղի տափաստաններում քոչվոր-թափառական ու ավազակային կյանք վարող թուրք-սարըջալու ցեղերի ավազակապետ Փանահ Ալիին իր հրոսակներով, նրանց տրամադրության տակ դնելով 1724թ. Հովհաննես Հարյուրապետի (Ավան Յուզբաշու) հիմնադրած Շուշիի բերդը: Մելիք Շահնազար 2-րդը և Փանահ Ալին Շուշիի բերդը 1750-1752թթ. հիմնովին նորոգեցին, իրենք սկսեցին բնակվել այնտեղ, ապա, մերձակա Շոշ գյուղի հայ բնակիչներին այնտեղ տեղափոխելուց հետո, Կուրի և Ղարաբաղի տափաստաններում քոչվոր-թափառական ու ավազակային կյանքով ապրող թուրքական ցեղեր ջվանշիրցիներին, քաբիրլուցիներին, օթուզիքիներին (երեսուներկու կոչված ավազացեղերին) մեծ զանգվածներով վերաբնակեցրին Շուշի բերդաքաղաքում ու նրա մերձակայքում: Դրանց վրա հենվող թուրք-ավազակապետ Փանահ Ալին իրեն հռչակեց Փանահ խան, տիրելով Վարանդային ու շրջակա տարածքներին: Եվ հազարամյակներով հայաբնակ, հայալեզու, քրիստոնյա Արցախ (Ղարաբաղ) աշխարհ, որպես մի մահաբեր ու չարագուշակ գույժ, XVIII դարի կեսերին ներխուժեց թուրք- թաթարական բարբարոս տարրը, որը հետագայում դարձավ չարիք ու մղձավանք Շուշի քաղաքի, Շուշիի շրջանի և համայն արցախահայության համար[43]:
Հետագայում, բարեբախտաբար, Շուշի քաղաք եկան հայ գաղթականներ Նախիջևանի Շահկերտ (Ղազանչի), Ագուլիս և Սյունիքի Մեղրիի բնակավայրերից, որոնք տեղացի շուշեցի հայերի հետ միասին ձևավորեցին Շուշի քաղաքի հայ հասարակությունը, քաղաքակրթական կյանք ու շունչ տալով այդ քաղաքին[44]:
Հարց – 6. Ի՞նչ կարգավիճակ ուներ Շուշի բերդաքաղաքը Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության գոյության ամբողջ ժամանակաշրջանում (1747-1822թթ.):
Պատասխան – 6. Ղարաբաղի խանությունը գոյատևեց 1747-1822թթ., որից 1747-1813թթ. (66 տարի)՝ Պարսկաստանի և 1813-1822թ. (9 տարի)՝ Ռուսաստանի կազմում: Ղարաբաղի խանությունը ռուսները գրավեցին 1805թ. մայիսի 14-ին[45], իսկ Ռուսաստանին այն պաշտոնապես միացվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ի Գյուլիստանի պայմանագրով[46]: Ղարաբաղի խանությունը վերացվեց 1822թ. վերջերին[47] և այնտեղ մտցվեց ռուսական կառավարչություն: 1747-1822թթ. ընթացքում Շուշի բերդաքաղաքը հանդիսացել է Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության կենտրոն[48]: Ի դեպ, 1805թ. մայիսի 14-ին Ղարաբաղը Ռուսաստանին անցնելու վերաբերյալ կնքված դաշնագրի տակ իր ստորագրությունը թողած Իբրահիմ խանը ներկայացված է որպես «Շուշու և Ղարաբաղի խան»[49]:
Հարց – 7. Ի՞նչ կարգավիճակ ուներ Շուշի քաղաքը Ղարաբաղի երկրամասում 1822-1918թթ. (Ղարաբաղի խանության վերացումից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ին Անդրկովկասի Սեյմի ինքնալուծարումը):
Պատասխան – 7. Շուշի քաղաքը 1822թ. Ղարաբաղի խանության վերացումից հետո շարունակում էր մնալ այդ երկրամասում մտցված ռուսական կոմենդանտային (պարետային) կառավարման ռեժիմի կենտրոն: Ղարաբաղը 1829թ-ից մինչև 1840 թ. ապրիլի 10-ը ուներ պրովինցիայի վարչա-տարածքային կարգավիճակ՝ Շուշի կենտրոնով: Պրովինցիաներ էին նաև Շաքին, Շիրվանը, Բաքուն, Կուբան, Դերբենդը և Ախալցխան[50]: 1840թ. ապրիլի 10-ին հրատարակված ցարական օրենքով Անդրկովկասը բաժանվեց Վիրա-Իմերեթյան նահանգի և Կասպիական մարզի: Ղարաբաղը գավառի կարգավիճակով ներառվեց Կասպիական մարզի մեջ: Ղարաբաղի գավառի կենտրոնը Շուշի քաղաքն էր: Ի դեպ, Ելիզավետպոլի գավառը (Գյանջա կենտրոնով) ներառված էր Վիրա-Իմերեթյան նահանգի մեջ[51]: 1844թ. Կովկասը վերածվեց փոխարքայության՝ Թիֆլիս կենտրոնով: 1846թ. ընդունված օրենքով Անդրկովկասը բաժանվեց 4 նահանգների՝ Թիֆլիսի, Քութաիսի, Շամախու և Դերբենդի: Ղարաբաղի գավառը Շուշի կենտրոնով զետեղվեց Շամախու նահանգի մեջ[52]: Մինչդեռ, Ելիզավետպոլի գավառը (Գյանջա կենտրոնով) մնաց Թիֆլիսի նահանգի մեջ: Ղարաբաղի գավառը 1867 թվականի դեկտեմբերի 9-ից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ը (Անդրկովկասի Սեյմի ինքնալուծումը) եղել է Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում: Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի վարչական կենտրոնը այդ ժամանակաշրջանում շարունակում էր մնալ Շուշի քաղաքը[53]: Ի դեպ, այդ նույն շրջանում Նախիջևանի գավառը գտնվել է Երևանի նահանգի մեջ[54]:
Հարց – 8. 1918թ. մայիսի 26-ին ինքնալուծարվեց Անդրկովկասի Սեյմը, որի հիման վրա Անդրկովկասում առաջացան 3 անկախ պետություններ՝ Վրաստանի Հանրապետությունը (26.05.1918թ.), Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (27.05.1918թ.) և Հայաստանի Հանրապետությունը (28.05.2018թ.): Այս իրավիճակում որտե՞ղ հայտնվեց Ղարաբաղի գավառը և ինչպիսի՞ ճակատագիր ու դերակատարում ունեցավ այնտեղ Շուշի քաղաքը:
Պատասխան – 8. 1918թ. փետրվարի 10-ին ստեղծված Անդրկովկասի պետական իշխանության բարձրագույն մարմին Սեյմը նույն թվականի մարտին ձևավորեց Անդրկովկասի Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը. այն ինքնալուծարվեց 1918թ. մայիսի 26-ին, որի արդյունքում 1918թ. մայիսի 26-ին ստեղծվեց Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, իսկ մայիսի 28-ին՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, մայիսի 27-ին՝ Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետությունը: Եթե հայերն ու վրացիները պատմականորեն ունեցել էին պետականության բազմադարյա ավանդույթներ, ապա այսօրվա ադրբեջանցիները մինչ այդ ընդհանրապես պետականություն չէին ունեցել, և Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ) առաջին ադրբեջանական պետությունն էր պատմության մեջ[55]: Այդ արհեստական ու նորաթուխ պետության մասին ռուս հայտնի գեներալ Ա.Ի.Դենեկինը գրել էր, որ այն արհեստական է, անունը գողացված է Իրանի հյուսիսային Ատրպատականի նահանգի անունից, հողերը հայկական են, լեզգիական, թալիշական, ռուսական և որ այն գոյատևում է սոսկ Թուրքիայի ու Անգլիայի շնորհիվ: Ստորև մեջ ենք բերում Դենեկինի ռուսերեն խոսքը. «Все в Азербайджанской республике было искусственным, “ненастоящим”, начиная с названия, взятого заимообразно у одной из провинций Персии. Искусственная территория, обнимавшая лезгинские Закаталы, армяно-татарские Бакинскую и Елисаветпольскую губернию и русскую Мугань и объединенная турецкой политикой в качестве форпоста пантюркизма и панисламизма на Кавказе… Искусственная государственность, так как на этих землях, лежавших на пути великого переселения народов и подвергавшихся воздействию разнообразных культур сменявшихся завоевателей, жили всегда разрозненные мелкие племена, враждовавшие друг с другом и доныне еще сохранившие черты кочевого быта. Наконец, искусственно держалось и Азербайджанское правительство – первоначально волею Нурипаши, потом ген. Томсона и в дальнейшем — просто по инерции…»[56].
ԱԴՀ-ը շատ հավակնոտ հայտ ներկայացրեց իր ունենալիք տարածքների վերաբերյալ, դրանց մեջ ներառելով նաև Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ մտնող Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը, առանց հաշվի առնելու այն հանգամանքը, որ Ղարաբաղը հայկական հինավուրց հող է հազարամյակներով ունեցած բնիկ հայ բնակչությամբ, մշակույթով և ավանդույթներով, որ Ղարաբաղը դարերով եղել է հայ պետականության կազմում: Ղարաբաղի նկատմամբ նման հավակնություններ ներկայացնող ԱԴՀ-ը հաշվի չէր առել նաև այն փաստը, որ Ղարաբաղը մինչ այդ եղել է Պարսկաստանի (1555-1805/1813թթ.) և Ռուսաստանի (1813-1918թթ.) պետական տարածք: Ղարաբաղի նկատմամբ ունեցած իր հավակնությունները ԱԴՀ-ը 1919թ. ներկայացրել էր Փարիզի Խաղաղության վեհաժողով և Ազգերի լիգա, որտեղ մերժում էր ստացել:
Հարց – 9. Իսկ ի՞նչն էր Ադրբեջանին դարձրել այդքան ամբարտավան հայկական Ղարաբաղի նկատմամբ:
Պատասխան – 9. Ադրբեջանի այդ հավակնոտության հիմքում ընկած էր 1918թ. մարտի 25-ից մինչև նույն թվականի սեպտեմբերի վերջերը Գյանջա-Բաքու տարածաշրջանում թուրքական բանակի առկայությունը՝ գեներալ Նուրի փաշայի գլխավորությամբ: 1918թ. սեպտեմբերից մինչև 1919թ. օգոստոս ամիսը ԱԴՀ-ի համար նույնպիսի հենարան եղան նաև անգլիացիները, որոնք այդ ժամանակաշրջանում Բաքվում հաստատել էին բրիտանական գլխավոր նահանգապետություն գեներալ Թոմսոնի հրամանատարությամբ (վերջինիս այդ պաշտոնում նշանակել էր Անտանտի գերագույն Խորհուրդը, որի տեր ու տնօրենն Անգլիան էր): Անգլիացիներին հետաքրքրում (զգլխում) էր Բաքվի նավթը: Արդեն 1901թ. դրությամբ Բաքվում արդյունահանվել էր 11 մլն. տոննա նավթ, որը կազմում էր նավթի համաշխարհային արդյունահանության մոտ 50 տոկոսը: Անգլիացիների աչքին ուրիշ ոչինչ այլևս չէր երևում:
Հարց – 10. Իսկ ինչպիսի՞ քայլեր կատարեց 1918թ. մայիսի 28-ին հիմնված անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՀՀ) Ղարաբաղի երկրամասն իրեն վերամիավորելու ուղղությամբ:
Պատասխան – 10. 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Էրզինջանում կնքված թուրք-բոլշևիկյան զինադադարի[57] և 1918թ. մարտի 3-ին կնքված Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրերի[58] ուժով ռուսները Արևմտյան Հայաստանից ու Անդրկովկասից դուրս բերեցին իրենց զորքերը, Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը թողնելով թուրքերին, պարտավորվելով ցրել նաև թուրքերին դիմադրող հայկական զինված խմբավորումները[59]: Ռուսները դրանով Անդրկովկասի ռազմա-քաղաքական դաշտը զիջեցին թուրքերին, ապա նաև անգլիացիներին: 1918թ. մայիսի 21-27-ը տեղի ունեցած Սարդարապատի, Ապարանի և Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերում հայ ժողովուրդն իր վերջին ջանքերի շնորհիվ կանգնեցրեց թուրքական բանակին ու Արևելյան Հայաստանը փրկեց ցեղասպանության վտանգից: Էլ չենք խոսում 1915թ. Արևմտյան Հայաստանում Օսմանյան Թուրքիայի կատարած Հայոց ցեղասպանության ու դրանով ամբողջ հայությանը վիթխարի վնասներ պատճառելու և դրա հետևանքով Արևելյան Հայաստանում մոտ 600 000 հայ փախստականների առկայության մասին: Այսպիսի ծանր վիճակում, 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում հռչակվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը: 1918թ. մայիսի 30-ին Հայոց Ազգային Խորհուրդը հրապարակեց մայիսի 28-ին կազմված հետևյալ հայտարարությունը. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջականության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ՝ Հայոց Ազգային Խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերը կազմել հայոց ազգային կառավարություն՝ Ազգային Խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գավառների քաղաքական և վարչական ղեկը վարելու համար»[60]:
Այսպիսով, ՀՀ-ը իր ստեղծման առաջին իսկ օրից հայտարարեց, որ ինքը նաև Լեռնային Ղարաբաղի, որպես «հայկական գավառի գերագույն ու միակ իշխանությունն է և վարելու է նրա քաղաքական ու վարչական ղեկը»: 1918թ. մայիսի 28-ի դրությամբ Շուշի քաղաքը Ղարաբաղի վարչական կենտրոնն էր, որտեղ առաջիկա երկու տարիների ընթացքում ծավալվելու էին քաղաքական, ռազմական կարևորագույն իրադարձություններ:
Հարց – 11. Ինչպիսի՞ հետևանքներ ունեցավ Անտանտի (ավելի կոնկրետ՝ Մեծ Բրիտանիայի) կողմից 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսում կնքված Օսմանյան Թուրքիայի կապիտուլիացիայի պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապետության, Ղարաբաղի և վերջինիս կենտրոն Շուշի քաղաքի քաղաքական ճակատագրի վրա:
Պատասխան – 11. 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումիում կնքված հայ-թուրքական պայմանագրով[61] Ղարաբաղը և արևելահայ այլ շատ գավառներ ՀՀ-ի կազմի մեջ չներառնվեցին թուրքական կողմի ահավոր ճնշման հետևանքով: Բաթումիի հիշյալ պայմանագիրը վերացվեց 1918թ. հոկտեմբերի 31-ին Մուդրոսում կատարված Օսմանյան Թուրքիայի կապիտուլիացիայի[62], Թալաաթի երիտթուրքական կառավարության 1918թ. հոկտեմբերի 9-ին հրաժարական տալու, ինչպես նաև թուրքական զինված ուժերի մինչև 1918թ. սեպտոմբերի վերջերը Անդրկովկասից հեռանալու[63] գործոնների շնորհիվ: 1918թ. դեկտեմբերի 5-ին Անդրկովկասից դուրս եկող թուրքական զորքերը նույնիսկ ՀՀ-ին հանձնեցին Երևան-Ալեքսանդրապոլ երկաթուղին ու Ալեքսանդրապոլ քաղաքը[64]: Թեև 1918թ. սեպտեմբերին թուրքական 5000-անոց զորքը ներխուժեց Շուշի քաղաք, ճնշում գործադրեց այնտեղ սեպտեմբերի 30-հոկտեմբերի 4-ին գումարված Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խորհրդի 3-րդ համագումարի վրա, բայց Ղարաբաղը շարունակեց իրեն համարել Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս, չենթարկվելով թուրք-թաթարական ճնշումներին[65]: Գեներալ Անդրանիկի զորքը 1918թ. նոյեմբերի 29-ին Զանգեզուրից շարժվեց դեպի Շուշի՝ այն թուրք-թաթարական հրոսակներից ազատագրելու համար, բայց ճանապարհին, Շուշիից 37կմ հեռավորության վրա, նրան դիմավորած Բաքվի անգլիական գլխավոր նահանգապետ Ուիլյամ Մոնտգոմերի Թոմսոնի բանագնացները Անդրանիկին թույլ չտվեցին մտնել Շուշի՝ պատճառաբանելով, թե, իբր, նրա կողմից Շուշի մտնելը և թուրք-ադրբեջանական զորքերի հետ կռվի բռնվելը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ Փարիզում կայացվելիք Խաղաղության վեհաժողովում Հայկական հարցի հայանպաստ լուծման վրա: Նրանք Անդրանիկին համոզեցին նաև, որ Ղարաբաղի քաղաքական պատկանելության հարցը վերջնականապես լուծվելու է Փարիզի Խաղաղության վեհաժողովում[66]:
Հարց – 12. Մինչև 1918-1920թթ. Շուշիում տեղի ունեցած Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խորհրդի համագումարների աշխատանքներին անդրադառնալը չէի՞ք ասի, թե Շուշի քաղաքն ինչպիսի՞ ժողովրդագրական վիճակ է ունեցել 1830-1920թթ. (90 տարվա) ընթացքում:
Պատասխան – 12. Շուշին 1830-1834թթ. ուներ 5566 արական սեռի բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 4-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (11581), Երևանից (6135) և Ախալցխայից (5864) հետո[67]:
Շուշին 1950թ. ուներ 12724 բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 5-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (30814), Շամախուց (19558), Գանձակից (12996) ու Երևանից (12815) հետո[68]:
Շուշին 1873թ. ուներ 24552 բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 2-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից հետո: Ի դեպ, 1873թ. Բաքուն ուներ 15105, իսկ Երևանը՝ 11938 բնակիչ[69]:
Շուշին 1886թ. ուներ 26806 բնակիչ, որի 56.7 տոկոսը հայեր էին: 1886թ. բնակչության թվով Շուշին Անդրկովկասի 3-րդ քաղաքն էր Բաքվից (86611) և Թիֆլիսից (78445) հետո[70]:
Շուշին 1897թ. ուներ 25881 բնակիչ, որի 55.7 տոկոսը հայեր էին: 1897թ. բնակչության թվով Շուշին Անդրկովկասի 8-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (159590), Բաքվից (111904), Գանձակից (33625), Քութաիսիից (32476), Ալեքսանդրապոլից (30616), Երևանից (29006), Բաթումիից (28508) հետո[71]:
Շուշին 1913 (1914) թթ. ուներ 42569 բնակիչ, որի 53.3 տոկոսը հայեր էին: 1913-1914թթ. Շուշին բնակչության թվով Անդրկովկասի 6-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (344629), Բաքվից (248812), Քութաիսիից (57917), Գանձակից (56316) և Ալեքսանդրապոլից (51316) հետո[72]:
Շուշին 1916թ. ուներ 43381 բնակիչ, որի 53.3 տոկոսը հայեր էին[73]:
Շուշին 1920թ. սկզբում ուներ 60000 բնակիչ, որի 47000-ը կամ 78.3 տոկոսը հայեր էին[74]: 1920թ. մարտի 23-ին Ադրբեջանի մուսավաթական իշխանության կողմից Շուշիում կազմակերպված հայերի կոտորածներին զոհ գնաց 30.000-ից ավելի հայ, իսկ կենդանի մնացած հայերի մեծ մասը բռնագաղթեց քաղաքից[75] :
Այսպիսով, 1830-1816թթ. Շուշի քաղաքի բնակչության պարզ, իսկ 1920թ. սկզբում՝ բացարձակ մեծամասնությունը (60.000-ից՝ 47000-ը) հայեր էին:
Հարց – 13. 1918թ. հոկտեմբերի 31-ի Մուդրոսի զինադադարի ուժի մեջ մտնելուց հետո մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում խորհրդային իշխանություն ներմուծվելը՝ Շուշիում ինչպիսի՞ քաղաքական իրադարձություններ ծավալվեցին Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական կարգավիճակի շուրջ:
Պատասխան – 13. Քիչ վերևներում նշել ենք, որ 1918թ. մայիսի 27-ին և 28-ին ԱԴՀ-ի և ՀՀ-ի ստեղծման առաջին իսկ օրից Լեռնային Ղարաբաղը նրանց միջև դարձավ կռվախնձոր: Եթե ՀՀ-ը և Ղարաբաղի հայությունը որպես վերամիավորման հիմք էին ընդունում պատմականորեն միևնույն պետականության, ազգության, հողին ու ջրին, հավատք-դավանանքին, մշակույթին ու ազգային ավանդություններին իրենց ունեցած բազմադարյա միասնական պատկանելությունը և նույնականությունը, ապա ԱԴՀ-ը, զուրկ լինելով այդ ամենից, հիմնվում էր Թուրքիայի և Անգլիայի, հետագայում նաև՝ բոլշևիկների աջակցությունների վրա, որոնց հիմքում թուրք-թաթարական միասնականությունից բացի, անգլիացիների ու բոլշևիկների համար ընկած էր և ընկած է Բաքվի նավթը (1901թ. դրությամբ Բաքվին էր պատկանում նավթի համաշխարհային արդյունահանության մոտ 50 տոկոսը): Ահա թե ինչու 1918թ. նոյեմբերին Բաքվից հեռացող թուրքերին անմիջապես փոխարինեցին անգլիացիները՝ Բաքվում հիմնելով անգլիական գլխավոր նահանգապետություն՝ գեներալ Թոմսոնի գլխավորությամբ[76]: Թոմսոնը բրիտանական զինվորական միսիա հիմնեց Շուշի քաղաքում 1918թ. դեկտեմբերի 8-ին[77] և, դեկտեմբերի 28-ին ճանաչելով Խան-Խոյսկու մուսավաթական կառավարությունը մինչև Փարիզում Խաղաղության վեհաժողովի կայացումը[78], ձեռնամուխ եղավ Ղարաբաղում ԱԴՀ-ի գերիշխանության հաստատման գործին: Գեներալ Թոմսոնը (նաև նրա տեղապահ Շատալուորթը) պահանջեցին Ղարաբաղից ժամանակավորապես ճանաչել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը մինչև այդ հարցի վերջնական լուծումը Փարիզում գումարվելիք Խաղաղության վեհաժողովում, սակայն Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդը (այսուհետ՝ ԼՂԱԽ) Շուշիում 1918թ. փետրվարի 10-21-ը գումարած իր IV և ապրիլի 22-29-ի V համագումարներում մերժեց անգլո-մուսվաթական հիշյալ պահանջները և իրեն համարեց ՀՀ-ի անբաժան մաս[79]: Նույն կերպ վարվեց նաև ԼՂԱԽ-ի VI համագումարը[80]:
Անգլո-մուսվաթական համատեղ ծանր ու տևական ճնշումների, հայ ազգաբնակչության հանդեպ կիրառած բռնությունների, ջարդերի, շրջափակումների հետևանքով Ղարաբաղի Հայոց VII համագումարը, որը տեղի ունեցավ Շուշի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Շոշ գյուղում, 1919թ. օգոստոսի 15-ի նիստում որոշեց ժամանակավորապես, մինչև Փարիզում Հաշտության Վեհաժողովի որոշումը, ընդունել անգլո-մուսավաթական պահանջները՝ ԱԴՀ-ի ժամանակավոր իշխանությունը: 1919թ. օգոստոսի 22-ին արդեն Շուշի քաղաքում Ղարաբաղի Հայոց համագումարի և ԱԴՀ-ի միջև ստորագրվեց հետևյալ համաձայնագիրը.
«1.Սույն ժամանակավոր համաձայնությունը կողմերն ընդունում են՝ մինչև որ այդ հարցը վճռվի Հաշտության Վեհաժողովում, որպիսի լուծումը հավասարապես պարտադիր է երկու կողմերի համար էլ:
- Ղարաբաղի Շուշի, Ջևանշիր և Ջիբրայիլ գավառների հայերով բնակեցված լեռնային մասը (Դիզակ, Վարանդա, Խաչեն, Ջրաբերդ) ժամանակավորապես իրեն համարում է Ադրբեջանի Հանրնապետության սահմաններում:
- Շուշիի, Ջևանշիրի և Ջիբրայիլի գավառները մնում են իբրև առանձին վարչական միավոր՝ ընդհանուր-նահանգապետության սահմաններում և նրա ներքին կազմաակերպությունն այնպես է, որ լեռնային հայկական մասում վարչությունը նշանակվում է հայերից՝ փորամասնության իրավունքների երաշխավորությամբ:
- Ղարաբաղի լեռնային մասում (Դիզակ, Վարանդա, Խաչեն, Ջրաբերդ) վարչական պաշտոնատար անձինք նշանակվում են խորհրդի հայ անդամների առաջարկությամբ (տես 5-րդ կետը):
- Ղարաբաղի ընդհանուր-նահանգապետության կից հիմնվում է 6 հոգանոց մի խորհուրդ – 3 հայ և 3 մահմեդական:
- Խորհրդի հայ անդամները ընտրվում են Լեռնային Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչության համագումարից: Համագումարն իրավունք ունի վերընտրվելու:
- Միջցեղային բնույթ ունեցող սկզբունքային բոլոր հարցերը չեն կարող կիրառել կյանքում առանց նախօրոք խորհրդում քննվելու:
- Խորհուրդը ունի նախաձեռնության իրավունք ընդհանուր-նահանգապետության կարգավորման ու կառավարության վերաբերյալ հարցերում:
- Խորհուրդն ունի ընդհանուր-նահանգապետության վարչության վրա հսկելու ու հակակշռելու իրավունք՝ առանց վարչության գործողություններին խառնվելու իրավունքի:
- Հաստատվում է ընդհանուր-նահանգապետի քաղաքացիական մասի օգնականի պաշտոն, որպիսի պաշտոնին նշանակվում է հայ:
- Քաղաքացիական մասի օգնականի պաշտոնի համար հայկական համագումարըներկայացնում է Ադրբեջանի կառավարության երկու թեկնածու. Որնցից մեկը հաստատվում է:
- Ղարաբաղի հայերը վայելում են մշակութային ինքնավարության իրավունք:
- Մշակութային ինքնավարության իրավունքը կիրառվում է Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խարհրդի կողմից, որը ընտրվում է Ղարաբաղի հայերից պարբերաբար հրավիրվող համագումարներում. Համագումարը հրավիրում է Ազգային Խորհուրդը:
- Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը հակակշռում է Հայոց Ազգային Խարհրդի գործունեությունը հայ լիազորների միջոցով:
- (Ադրբեջանական) զորամասերը կենում են Խանքենդում և Շուշիում, խաղաղ ժամանակվա կազմով:
- Զորամասերի ամեն տեղափոխում Ղարաբաղի Շուշի, Ջևանշիր և Ջիբրայիլ գավառների լեռնային հայաբնակ մասերում, կարող է կատարվել խորհրդի անդամների երկու երրորդի համաձայնությամբ:
- Քաղաքական համոզումների համար ոչ ոք չի կարող հետապնդման ենթարկվել ո՛չ պետական, ո՛չ էլ վարչական կարգով:
- Քաղաքական պատճառներով մեկնելու հարկադրված բոլոր հայերը իրավունք ունեն վերադառանալու իրենց տեղերը:
- Ղարաբաղում դադարեցվում է հայ և մահմեդական բնակչության զինաթափումը մինչև Ղարաբաղի հարցի որոշվելը Հաշտության վեհաժողովում:
Ծանոթություն. Քանի որ ամբողջ Ադրբեջանում հայտարարված է զինաթափություն, խոսք կարող է լինել միայն դադարեցման մասին:
- Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը ցույց է տալիս նյութական ու բարոյական աջակցություն Ղարաբաղի ազգաբնակչության մահմեդական ու հայ քանդված գյուղերը շուտով վերականգնելու համար:
- Միջցեղային հարաբերությունները ավելի լավ կարգավորելու նպատակով խորհուրդը պարբերաբար հրավիրում է հայ-մահմեդական ընդհանուր և տեղական համագումարներ:
- Միությունների, խոսքի ու մամուլի կատարյալ ազատություն: Իսկ ժողովները, քանի որ ամբողջ Ադրբեջանում տիրում է զինվորական դրություն, արտոնվում են վարչության կողմից:
- Մասնավոր և պաշտոնատար անձանց բոլոր հանցագործությունները հետապնդվում են դատական եղանակով, բացի Պետական Պաշտպանության Կոմիտեի 1919թ. հունիսի 11-ի պարտադիր որոշումով ընդհանուր դատաստանական ենթակայությունից հանված հանցանքներից:
- ՄԻնչև այժմ տեղի ունեցող միջցեղային ընդհարումներին մասնակցելու համար ոչ ոք չի ենթարկվում պատասխանատվության:
- Սույն համաձայնությունը ուժի մեջ է մտնում Ղարաբաղի Հայոց 7-րդ համագումարի ընդունած վայրկյանից:
- Սույն համաձայնությունը ուժի մեջ է մնում բոլոր դռպքերում՝ պաշարողական, զինվորական և այլն:
Ղարաբաղի 7-րդ համագումարի նշանակած պատվիրակները լիազորված են՝ կնքելու համագումարի բոլոր անդամների ընդունած վերջնական ժամանակավոր համաձայնությունը Ադրբեջանի կառավարության հետ, ընտրելու 2 թեկնածու՝ Ղարաբաղի ժամանակավոր ընդհանուր-նահանգապետի օգնականի պաշտոնի համար և Ղարաբաղի ընդհաուր-նահանգապետին կից գտնվող խորհրդի 3 անդամներ ու լուծելու բոլոր այն տեխնիկական հարցերը, որոնք կապված են Ղարաբաղի կառավարության հետ՝ ընդունված ժամանակավոր համաձայնության հիման վրա»[81]:
Սակայն, 1920թ. մարտին ԱԴՀ-ի բանակը շրջապատեց Ղարաբաղը, պահանջելով հայությանը զինաթափվել և ոչ թե ժամանակավորապես, այլ մշտապես ընդունել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը: Պահանջն ընդունեց վերջնագրի ձև: Ստանալով մերժում, ԱԴՀ-ի թուրք-մուսավաթական հրոսակախմբերը 1920թ. մարտի 23-ին մտան Շուշի, որտեղ բարբարոսաբար կոտորեցին ավելի քան 30 000 հայ բնակիչների, կողոպտեցին, ավերեցին, հրկիզեցին քաղաքի հայկական մասը: Քաղաքի հայ բնակչության կենդանի մնացած հատվածը արտագաղթեց: Այդ հրեշավոր ոճրագործության դեմ հայերը բողոքի ցույցեր արեցին Թիֆլիսում, Երևանում, Արմավիրում, Դոնի-Ռոստովում, Ալեքսանդրապոլում, Տաշքենդում և այլուր[82]: Նշված ոճրագործությունները դատապարտել է նաև Ռուսաստանի առաջադեմ հասարակայնությունը: Ռուս բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը (1891-1938թթ.) «Ֆայտոնչին» բանաստեղծության մեջ ներկայացրել է Շուշիի հայության 1920թ. մարտի 23-ի կոտորածները: Ֆայտոնչու կերպարը, մռայլ բնապատկերը, անհանգիստ ու լարված երանգները այն արտահայտչաձևերն են, որոնք խորացնում են սարսափի, վախի մթնոլորտը՝ առավել սրելով հայկական անշնչացած քաղաքի նկարագրությունը.
Քառասուն հազար մեռյալ լուսամուտ-
Ակնախոռոչներ անթիվ – անվերջ,
Դառը տքնանքի բոժոժը հմուտ
Թաղված է այնտեղ՝ լեռների մեջ:
Անամոթաբար շիկնում արևից,
Մերկ տներն են վեր նայում անթարթ,
Միգամածում է երկինքը վերից
Որպես մուգ-կապույտ ոմն ժանտախտ[83]:
(թարգմանությունը՝ Հ.Բեյլերյանի)
Ի դեպ, 1921թ. հուլիսի 19-ին հայ վրիժառու Միսաք Թոռլաքյանը (1888-1968թթ.) Կ.Պոլսում (Ստամբուլում) գնդակահարեց Շուշիի ջարդերի կազմակերպիչ, ԱԴՀ-ի ներքին գործերի նախկին նախարար Բեհբուդխան Ջվանշիրին[84]:
Բայց անգամ ԱԴՀ-ի կողմից Ղարաբաղի տիրոջ՝ ղարաբաղահայության (արցախահայության) հանդեպ կատարված վերոհիշյալ ոճրագործությունները անզոր եղան ստիպել Լեռնային Ղարաբաղին հրաժարվելու իրեն ՀՀ-ի անբաժան մաս հռչակելուց: Այսպես. 1920թ. ապրիլի 23-29-ը գումարված Ղարաբաղի Հայոց 9-րդ համագումարը կայացրեց հետևյալ պատմական որոշումը.
«1. Ղարաբաղի VII համագումարի անունից ադրբեջանական կառավարության հետ կնքված համաձայնագիրը համարել վերջինիս կողմից խախտված՝ հաշվի առնելով ադրբեջանական զորքերի կողմից կազմակերպված հարձակումները Ղարաբաղի խաղաղ բնակչության վրա, Շուշիում և գյուղերում հայ բնակչության բնաջնջումը:
2. Հայտարարել Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորում Հայաստանի Հանրապետության հետ՝ որպես նրա անբաժան մաս:
3. Խնդրել Մոսկվայում Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությանը՝ սույն համագումարի որոշումը հայտնելու Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությանը»[85]:
Նշված որոշումը Մոսկվայի Հայկական Ներկայացուցչության միջոցով 1920թ. մայիսին հաձնվել է ՌՍՖՍՀ-ի ԱԳ նախարար Չիչերինին[86]:
Այսպիսով, 1920թ. ապրիլի 28-ին ԱԴՀ-ի անկման և Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության ներմուծման պահին Լեռնային Ղարաբաղի Հայոց Համագումարը Ղարաբաղը հռչակեց որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժան կազմամաս[87]:
Հարց – 14. Ինչպիսի՞ դերակատարում է ունեցել Շուշի քաղաքը հայ ժողովրդի հոգևոր-մշակութային ու գիտա-կրթական կյանքում:
Պատասխան – 14. Շուշին եղել է Ղարաբաղի (Արցախի) նախահեղափոխական միակ քաղաքը և կրթամշակութային, արհեստագործական, առևտրային խոշորագույն կենտրոնը: Շուշիի հնագույն հայկական բնակավայրի պատմության վերաբերյալ փաստեր, հուշարձաններ պահպանվել են դեռևս 9-րդ դարից սկսած: Շուշին 1724թվականից հանրահայտ բերդ-ամրոց էր (վերանորոգված 1752թ.): Այն 1840թ. ստացավ քաղաքի կարգավիճակ՝ իր գերակշիռ հայ ազգաբնակչությամբ: Շուշիում գործել են կուսանոց անապատի Սուրբ Աստվածածին (1816թ.), Նոր կամ Վերին բաղի Ս.Հովհաննես Մկրտիչ («Կանաչ ժամ», 1818թ.), Ագուլեցոց Ս.Աստվածածին (1822թ.), Մեղրեցոց Ս.Աստվածածին (1838թ.) եկեղեցիները և Ղազանչեցոց Ամենափրկիչ մայր տաճարը (1868թ.)[88]:
Շուշիում եղել են տարբեր տիպի 12 դպրոցներ, այդ թվում 1864 թվականից գործած Ս.Մարիամյան օրիորդաց դպրոցը: Այս դպրոցներում մանկավարժական գործունեությամբ են զբաղվել հայ մշակույթի մեծեր Հր.Աճառյանը, Լեոն, Ղ.Աղայանը, Վ.Փափազյանը և ուրիշներ:
Շուշիում 1828թ. լույս է տեսլ առաջին գիրքը «Պատմութիւն Սուրբ գրոց», որին հետևել է տպագրության բուռն գործը: Շուշիի տպարաններում տպագրվել են 19 հայկական, երկու ռուսական թերթեր, հանդեսներ, այդ թվում՝ «Հայկական աշխարհ», «Ծիածան», «Փայլակ», «Ղարաբաղ», «Քնար խոսնակ» ամսագրերը, «Նեցուկ» թերթը, ռուսական «Շուշինսկի լիստոկ», «Շուշինսկայա ժիզն» ամսագրերը: Հայ մեծ գրողներ Րաֆֆու, Պ.Պռոշյանի, Ղ.Աղայանի, Լեոի և մյուսների շատ գրքեր առաջին անգամ այստեղ են տպագրվել: Այդ գործում մեծ դեր է ունեցել 1881թ. հիմնադրված Միրզաջան Մահտեսի Հակոբյանի տպարանը:
Շուշիում 1860-ական թվականներից սկսած բուռն զարգացում ապրեց թատերական ու երաժշտական արվեստը, ստեղծվեցին թատրոններ ու թատերախմբեր, որոնց մեջ 1865թ. հիմնադրված «Խանդամիրյան թատրոնը», որն ուներ 350 տեղանոց դահլիճ: Շուշիի թատրոններում հանդես են եկել հայ մեծ դերասաններ Գ.Չմշկյանը, Պ.Ադամյանը, Հ.Աբելյանը, Հ.Զարիֆյանը, Սիրանույշը, Վ.Փափազյանը, Օ.Գուլազյանը և շատ ուրիշներ:
1911թ. հայկական օրիորդաց Ս.Մարիամի դպրոցում կազմակերպվել է 60 հոգուց բաղկացած քառաձայն երգեցիկ խումբ: Շուշիում հաճախ են ելույթ ունեցել Կարա Մուրզան ու Կոմիտասը և այլ հռչակավոր շատ երաժիշտներ: Երաժշտական արվեստի զարգացման գործում իրենց ավանդն են ունեցել շուշեցիներ Արշակ Կոստանյանը, Բեգլար Ամիրջանյանը, Ներսես Շախլյանը, Ստեփան Դեմուրյանը, Գրիգոր Սյունին (Միրզոյանը), Դանիել Ղազարյանը, Ալեքսանդր Մելիք Փաշայանը (Մելիք Փաշաևը) և ուրիշներ:
Շուշիում գործել են շատ գրադարաններ ու գրադարան-ընթերցասրահներ:
1859-1880թթ. այստեղ հիմնադրվեցին մետաքսագործական ֆաբրիկա, էլեկտրակայան, 4 կաշեգործարան, 3 ներկատուն, 4 տպարան, 5 հյուրանոց-իջևանատուն, 185 խանութ, 1 հիվանդանոց:
Շուշիում են ծնվել 1724թ. նրա բերդի հիմնադիր Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին, ռուսական բանակի գեներալ), ռուսական բանակի գեներալ Հովհաննես Լազարյանը (Իվան Լազարևը), պետական-քաղաքական գործիչներ՝ Իվան Թևոսյանը, Սարգիս Կասյանը, Սահակ Տեր-Գարիելյանը, հայտնի զինվորականներ՝ Նելսոն Ստեփանյանը, Ռուբեն Բաղրյանը, գիտնականներ՝ Աշոտ Հովհաննիսյանը, Սերգեյ Վարունցյանը, Հակոբ Հովհաննիսյանը, Ն.Զինինը, Մարգար Առուստամյանը, Ղևոնդ Զաքարյանը, դերասաններ՝ Վաղարշ Վաղարշյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը, Ալեքսանդր Ալեքսանդրյանը, ազգային-ազատագրական պայքարի շատ գործիչներ: Շուշիում ապրել և աշխատել են Հր.Աճառյանը, Ղ.Աղայանը, Վ.Փափազյանը, Գ.Չմշկյանը, Պ.Ադամյանը, Հ.Աբելյանը, Հ.Զարիֆյանը, Սիրանույշը, Վ.Փափազյանը, Օ.Գուլազյանը, Կոմիտասը, Կարա Մուրզան, Արամ Մանուկյանը և շատ ուրիշներ:
Հարց – 15. Ընդհանրապես ինչպիսի՞ վարչա-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական վիճակի մեջ էր Շուշի քաղաքը 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում և նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո՝ ընդհուպ մինչև 1992թ. մայիսի 9-ը (հայկական զորքի կողմից Շուշի քաղաքի ազատագրումն) ընկած ժամանակաշրջանում:
Պատասխան – 15. 1920թ. մարտի 23-ին ԱԴՀ-ի կողմից Շուշի քաղաքի 47000 հայերից մոտ 35000-ը կոտորելուց, քաղաքի հայկական թաղամասերը հրկիզելուց, ավերելուց, կողոպտելուց հետո այնտեղ մնացած մոտ 10-12 հազար հայությունը քաղաքից մազապուրծ հեռացավ: Քաղաքի հայկական աշխույժ ու եռուն կյանքը կանգ առավ: Բայց, ինչպես նշել ենք վերևներում, 1920թ. ապրիլի 21-ից 29-ը տեղի ունեցած Ղարաբաղի Հայոց 9-րդ համագումարը վերացրեց 1919թ. օգոստոսի 22-ին հարկադրաբար ստորագրված համաձայնագիրը՝ ժամանակավորապես ԱԴՀ-ի իշխանությունն ընդունելու մասին և, ի հեճուկս դրա, IX համագումարը, արտահայտելով ղարաբաղահայության ազատ կամքը, Ղարաբաղը հռչակեց Հայաստանի Հանրապետության ամբաժանելի մաս: Այդ ժամանակ որպես Ղարաբաղի վարչական կենտրոն շարունակում էր մնալ Շուշի քաղաքը: Դեռևս 1919թ. հունիսի 3-ին Կարմիր XI բանակի Ռազմական խորհրդի անդամ Ս.Մ.Կիրովը, ընդգծելով մուսավաթականների պահանջների անհիմնությունը, Լենինին հաղորդում էր, որ. «Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հայկական մարզերը չեն ճանաչում Ադրբեջանական կառավարությունը»[89]: 1918-1920թթ. Լեռնային Ղարաբաղում իշխանությունը գտնվում էր Հայոց Ազգային Խորհրդի ձեռքում[90]:
1920թ. ապրիլի 28-ին ռուս-թուրքական ներքին համաձայնությամբ բոլշևիկյան XI բանակը Բաքու ներմուծեց խորհրդային իշխանություն և, Ստալինը Նարիմանովի համախոհությամբ, Օրջոնիկիձեին հաղորդեց. «Իմ կարծիքն այն է, որ պետք է որոշակիորեն պաշտպանել կողմերից մեկին, տվյալ դեպքում՝ Ադրբեջանին Թուրքիայի հետ միասին»[91]:
1921թ. հունիսի 24-ին Լենինը ՌՍՖՍՀ-ի ԱԳ նախարար Գ.Չիչերինին գրեց. «Չի կարելի արդյո՞ք խաղաղություն կնքել Նարիմանովի հետ»[92] (այսինքն՝ Ղարաբաղը տալ Ադրբեջանին), որին Չիչերինը պատասխանել էր. «Ղարաբաղը բնիկ հայկական տեղանք է»[93]: 1920թ. հունիսի 19-ին Չիչերինը Մոսկվայից Բաքու Օրջոնիկիձեին գրում էր. «Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Շուշին, Նախիջևանը, Ջուլֆան չպետք է միավորվեն ո՛չ Հայաստանին, ո՛չ էլ Ադրբեջանին, այլ պետք է լինեն ռուսական օկուպացիոն զորքերի իրավասության ներքո՝ տեղական խորհուրդների ստեղծմամբ…»[94]: 1920թ. հունիսի 29-ին Չիչերինը Լենին գրում էր. «… Այդ հակամարտության վերջին փուլը Ադրբեջանի կողմից պահանջների ներկայացումն է այն հսկայական օկրուգների նկատմամբ, որոնք մշտապես պատկանել են Հայաստանին և փաստացի գտնվում են Հայկական Հանրապետության ձեռքում: Ադրբեջանական կառավարությունը պահանջ է ներկայացրել Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Շարուր-Ղարալագյազի գավառի նկատմամբ՝ Նախիջևանի, Օրդուբադի և Ջուլֆայի հետ միասին»[95]:
1920թ. հուլիսի 7-ին նախկին ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոն Լենինի նախագահությամբ ընդունեց որոշում Կովկասում վարվող քաղաքականության վերաբերյալ, որի 8-րդ կետով Կովկասի կոմունիստներին հանձնարարվում էր՝ բնակչությանը պարզաբանել, որ ռուսական զորքերը վերոհիշյալ տարածքները զբաղեցրել են ժամանակավորապես՝ խուսափելու համար ազգամիջյան կոտորածներից, և որ այդ տարածքների պատկանելության հարցը պետք է որոշվի խառը հանձնաժողովի կողմից՝ Ռուսաստանի ներկայացուցչի նախագահությամբ, «ընդ որում՝ խառը հանձնաժողովը պետք է ղեկավարվի բնակչության էթնիկական կազմով և նրա կամքով»[96]: Իսկ 1923թ. Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության 94.4 տոկոսը հայեր էին[97] (Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի բնակչությունը 1926թ. կազմում էր 125300 մարդ, որից 111700 հայեր էին (89.1 տոկոս), իսկ 12600-ը՝ ադրբեջանցիներ (10.1 տոկոսը)[98]: Եվ պատահական չէր, որ (1920թ. նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում Խորհրդային իշխպանություն ներմուծելուց հետո) 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղափոխական Կոմիտեն հռչակագիր ընդունեց՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը Խորհրդային Հայաստանի անբաժանելի մաս ճանաչելու վերաբերյալ[99]: Անգամ հայատյաց Ստալինը 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին ողջունեց դա, գրելով. «Դեկտեմբերի 1-ին Խորհրդային Ադրբեջանը կամավոր հրաժարվում է վիճելի գավառներից և հռչակում «Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Խորհրդային Հայաստանին»[100]: 1920թ. դեկտմբերի 2-ին Օրջոնիկիձեն Բաքվից Մոսկվա հաղորդեց Լենինին ու Ստալինին այն մասին, որ «… Ադրբեջանը երեկ արդեն հայտարարել է Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Հայաստանին հանձնելու մասին»[101]: Լենինը, 1920թ. դեկտեմբերի 12-ին Մոսկվայում ընդունելով Խորհրդային Հայաստանի պատվիրակներ Ս.Տեր-Գաբրիելյանին ու Ա.Մռավյանին, հարցրել էր և հիշյալ վիճելի տարածքների հարցի լուծման մասին, որին Ս.Գաբրիելյանը պատասխանել էր, որ այդ հարցը ստացել է արդարացի լուծումը[102]»: Օրջոնիկիձեն, ելույթ ունենալով 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին տեղի ունեցած Բաքվի խորհրդի նիստում, նշել էր. «… Նարիմանովն այստեղ ընթերցեց իր Հհռչակագիրը՝ Զանգեզուր, նախիջևան և Ղարաբաղ… Այս գավառներում … ամփոփվում է Անդրկովկասում, այսպես կոչված հայ մուսուլմանական հարցի հանգույցը, այն հարցը, որը սարսափների աղբյուր էր դարձել… Եվ, ահա, այսօր Ադրբեջանական Հանրապետության ղեկավարը ելնում ու ասում է. «Այդ սարսափելի հարցն այլևս գոյություն չունի» … Այդ փաստաթուղթը, որն ընթերցվեց այստեղ, մեծագույն կարևորության փաստաթւողթ է, դա պատմական փաստաթուղթ է, որը չունի իր օրինակը մարդկության պատմության մեջ»[103]: Ադրբեջանի Հեղկոմի 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունած հիշյալ «Հռչակագրի» կապակցությամբ Նարիմանովին երախտագիտության հեռագիր հղեց Հայաստանի Հեղկոմի նախագահ Ս.Կասյանը[104]:
1921թ. հունիսի 3-ին ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Քաղբյուրոն Օրջոնիկիձեի, Մախարաձեի, Նարիմանովի. Ալ.Մյասնիկյանի և այլոց մասնակցությամբ ընդունած իր որոշմամբ հանձնրարեց Հայկական ԽՍՀ կառավարությանը, որպեսզի վերջինս իր հռչակագրով մատնանշի Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելությունը Հայաստանին»[105] Եվ այդ որոշման հիման վրա էլ 1921թ. հունիսի 12-ին Հայաստանի Ժողկոմխորհի նախագահ Ալ.Մյասնիկյանի (Ալ.Մարտունի) և քարտուղար Մ.Կարաբեկյանի ստորագրությամբ ընդունվեց Հռչակագիր, որում նշված է. «Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Հեղկոմի Հռչակագրի և Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետության ու Ադրբեջանի միջև համաձայնության հիման վրա հայտարարվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղն այսուհետև համարվում է Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետության անբաժան մաս»[106]: Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը դրանից հետո անմիջապես Ա.Մռավյանին որպես Լեռնային Ղարաբաղի արտակարգ լիազոր, ուղարկեց ք.Շուշի:
Սակայն, այս ամենից հետո էլ Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի Ժողկոմխորհի նախագահ Նարիմանովը և այլ գործիչներ Թուրքիայի և Ստալինի դրդմամբ պահանջում էին Լեռնային Ղարաբաղը հանձնել Ադրբեջանին: Օրջոնիկիձեն, Կիրովը և այլ գործիչներ պնդում էին Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմում մնալու դիրքորոշումը, նշելով. «Ղարաբաղի հարցը, դա խորհրդային հանրապետություների պատվի հարցն է և այն պետք է լուծել հատկապես այն իմաստով, որ դա լինի վերջին անգամ»[107]: 1921թ. հունիսի 26-ին Օրջոնիկիձեն ու Կիրովը հեռագրով Նարիմանովին խիստ կերպով հայտնեցին. «Եթե հետաքրքրվում եք մեր կարծիքով, ապա այն հետևյալն է. բոլոր վեճերի վերջնական լուծման և Լեռնային Ղարաբաղի հարցը լուծելիս, իսկական բարեկամական հարաբերությունների հաստատման շահերից ելնելով, պետք է ղեկավարվել այսպիսի սկզբունքով՝ ո՛չ մի հայկական գյուղ չպետք է միացվի Ադրբեջանին, հավասրապետ և ո՛չ մի մուսուլմանական գյուղ չի կարելի միացնել Հայաստանին»[108]:
1921թ. հուլիսի 4-ին ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոն, մասնակցությամբ Ստալինի, ձայների մեծամասնությամբ որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը մտցնել Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ (հօգուտ այդ որոշման էին քվեարկել Օրջոնիկիձեն, Կիրովը, Մյասնիկյանը և Ֆիկատները[109]): ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսարիատի կողմից խորհուրդների IX համագումարում ներկայացված 1920-1921թթ. տարեկան հաշվետվությունում անգամ պաշտոնապես հայտարարվում էր, որ՝ «հուլիսին Ադրբեջանի հետ կնքվում է համաձայնագիր Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ, որը մտցվում է Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ»[110]: Սակայն, Նարիմանովը, Ստալինի հովանավորությամբ ու դրդմամբ, պահանջեց, որպեսզի այդ հարցի վերջնալուծումը տեղափոխվի ՌԿ(բ)Կ Կենտրոնական Կոմիիտե, որի հետ համաձայնվեց Կովբյուրոն: Բայց բանը դրան չհասավ: ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոի 1921թ. հուլիսի 4-ի վերոհիշյալ որոշումը Ստալինի և Նարիմանովի կողմից ստորաբար ու մեծամտաբար արհամարհվեց. 1921թ. հուլիսի 5-ին Կովբյուրոն, առանց քննարկման և քվեարկության, Ստալինի կամայական պնդմամբ «թխեց» որոշում, որում նշված է. «Ելնելով մուսուլմանների և հայերի միջև ազգային խաղաղության և վերին ու ներքին Ղարաբաղի տնտեսական կապի, Ադրբեջանի հետ նրա մշտական կապի անհրաժեշտությունից, Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմաններում, նրան տրամադրելով մարզային լայն ինքնավարություն՝ նույն մարզի կազմի մեջ մտնող ք.Շուշի վարչական կենտրոնով[111]»:
Հայաստանի Կոմկուսի ԿԿ-ը 1921թ. հուլիսի 16-ին որոշում կայացրեց Կովբյուրոյի 1921թ. հուլիսի 5-ի որոշման հետ իր անհամաձայնության մասին[112]: Ալ.Մյասնիկյանը Հայաստանի Կոմկուսի 1922թ. հունվարի 26-29-ին տեղի ունեցած համագումարում իրեն տրված այն հարցին, թե ինչու Լեռնային Ղարաբաղը չվերամիավորվեց Հայաստանին, պատասխանել էր. «… Այսպես՝ Ադրբեջանն ասում էր, որ եթե Հայաստանը պահանջի Ղարաբաղը, ապա նավթ չենք տա»[113]: Մյասնիկյանը քողարկված ձևով մատնանշել էր չարաբաստիկ նավթի գործոնը:
Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի իշխանությունները 1923թ. սկզբներին պլանավորել էին Ղարաբաղը բաժանել երկու վարչական միավորների (խոշորոցված գավառների)՝ 1) Լեռնային Ղարաբաղ՝ Քուրդիստանով հանդերձ, կենտրոնը՝ ք.Շուշի, 2) Դաշտային Ղարաբաղ, կենտրոնը՝ ք.Աղդամ[114]: Հետո որոշեցին Լեռնային Ղարաբաղն ու Դաշտային Ղարաբաղը միավորել մեկ վարչա-տարածքային միավորի մեջ[115]: 1923թ. հուլիսի 1-ին ներկայացվեց նախագիծ Ղարաբաղի լեռնային հատվածում ձևավորել «Ղարաբաղի Ինքնավար մարզ », կենտրոնը՝ Խանքենդի[116] (նախկին Վարարակն[117]):
Ադրբեջանի Կենտգործկոմը 1923թ. հուլիսի 7-ին որոշեց. «1. Լեռնային Ղարաբաղի հայկական մասից ստեղծել ինքնավար մարզ՝ որպես Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմամաս, կենտրոնը՝ Խանքենդի բնակավայրը[118]»:
Ադրբեջանի Կենտգործկոմի հատուկ հանձնաժողովը նույն օրը նաև որոշեց ԼՂԻՄ-ից անջատված Ղարաբաղի Դաշտային գավառներում մտցնել մարզային կառավարում Աղդամ կենտրոնով[119]: 1923թ. հուլիսի 16-ին որոշվեց Շուշի քաղաքը և Սքոբելևսկու համայնքի մի քանի գյուղերի ազատ հողեր ևս մտցնել ԼՂԻՄ-ի կազմի մեջ[120]: Հանձնաժողովի նույն որոշմամբ Դաշտային Ղարաբաղի որոշ քրդաբնակ տարածքներում ստեղծվեց Քուրդիստանի գավառը[121]:
1923թ. նոյեմբերի 26-ին հրապարակվեց ԼՂԻՄ-ի Կանոնադրությունը, որտեղ ամրագրված էր, որ ԼՂԻՄ-ում գործավարությունը, դատավարությունը, ուսուցումը դպրոցներում տարվում են «մայրենի լեզվով»: Կանոնադրությունում ամրագրված էին ԼՂԻՄ-ի կազմի մեջ մտնող տարածքները (Ստեփանակերտի, Մարտունու, Մարտակերտի, Շուշիի և Հադրութի շրջանները)[122]:
Այսպիսով, 1923թ. հուլիսի 7-ին ստեղծված ԼՂԻՄ-ի մայրաքաղաք դարձավ Ստեփանակերտը (նախկին Վարարակնը, թաթարներն այն անվանում էին Խանքենդի): Նախկին Վարարակն (Խանդքենդի) բնակավայրը 1923թ. Բաքվի 26 կոմիսարների առաջնորդ Ստեփան Շահումյանի հիշատակը հավերժացնելու համար վերանվանվեց Ստեփանակերտ[123]: Իսկ Շուշի քաղաքը վերածվեց ԼՂԻՄ-ի Շուշիի վարչական շրջանի կենտրոնի: Այդ կարգավիճակում էլ այն մնում էր մինչ 2020թ. նոյեմբերի 9-ը[124]:
Պետք է նշել, որ ԼՂԻՄ-ի սահմանները որոշելիս Ադրբեջանի իշխանությունները կանխամտածված ձևով այդ մարզից դուրս թողեցին նույնիսկ Ղարաբաղի լեռնային ու հայահոծ Գյուլիստանի (հետագա՝ Շահումյանի շրջանի) ու Խանլարի շրջանի Գետաշենի ենթաշրջանի տարածքները: Բացի դրանից, Ադրբեջանի իշխանությունները Հայկական ԽՍՀ-ի և ԼՂԻՄ-ի միջև 6 կմ լայնությամբ շերտ հորինեցին, որով վերջինս կտրվեց Հայկական ԽՍՀ-ի հետ ցամաքյաին կապից՝ արհեստականորեն վերածվելով անկլավի: Այսպիսով, ԼՂԻՄ-ը ընդգրկեց Ղարաբաղի միայն մի մասը՝ 4.4 հազար քմ տարածքով (Ստեփանակերտի (1978 թվականից՝ Ասկերանի), Շուշիի, Մարտակերտի, Մարտունու և Հադրութի շրջաններով)[125]:
1920-1992թթ. ընթացքում Ադրբեջանը Շուշիի կոտորված, ինչպես նաև բռնի արտագաղթած հայերի տներում բնակեցրեց թուրք-թաթարներին (1937 թվականից՝ նոր միայն «ադրբեջանցի» կոչվածներին), որով այս քաղաքի հայկական քաղաքակիրթ կյանքը կանգ առավ: Քանդվեցին ու ավերվեցին եկեղեցիները, հայկական պատմական հուշարձանները: Հանրահայտ «Կանաչ ժամ» եկեղեցին դարձրել էին հանքային ջրերի ըմպասրահ: Բայց անգամ այդ բարբարոսությունները անզոր եղան անբան թուրք-ադրբեջանցիների համար Շուշի քաղաքն ինչ-որ չափով, տեսքով, մշակութային կյանքով, բնակչության թվով համեմատելի դարձնել մինչև 1920թ. մարտի 23-ին կատարված հայերի կոտորածները նրա ունեցած մակարդակին: Շուշին Շուշի էր հայերով, այլ ՝ ոչ թե քոչվոր-թափառական ու բարբարոս թուրք-ադրբեջանցիներով: Եթե 1920թ. սկզբին Շուշին ուներ 60 000 բնակիչ, որից 47 000-ը՝ հայեր (78.3 %)[126], ապա 1989թ. տվյալներով Շուշի քաղաքն ուներ ընդամենը 13 500 բնակիչ[127], որից միայն 2000-ն էր հայ[128]: 1920 թվականի համեմատ Շուշիի բնակչությունը պակասել էր 4.4 անգամ, իսկ հայերի թիվը՝ 23 անգամ:
1920-1992թթ. մեծապես տուժել ու նվազել էր նաև Շուշիի շրջանի հայ ազգաբնակչությունը: Բերենք մի քանի օրինակ: Այսպես. Շուշիի շրջանի Քարին տակ գյուղը 1890թ. ունեցել է 174 հայ ծուխ (1068 բնակիչ), մինչդեռ 1989թ. այնտեղ մնացել էր 675 հայ բնակիչ[129]: Հին Շեն գյուղը 1959թ. ուներ 500, իսկ 1989թ.՝ 267 հայ բնակիչ[130]: Մեծ Շեն գյուղը 1959թ. ուներ 300, մինչդեռ 1989թ. այնտեղ մնացել էր 97 հայ բնակիչ[131]: Եղցահող գյուղը 1985թ. ուներ 180, մինչդեռ 1989թ.՝ 99 հայ բնակիչ[132]: 1920թ. Շաղկաձոր և Կանաչ Թալան գյուղերը միասին ունին 280, մինչդեռ 1989թ. Ծաղկաձորում մնացել էր 22, իսկ Կանաչ-Թալանում՝ 96 հայ բնակիչ[133]: Շուշիի շրջանի Խերխան և մյուս հայկական գյուղերը 1920-1989թթ. ընթացքում գործնականում հայաթափվել էին[134]:
1988թ. սկզբներին Ադրբեջանական հրոսակները մեկուսացրել էին Շուշիի շրջանի Հին Շեն, Մեծ Շեն, Ծաղկաձոր, Եղցահող, Քարինտակ և այլ հայկական գյուղեր, դրանց բնակչության նկատմամբ կատարելով քստմնելի արարքներ ու դաժանություններ: Սակայն հայ ազգաբնակչությունը չընկրկեց ու զենքը ձեռքին մաքառեց թուրք-ադրբեջական լուծը թոթափելու համար:
1992թ. մայիսի 9-ին հայ ինքնապաշտպանական ուժերը ազատագրեցին Շուշի քաղաքը, որից հետո այնտեղ սկսեցին հայրենադարձվել նրա նախկին բնակիչներն ու վերջիններիս ժառանգները, հայեր այլ շատ վայրերից: Շուշիում ու նրա շրջանում սկսեց աշխուժանալ հայ կյանքը: 2020թ. նոյեմբերի 9-ի դրությամբ Շուշի քաղաքն արդեն ուներ 5000 բնակչություն՝ համարյան բոլորը հայեր:
Հարց – 16. Ի՞նչ վիճակում էր գտնվում Շուշի քաղաքը Լեռնային Ղարաբաղի Հանապետության (Արցախի Հանրապետության) կազմում 1992թ. մայիսի 9-ից մինչև 2020թ. նոյեմբերի 9 ընկած (28-ամյա) ժամանակաշրջանում:
Պատասխան – 16. 1992թ. մայիսի 9-ից մինչև 2020 նոյեմբերի 9-ը (28 տարի) Շուշիի պատմության մեջ հայրենատիրության, հայրենադարձության և հայկական միջավայրի ու կյանքի վերականգնման ժամանակաշրջան էր: Բուռն էին նաև ռազմաքաղաքական իրադարձությունները Արցախ աշխարհում, որոնց կիզակետում էր մնում նաև Շուշին իր համանուն շրջանով հանդերձ: Այսպես. դեռևս 1988թ. փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ-ը որոշում կայացրեց դուրս գալ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմից ու վերամիավորվել Հայկական ԽՍՀ-ի հետ: Սակայն նախկին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նախագահության 1988թ. հուլիս 18-ի որոշմամբ արցախահայության այդ արդարացի պահանջը մերժվեց: 1989թ. դեկտեմբերի 1-ին ՀԽՍՀ-ի Գերագույն Խորհրդի և ԼՂՀ Ազգային Խորհրդի միացյալ նիստում որոշում կայացվեց ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ին միավորելու մասին: 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին ԼՂԻՄ-ի և 1920թ. նրանից անջատված Շահումյանի շրջանի ժողովրդական պատգամավորների համատեղ նիստում հռչակվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի շրջանի միասնական կազմով), որի մեջ էին մտնում նաև Շուշի քաղաքն ու Շուշիի շրջանը: 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին ԼՂՀ-ում անցկացվեց հանրաքվե, որով Ղարաբաղը ևս մեկ անգամ ամրագրեց իր անկախ պետություն լինելու հանգամանքը: 1992թ. հունվարի 4-ին ընդունվեց ԼՂՀ-ի անկախության հռչակագիրը, ընտրվեցին նրա իշխանության ներկայացուցչական և գործադիր-կարգադրիչ մարմինները: Ստեղծվեց ԼՂՀ-ի Ազատագրական Բանակը: 1991թ. ապրիլի 30-ի լույս մայիսի 1-ի գիշերը և մայիսի 2-ին խորհրդային բանակն ու ադրբեջանական հրոսակները համատեղ հայաթափեցին Գենտաշենն ու նրա ենթաշրջանը, այնուհետև՝ նաև ԼՂԻՄ-ի ծայրամասային բնակավայրերը: 1992թ. հունվարի 26-ին ադրբեջանական կանոնավոր բանակը հարձակվեց Շուշիի շրջանի հայկական Քարին տակ գյուղի վրա: Օգնության եկած հայ ազատամարտիկները ադրբեջանցիներին դուրս քշեցին այնտեղից: Իսկ Շուշի քաղաքում ադրրբեջանցիները կենտրոնացրել էին ժամանակակից բոլոր տեսակի զենքեր և շարունակ ռմբակոծում էին Ստեփանակերտը: Միայն 1992թ. փետրվարի 16-ին Շուշիից «Գրադ» և «Ուրագան» տեսակի զենքերից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է 300-ից ավելի մահասփյուռ հրթիռ, խլելով 11 մարդու կյանք, կատարելով մեծածավալ ավերածություններ: Այսպես 4 տարի շարունակ Շուշի քաղաքում կենտրոնացված ադրբեջանական 6000 զինվորներն ու հսկայածավալ տեխնիկան կրակի տակ էին պահում Ստեփանակերտն ու ԼՂՀ-ի այլ տարածքներ: Եվ միայն 1992թ. մայիսի 8-ին ԼՂՀ-ի Պաշտպանական Բանակն անցավ հարձակման և, իրականացնելով հայտնի «Հարսանիք լեռներում» օպերացիան, 1992թ. մասիսի 9-ին ազատագրեց Շուշի քաղաքը, ապա՝ նաև համանուն շրջանը: Մայիսի 10-ին Շուշիի Ս.Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցում մատուցվեց Ս.Պատարագ՝ ի հիշատակ զոհված ազատամարտիկների: Շուշիի ազտագրումը Ավարայրի ու Սարդարապատի ճակատամարտին հավասար պատմական իրադարձություն էր: Շուշիի ազատագրումից հետո այնտեղ սկսեցին վերադառնալ նախկին շուշեցի հայեր, նրանց ժառանգներ և այլ բնակիչներ:
Շուշիի ազատագրումից հետո, հայ զինվորներն ազատագրեցին Ղարաբաղի պատմական մյուս հողերը՝ Քելբաջարը, Աղդամը, Լաչինը, Ֆիզուլին, Ջեբրայիլը, Ղուբաթլին, Զանգելանը: Արցախի (և այդ թվում Շուշիի) ազատագրման համար 1988-1994թթ. զովվել է 5000 և վիրավորվել 15000 հայ մարտիկ:
1994թ. մայիսի 4-ին Բիշքեկում կնքվեց զինադադարի համաձայնագիր, որն ստորագրեցին Հայաստանի Հանրապետությունը, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, Ադրբեջանական Հանրապետությունը և Ռուսաստանի Դաշնությունը: 1994թ. մայիսի 18-ին Մոսկվայում հիշյալ 4 պետություններից 3-ի պաշտպանության նախարարները ստորագրեցին համաձայնագիր ղարաբաղյան հակամարտության գոտի ռուս 1700 խաղաղապահ զինվոր տեղավորելու մասին, բայց Ադրբեջանը դա մերժեք, թեև 1992թ. միայն մայիս ամսին Ադրբեջանն ունեցել էր 5000 սպանված և մոտ 20000 վիրավորված զինվոր:
1997թ. Ղարաբաղի (Արցախի) խնդրի լուծման նպատակով ստեղծվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահություն, որը բաղկացած է ՌԴ, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչներից: Նշված ժամանակաշրջանում Շուշիում աշխուժացավ հայ հոգևոր-մշակութային կյանքը: 1998թ. հուլիսի 19-ին, արմատապես վերանորոգվելուց հետո, վերաբացվեց Շուշիի Ս.Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին: Այն կառուցվել էր 1868-1887թթ. Խանամիրյան բարերարների կողմից և օծվել էր 1888թ. սեպտեմբերի 20-ին: 1998թ. հուլիսի 19-ին վերաբացված այս եկեղեցու բարերարը Անդրեաս Ռուբյանն էր՝ Նյու Ջերսիից (ԱՄՆ), իսկ նրա զանգակատան վերաբացման բարերարը՝ Լևոն Հայրապետյանը՝ Մոսկվայից: Շուշիի ազատագրումից հետո «Կանաչ ժամ» եկեղեցին նույնպես վերանորոգվեց և սկսեց գործել: Մյուս եկեղեցիները դեռևս 1920-1989թթ. հիմնահատակ քանդվել էին և դրանցից մի քանիսի վերանորոգչական նախապատրաստական աշխատանքներն էին տարվում: Ազատագրումից հետո Շուշիում հիմնվեցին՝ տեղական արտադրական կոմբինատներ, գորգագործական, արևելյան երաժշտական գործիքների ֆաբրիկաներ, մշակութային, արհեստագործական ուսումնարաններ, երաշխտական դպրոց, մշակութային տուն, կապի հանգույց, հիվանդանոց, հյուրանոցներ, պատմության թանգարան: Այստեղ հիմնվել էր ՀՀ ԳԱԱ բուսաբանական ինստիտուտի Շուշիի մասնաճյուղ: Թուրք-ադրբեջանական լծից մազապուրծ ազատված Շուշիիում վերականգնվում-վերահաստատվում էր հայ մշակութային, հոգևոր, գիտակրթական աշխույժ կյանքը: Շուշին ու Շուշվա շրջանն իր ունեցած մոտ 152 հայկական պատմական հուշարձաններով, առողջարար կլիմայով, անդնդախոր ու գեղատեսիլ կիրճերով, կառուցվող ժամանակակից հյուրանոցներով դառնում էր զբոսաշրջության ու հանգստի կարևոր կենտրոն:
Շուշի քաղաքը 2020թ. նոյեմբերի 9-ի դրությամբ արդեն ուներ 5000 բնակիչ՝ համարյա բոլորը հայեր: Սակայն, 2020թ. սեպտեմբերի 27-ից մինչև նոյեմբերի 9-ը տեղի ունեցած թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի հետևանքով և 2020թ. նոյեմբերի 9-ին ՌԴ-ի, ԱՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված չարագույժ և դավադիր «Հայտարարությամբ» Շուշին դարձյալ ռազմակալվեց թուրք-ադրբեջանցիների կողմից, քաղաքի 5000 հայ բնակչությունը նորից բռնեց պանդխտության ցուպը, հուսալով, որ. «Ձախորդ օրերը ձմռան նման կուգան ու կերթան, վհատվելու չէ, վերջ կունենան…» (Ջիվանի): Այսինքն՝ հայը կվերադառնա Շուշի, անպայմա՛ն կվերադառնա…
Տիգրան Ղևոնդի Սահակյան
Պետականագետ, Հայկական հարցի փորձագետ
Երևան, 30.12.2020թ.
[1] Սուրեն Տիգրանի Երեմյան, «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1963թ., էջ 117:
[2] Նույնը, էջ 77, 117:
[3] ա/ Թ.Խ.Հակոբյան, «Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության» (այսուհետ՝ «ՈւՀՊԱ»), Երևան, 1960թ., էջ 359-360,
բ/ «Հայկական հարց» (հանրագիտարան, խմբագիրներ՝ Ամալյա Պետրոսյան, Սեդրակ Կրկյաշարյան, Իրինա Մանուկյան, Սեդրակ Սիմոնյան, Նաիրա Խլղաթյան և ուրիշներ), այսուհետ՝ «ՀՀ», Երևան, 1996թ., էջ 367,
գ/ Րաֆֆի (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան), «Խամսայի մելիքությունները» (1600-1827), Երևան, 1959թ., «Հայպետհրատ», էջ 165-395, հատկապես՝ էջեր 165-180:
[4] Strabo, XI, XIV, 4.
[5] Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյցի»-ի, էջ 106, 109,117,77:
[6] ա/Նույնը, էջ 77,
բ/ Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 249:
[7] ա/ Պլուտարքոս, Կենսագրություններ, Պոմպեոս, 33 (թարգ. Ս.Գրքաշարյանի), Երևան, 2001թ., էջ 265,
բ/ Օտար աղբյուրները Հայաստանի ու հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա, Դիոն Կասսիոս, գր. XXXVI, 53, 1-3, էջ 141 (թարգ. Ս.Տ.Կրկյաշարյանի), Երևան, 1976թ.,
գ/ Ս.Տ.Երեմյան, նշված աշխատություն, էջ 118,
դ/ История Древнего Рима (под ред. А.Г. Бокщанина и В.И.Кузищина), Москва, 1971г., c. 221.
ե/ T.Моммзен, История Рима (перевод с немецкого, примечание Ф.М.Лурье СПб, Лениздат, 1993г., с. 198.
[8] ա/ Օտար աղբյուրները Հայաստանի ու հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա, Հովսեպոս Փլավիոս, 101-103 (էջ 79) և Դիոն Կասսիոս, գիրք 62, 19-23 (198-202),
բ/ Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118,
գ/ Մ.Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Ստ.Մալխասյանի), Երևան, 1990թ., գիրք II, գլ. ԼԸ,
դ/ Tacitus, Historiae, Annales, XV, 15, Cambridge, Mass.-london, 1956 (loeb classicae library).
[9] Н.Адонц, “Фауст Византийский как историк” (“Христианский Восток”, т. VI, вып. III, СПб, 1922г., с. 244-245.
[10] ա/ Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1977թ., էջ 12, ծանոթ. 48 (էջ 182-183),
բ/ Ագաթանգեղոսի պատմության հունական նորահայտ խմբագրությունը («Վարք») (թարգ. Հ.Բարթիկյանի, առաջաբան և ծանոթ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), Էջմիածին, 1966թ., էջ 98, 164-168,
գ/ G.Garitte, la Vie grecque inedite de St. Gregoir d’Armenie, Analecta Ballandiana, t. 83, q-3-4, 1965.
դ/ Նույնի՝ Documents pour letude livre d’Agathange, Vatican, 1946.
ե/ Н.Марр, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием (арабская врсия), СПб, тип. Имп.Ак. Наук, 1905г.
զ/ Ա.Տեր-Ղևոնդյան, «Ագաթանգեղոսի արաբական խմբագրության նորահայտ ամբողջական բնագիրը» («Պատմաբանասիրական հանդես», I, Երևան, 1973թ.):
[11] Ագաթանգեղոս , «Հայոց պատմություն», ծանոթ. 44 (էջ 178-179):
[12] Նույն տեղում:
[13] Նույնը, էջ 130-131:
[14] ա/ Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 115,
բ/ Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն» («Աշխարահացոյց»), Երևան, 1979թ. էջ 303-304:
[15] Լեո, Երկ ժող., հ. 2, գիրք 1, Երևան, 1967թ., էջ 306-311:
[16] ա/ Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք III, գլ. ԾԴ, (էջ 214-215),
բ/ Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1981թ., ժ, ժբ, ժգ, ժդ, ժե, ժէ, ժը, իա:
[17] Նույն տեղերում:
[18] ա/Կորյուն, «ՎՄ», ԺԲ, Ժգ, Ժը,
բ/ Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք III, գլ. Կ,
գ/ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. II, էջ 124:
դ/Հրաչյա Աճառյան, «Աղվանական այբուբենը» (“ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալի տեղեկատու”), Երևան, 1941թ., № 3-4,
ե/ Նույնի՝ «Հայկական գրերը», Երևան, 1968թ., էջ 216-231,
զ/ Абраамян А.Г., “Дешифровка надписей Кавказских агван”, Ереван, 1964г.
է/ А.Ш.Мнацаканян, “О литературе Кавказской Албаний”, Ереван, 1969г.
ը/ Абуладзе, “К открытию альфавита Кавказских албанцев” (“Известия инст. языка, истории и матеральной культуры им. акад. Марра грузинского филиала АНСССР”, М., 1938г., т. 4:
թ/ Шанидзе А., “Новооткрытый альфавит Кавказских албанцев и его значение для науки” (“Изв. инст. яз., ист. и мат. культуры им. академика Марра грузинского филиала АНСССР”), 1938г. т. 4.
ժ/ Шанидзе А., “Язык и письмо кавказских албанцев” (“Вестник օтдела общ. наук АН Груз. ССР”), Тбилиси, 1960г., № 1.
ժա/ Тревер К., “Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IVв. до н.э. – VII в. н.э.”, М.-Л, 1959г.
ժբ/ Кан К., “Известия древных греческих и римский писателей о Кавказе”, Тифлис, 1884г.
[19] ա/ «Պատմութիւն Սեբէոսի», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, Երևան, 1979թ., գլուխ Խը, 15-25 (էջ 164), գլ. Խթ, 15 (էջ 169), գլ. Ծբ, 20-30, (էջ 175),
բ/ Լեո, Երկ ժող., հ. 2, գիրք 1, էջ 308-326,
գ/ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 2, էջ 314-317:
[20] ա/ ՀԺՊ, հ. 2, էջ. 362,
բ/ Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362, 366-367:
[21] ա/ Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 366:
բ/ ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363:
[22] ա/ “Нагорный Карабах” (историческая справка), Изд. АН Арм. ССР, Ереван, 1988г., с. 7.
б/Վարդան, «Աշխարհագրություն», Փարիզ, 1960թ., էջ 11:
գ/ Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» (թարգ. Վարագ Առաքելյանի), «Հայաստան» հրատչ., Երևան, 1969թ., գլ. Իբ (էջ 266):
[23] Կոստանդին Ծիրանածին, «Բյուզանդական աղբյուրները արարողությունների մասին», գիրք II, գլ. 48 («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 6, Երևան, 1970թ., էջ 151):
[24] Վարդան, «Աշխարհագրություն», էջ 11:
[25] ա/ Մ.Կաղանկատվացի, նշվ. աշխ., գլ. ԻԲ (էջ 266):
բ/ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (այսուհետ՝ «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, Երևան, Եր. Համալս. Հրտչ.), 1982թ., էջ 665-666:
[26] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 248-249:
[27] Կոնստանտին Ծիրանածին, նշվ. աշխ., գիրք II, գլ. 48:
[28] ա/ История Грузии, т. 1 (редколлегия: Н.А.Берзенишвили, В.Д.Дондуа, Г.А.Меликишвили), Госиздат “УПЛ”, Тбилиси, 1962г., стр. 260.
բ/ Պրոֆ. Լ.Մելիքսեթ-Բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 2, Երևան, 1936թ. («Հրատարակչություն Մելքոնյան ֆոնդի»), էջ 14,
գ/ Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 309-312,
[29] История Грузии, էջ 260:
[30] ա/ Գրիգոր Ակներցի (Մաղաքիա Աբեղա), «Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց», Երուսաղեմ, 1974թ., էջ 10-11,
բ/ История Грузии, с. 229.
գ/ “Очерки истории СССР”, т. III (IX-XIII вв), Москва, 1953г., с. 687, примечание 1.
[31] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 245:
[32] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 329-330, 249:
[33] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 330-332:
[34] Նույնը, էջ 332:
[35] Նույնը, էջ 350, 357:
[36] «Հայկական հարց», էջ 367:
[37] ա/ Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գիրք 2, էջ 140-141,
բ/ Эзов Г.А., “Сношение Петра Великого с армянсйим народном”, СПб, 1898г., с. 429.
[38] «ԼՂՀԱ», էջ 73:
[39] ա/ Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գիրք 2, էջ 140-141 և 591,
բ/ Մակար Եպիսկոպոս Բարխուդարյան, «Արցախ». Բաքու, 1895թ., էջ 423:
[40] ա/ Լեո, Երկ ժող., հ. 3, գիրք 2, ծնթ. 31 (էջ 606),
բ/ Պրոֆ. Ա.Գ.Աբրահամյան, «Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից (ուսումնասիրություն և վավերագրեր), ՀՍՍՌ ԳԱ հրատչ., Երևան, 1953թ., էջ 121:»
[41] “Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века, сборник документов” (под ред. Ашота Иоаннисяна), т. II, ч. 1, Ереван, 1964г., стр. XLI-XLII.
[42] A.А.Цагарели, “Граматы и другие исторические документы XVIII столетия, относящеся к Грузии” СПб, 1891г., с. 434-435.
[43] ա/ Լեո, Երկ ժող. հ. 3, գիրք 2, էջ 200-204, 267:
բ/ Րաֆֆի, «Խամսայի մելիքությունները» (1600-1827), գլ. XI (էջ 203-208):
[44] ա/ Լեո, Երկ ժող. հ. 3, գիրք 2, էջ 271-272,
բ/ «Հայկական հարց», էջ 367:
[45] ա/ Акты собранные Кавказскою Археографичeскою комиссиею, т. II, Тифлис, 1867г., с. 705.
բ/ Լեո, Երկ ժող. հ. 4, էջ 248-251.
[46] Լեո, հ.4, էջ 382:
[47] Նույնը, էջ 398:
[48] Т.Кочарли (член –корреспондент АН Азерб. СС)”Необходымое уточнение”, “Бакинский рабочий” (газета, N 133, 8 июня 1989г.).
[49] Լեո. Երկ. ժող., հատ. 4, էջ 248-254:
[50] ա/ Թ.Խ. Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394,
բ/ С.Эсадзе, “Историческая записка об упровлении Кавказом”, т. 1, Тифлис, 1907г., с. 65.
[51] Թ.Խ. Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 396:
[52] Т.Кочарлы, նշվ. աշխ., “Бакинский рабочий”, N 133, 8июня, 1989г.
[53] ա/ «ՀՀՇՏԲ», հ. 2., էջ 173-174:
բ/ “Нагорный Карабах”, с. 16,
գ/ “Отчет по главному управлению наместника Кавказского …”, Тифлис, 1873г., с. 49-50.
[54] ա/ “Нагорный Карабах”, с. 16:
բ/ “Отчет по главному управлению наместника Кавказского …”, Тифлис, 1873г., с. 49-50.
[55] В.АШнирельман, “Войны памяты: мифи, идентичность и политика в Закавказье (рецензент: Л.Б.Алиев), Москва, Академкнига, 2003г., стр. 33 (592с.-2000 экз. – ISBN5-94628—118-6).
[56] Генераль А.И.Денекинь, “Очерки Русской Смуты”, т. IV, Берлин, 1952г., стр. 164.
[57] Документы внешней политик СССР (այսուհետ՝ ДВП СССР), Москва, 1957г., т. 1, с. 53-56.
[58] ДВП СССР, Москва, 1957г., т. 1, с. 56-57.
[59] ДВП СССР, Москва, 1957г., т. 1, с. 199-200
[60] ա/ Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն» («Տիգրան Մեծ» հրատչ.), Երևան, 2005թ., էջ 34-35:
բ/ Борян Г.А., “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград, 1928г.,
գ/ ՍիմոնՎրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ.., էջ 161:
[61] ա/ ՀՀ ԿՊՊԱ, Ֆ. 68/200, գ. 11, թթ. 99-100,
բ/ Խ.Բադալյան, «Գերմանա-թուրքական օկուպանտները Հայաստանում 1918թ.», Երևան, 1962թ., էջ 179-185:
[62] Ключников Ю.В., Сабанин А., Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях” (այսուհետ՝ МПНВ), часть II, Москва, 1926г., с. 188-189.
[63] ա/ Алимов А., “Турция” (в книге “Очерки по истории Востока в эпоху империализма”, Москва, 1935г., с. 59.
բ/ Лудушувейт Е.Ф., “Турция в годы первой мировой ворны 1914-1918гг.”, М., 1966г., с. 205.
[64] ա/ Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 62:
բ/ «Հայրենիք» օրաթերթ (Բոսթոն), 27/II, 1919թ., էջ 2:
[65] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ., էջ 90-91:
[66] Նույնը, էջ 94-95:
[67] Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին» (այսուհետ՝ «ՀԲՎՏ»), ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատչ., Երևան, 2002թ., էջ 119 (Աղյուսակ 24):
[68] Նույն տեղում:
[69] Նույն տեղում:
[70] ա/ Նույն տեղում:
բ/ Նույնը, էջ 123 (Աղյուսակ 26):
[71] Նույն տեղերում (էջեր 119, 123):
[72] Նույն տեղերում (էջեր 119, 123):
[73] ա/ Վ.Ե.Խոջամիրյան, «ՀԲՎՏ», էջ 119,
բ/ Նույնը, էջ 123 (Աղյուսակ 26),
գ/ “Кавказский каленьдарь на 1917г.”, Тифлис, 1916г., с. 193.
[74] «Հայկական հարց», էջ 367:
[75] ա/ Նույն տեղում
բ/ «ԼՂՀԱ», էջ 129:
[76] А.Раевский, Английская интервенция и мусаватское правителсьтво, Баку, 1927г., с. 32-33.
[77] ա/ Սիմոն Վրացյան, «ՀՀ», էջ 282:
բ/ Ե.Իշխանյան, «ԴԷպքերը Ղարաբաղում, ճշտումներ և դիտողութիւններ» («Հայրենիք» ամսագիր) (Բոսթոն), համար XI, հոկտեմբեր, 1933թ., էջ 117-119:
[78] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 175:
[79] ա/ Նույնը, էջ 178, 783-188,
բ/ “Азербайджанская аргументация и ее опровержение” (Ер. Госуни), Ереван-1989г., с. 28, статья Владимира Эвօяна, директора ЦГИА Арм. ССР, “Подлинная правда истории”, с. 28).
գ/ ЦГИА Арм. ССР, ф. 276, оп. 1, д. 42, л. 159.
[80] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 199-201:
[81] ա/ Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 202-204,
բ/ Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 293-294:
[82] «Հայկական հարց», էջ 368:
[83] «Հայկական հարց», էջ 249:
[84] Նույնը, էջ 141-142 և 354-355:
[85] ա/ Владимир Эвօян, “Подлинная правда истории” (“Азербайджанская аргументация и ее опровержение”), Ереван-1989г., с. 29.
բ/ ЦГИА Армянский ССР, ф. 220, оп. 1, д. 581, л. 98.
[86] Նույն տեղերում;
[87] Նույն տեղերում:
[88] ա/ «Հայկական հարց», էջ 367:
բ/ «ԼՂՀԱ», էջ 22, 40:
[89] С.М.Киров, “Статьи, речи, дօкументы, т. I, Москва, 1936г., с. 144.
[90] ա/ ЦГИА Арм.ССР, ф. 200, оп. 1, д. 243, лл. 50-57.
բ/ Архив Армянского филиала ИМЛ, ф. 1022, оп. 4, д. 50, лл. 1-11.
[91] ЦГАОР СССР, ф. 130, оп. 4, д. 496, л. 142.
[92] ЦГА ИМЛ, ф. 2, д. 1451, л. 2.
[93] Նույն տեղում:
[94] ЦГА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 5, л. 19.
[95] ա/ ЦГА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 5, л. 19.
բ/ “Нагорный Карабах” (Историческая справка), Ереван, 1988г., с. 27.
[96] Նույն տեղերում:
[97] НКАО, 50 лет в дружной Советской семье, Степанакерт, 1973г., с. 11.
[98] Նույնը, էջ 33:
[99] “Коммунист” (газета Ереван, № 2, 7.XII.1920).
[100] “Правда”, № 273, 4-XII.1920г.
[101] Г.К.Орджоникидзе, “Статьи и речи”, т. I, M., 1956г., с. 142.
[102] Ա.Մռավյան, «Հոդվածներ և ելույթներ», Երևան, 1916թ., էջ 222:
[103] Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ140-141.
[104] ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.
[105] ЦПА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 1, л. 77.
[106] ա/ «Бакинский рабочий», 22.VI.1921г.
բ/ “Нагорный Караках” (ист.спр.), с. 31.
գ/«Խորհրդային Հայաստան» (թերթ), Երևան, 19.VI.1921թ.
[107] ЦПА ИМЛ, ф. 85, оп. 13, д. 66, л. 1.
[108] ЦПА ИМЛ, ф. 85, оп. 18, д. 229, л. 1-2.
[109] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 66.
[110] ДВП СССР, т. 4, М., 1960г., с. 711.
[111] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 67.
[112] Архив Армянского филиала ИМЛ, ф. 1, д. 40, л. 29.
[113] ЦПА ИМЛ, ф. 1, оп. 1, д. 232, л. 22-23.
[114] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, лл. 113-114.
[115] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 115.
[116] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп 74, ед. хр. 132, л. 146.
[117] «ԼՂՀԱ», էջ 34:
[118] “Бакинский рабочий”, 9 июля 1923г.
[119] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 170.
[120] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 165.
[121] Նույն տեղում:
[122] “Бакинский рабочий”, 26 ноября 1924г.
[123] «ԼՂՀԱ», էջ 35:
[124] Նույնը, էջ 189-132:
[125] Նույնը, էջ 114-132:
[126] «Հայկական հարց», էջ 367:
[127] «ԼՂՀԱ», էջ 129:
[128] «Հայկական հարց», էջ 368:
[129] «ԼՂՀԱ», էջ 130:
[130] Նույն տեղում:
[131] Նույնը, էջ 131:
[132] Նույն տեղում:
[133] Նույնը, էջ 131-132:
[134] Նույնը, էջ 132:
