Սյունիք – Հարցեր և պատասխաններ

ՍՅՈՒՆԻՔ

 Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր

պատմական Հայաստանի Սյունիք աշխարհի սկզբից ցայսօր ունեցած վարչա-քաղաքական կարգավիճակների մասին

 

Սույն «Տեղեկագրում» հարց ու պատասխանների միջոցով հակիրճ ներկայացվում է պատմական Հայաստանի Սյունիք աշխարհի սկզբից ցայսօր ունեցած քաղաքական ճակատագիրը:

 

Հարց – 1. Ի՞նչ տեղ էր զբաղեցնում Սյունիքի նահանգը պատմական Հայաստանում:

Պատասխան – 1. Սյունիքը պատմական Հայաստանի հնագույն և կարևորագույն նահանգներից մեկն էր: Համաձայն ուրարտական (արարատյան) սեպագիր արձանագրություններից մեկի, Սյունիքի ուրարտական (արարատյան) տեղանունը Սուինիա[1] էր: Հետագա ժամանակներում Սյունիքում տիրող նախարարական տոհմը կոչվում էր Սիսական[2], որի պատճառով էլ պարսիկներն ամբողջ Սյունիքի նահանգը կոչում էին Սիսական[3], իսկ արաբները՝ Սիսաջան[4]:

Սյունիքը պատմական Մեծ Հայք պետության (մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 387թթ.) 9-րդ նահանգն էր, ուներ 15237կմ² տարածք և հետևյալ 12 գավառները[5].

1. Երնջակ – 600 կմ²
2. Ճահուկ – 1130 կմ²
3. Վայոցձոր (Եղեգնաձոր) – 2350 կմ²
4. Գեղաքունի – 1735 կմ²
5. Սաւդք, որ է Զաւդէք – 2045 կմ²
6. Աղահէճք – 1402 կմ²
7. Ծղուկ – 1950 կմ²
8. Հաբանդ – 1325 կմ²
9. Բաղք – 925 կմ²
10. Ձորք – 525 կմ²
11. Արևիք – 625 կմ²
12. Կովսական – 625 կմ²:

Սյունիքը հանդիսացել է պատմական Մեծ Հայք պետության կենտրոնական կամ միջնաշխարհային[6], ինչպես նաև Մարզպանական Հայաստանի (428-630-ական թթ.) նահանգներից մեկը[7]:

 

Հարց – 2. Ի՞նչ տեղեկություններ կան պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Երնջակ գավառի մասին:

Պատասխան – 2. Սյունիքի նահանգի Երնջակ գավառն ուներ 600 կմ² տարածք[8], գրավում էր Երնջակ (այժմ՝ Ալինջա-չայ) գետի վերին հոսանքի շրջանը, ընդգրկում է արդի Ջուլֆայի շրջանի հողերը: Միջնադարում կոչվել է «գեղեցկանիստ երկիր»[9]: Այն հիշատակվում է Ա.Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ում[10]: Ըստ հայտնի լեզվաբան Հր.Աճառյանի, Երնջակ տեղանվանումը ծագել է հայերեն «երինջ» բառից, որը բառացի նշանակում է «ցուլի փուշ»[11]: Երնջակ գավառի հայտնի բազմաթիվ բնակավայրերից այստեղ կնշենք հռչակավոր Հին Ջուղան, որը տարածված էր արդի Ջուլֆայի շրջանի Ջուղա գյուղի մերձակայքում, Արաքսի ձախ ափին, ավելի քան 2 կմ երկարությամբ՝ արևելքից դեպի արևմուտք, Արաքսից մինչև մոտակա լեռնափեշերը 500 մ լայնությամբ: Հին Ջուղան եղել է հայ հոգևոր-մշակութային ու առևտրա-տնտեսական խոշորագույն կենտրոն: Ըստ Մ.Խորենացու, մ.թ.ա. 95-55թթ. գահակալած Հայոց Տիգրան II Մեծ թագավորը, հաղթելով մարաց թագավորին, վերջինիս առաջին կնոջը՝ Անույշին, և այլ գերիների բերել-բնակեցրել է Նախճվան ամրոցի դեմուդեմում գտնվող Ջուղա,[12] Խրամ, Խորշակունիք ավաններում: Ջուղա ավանը (հետագայում՝ քաղաքը) հայ մատենագրությանը հայտնի է՝ Ջուղայ, Ճողայ, Ջուղա, իսկ XVII-XX դարերում՝ Հին Ջուղա (ի տարբերություն Պարսկաստանում Շահ Աբաս 1-ի կառուցած Նոր Ջուղայի): Օտարազգիները Ջուղան (Հին Ջուղան) անվանել են՝ Djoulfa, Ciulfa, Zulfa, Julfa, Sulfa, Diulfa, Chiulfa, Zugha[13] և այլն: 1045թ. Անիի կործանումից հետո, նրա բնակչության մի մասը տեղափոխվել է Հին Ջուղա[14], որը XVI դարի կեսերին ուներ մոտ 40000 հայ բնակչություն[15], բնակեցված էր միայն հայերով և ուներ 7 նշանավոր եկեղեցի: 1648թ. դրությամբ Հին Ջուղայի գերեզմանոցում եղել է 10000 լավ պահպանված խաչքար[16], որոնք 1998-2006թթ. ադրբեջանական բարբարոսները հիմնովին ոչնչացրեցին:

Սյունիքի նահանգի Երնջակ գավառի պատմության մեծ մասն անցել է հայկական Նախիջևանի երկրամասի հետ: Այն միշտ գտնվել է հայ պետականության կազմում: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի համաձայն, այն որպես նախկին Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի մի մաս, ճանաչվել է նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածք[17], սակայն 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված ռուս-թուրքական[18] և 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին Կարսում[19] կնքված պայմանագրերով, Նախիջևանի երկրամասի հետ մեկտեղ, դրվել է Ադրբ.ՍՍՀ-ի խնամակալության (հովանավորության) տակ՝ որպես ինքնավար տարածք: Բայց 1923թ. հունիսի 16-ին Ադրբեջանի կենտգործկոմի որոշմամբ Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ Երնջակ-Ջուլֆա հատվածը) ընդգրկվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմի մեջ, որի դեմ Թուրքիան 1923թ. հունիսի 25-ին բողոքի նոտա հղեց ՌՍՖՍՀ-ի կառավարություն այն մասին, որ Ադրբեջանի կենտգործկոմի 16.VI.1923թ. որոշումը համարվում է Մոսկվայի ու Կարսի վերոհիշյալ պայմանագրերի ուղղակի խախտում[20]: Թուրքիայի բողոք-նոտայի հիման վրա, Ադրբեջանի իշխանությունները 1924թ. փետրվարի 9-ին որոշեցին. «Նախիջևանի երկրամասը վերակազմավորել որպես Նախիջևանի Սոցիալիաստական Սովետական Հանրապետություն՝ ԱՍՍՀ-ի խնամակալության ներքո[21]»: Հետագայում, խորհրդային ներքին օրենսդրության թողտվության պայմաններում, Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ Երնջակ-Ջուլֆա շրջանը) ուղղակիորեն մտցվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի մեջ որպես նրա երկրամաս, ինչը հաստատվեց ԽՍՀՄ-ի 1936թ. դեկտեմբերի 5-ի և Ադրբ. ՍՍՀ-ի 1937թ. մարտի 14-ի սահմանադրություններով[22], և որը, սակայն, հակասում էր 1921թ. Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերին: Այդ վիճակը պահպանվեց մինչև 1990թ. հունվարի 19-ը, երբ Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ը դուրս եկավ ԽՍՀՄ-ի կազմից՝ իրեն հռչակելով անկախ[23]: 1990թ. նոյեմբերի 17-ին Նախիջևանի ԽՍՍՀ-ի գերագույն խորհրդի որոշմամբ երկրամասը կոչվեց Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն, որի կազմի մեջ էր նաև նախկին Երնջակի (այժմ՝ Ջուլֆա) շրջանը: Ներկայիս ԱՀ-ի սահմանադրության համաձայն, ՆԻՀ-ը համարվում է ԱՀ-ի կազմամաս. ՆԻՀ-ի մեջ է մտնում նաև պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Երնջակ գավառի տարածքը, որն այստեղ համապատասխանում է Ջուլֆայի շրջանի մի մասին (կենտրոնը`Ջուլֆա, 1012կմ², բնակչությունը՝ 43000 մարդ, 99,97%-ը՝ ադրբեջանցիներ[24]):

 

Հարց – 3. Ի՞նչ տեղեկություններ կան պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Ճահուկ գավառի մասին:

Պատասխան – 3. Ճահուկը (Ջահուկ) պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 2-րդ գավառն էր՝ 1130կմ² տարածքով, ընդգրկում է ներկայիս Ճահուկ (Ջահրի) և Շահապոնս (այժմ՝ Շահբուզ) գետերի հովիտները[25]: Ճահուկ գավառի պատմական տարածքում են գտնվում ներկայիս Շահբուզի շրջանն ամբողջովին և Բաբեկի շրջանի մի մասը[26]:Ճահուկն արդի Բաբեկի շրջանի Ջահրի գյուղն է, որը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 15 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք, Նախիջևան գետի ձախ ափին: Ճահուկ ավանն ունեցել է 4 կմ երկարություն և 2 կմ լայնություն՝ միշտ 700-800 տուն հայ ազգաբնակչությամբ[27]: Ըստ Ղազար Ճահկեցու (1737-1751թթ.) մեկնաբանության, Ճահուկ տեղանունը նշանակում է. «… վասն պատուականութեան տեղացն Ճահ և ըմբոն, այսինքն՝ գեղեցիկ հարկաւոր և կարի պատշաճ[28]»:

Սյունիքի նահանգի Ճահուկ գավառի ամբողջ պատմությունը սերտաճած է հայկական պատմական Նախիջևանի երկրամասի հետ, միշտ գտնվելով հայ պետականության, հայ մշակույթի, հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի ոլորտում: Ինչպես և Երնջակի գավառը, Ճահուկի գավառը նույնպես 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի համաձայն, որպես Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի կազմամաս, վերջինիս հետ միասյին ճանաչվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածք[29], սակայն 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով ՆԱխիջևանի գավառի կազմում Ճահուկի (Շահբուզի) շրջանը ևս, որպես ինքնավար տարածք, դրվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի խնամակալության (հովանավարության) տակ: 1923թ. հունիսի 16-ին Ադրբեջանի կենտգործկոմը որոշում կայացրեց Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ նաև Ճահուկ-Շահբուզ շրջանը) Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմամաս դարձնելու վերաբերյալ, որի դեմ Թուրքիան 1923թ. հունիսի 25-ին բողոքի նոտա հղեց ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությանը, Ադրբ. ՍՍՀ-ի այդ քայլը համարելով Նախիջևանի երկրամասի ռազմակալում և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կոպիտ խախտում[30]: Ադրբ. ՍՍՀ-ը, Թուրքիայի բողոքի նոտայի հիման վրա, 1924թ. փետրվարի 9-ին որոշեց. «Նախիջևանի երկրամասը վերակազմավորել որպես Նախիջևանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետություն՝ ԱՍՍՀ-ի խնամակալության ներքո[31]»: Հետագայում, խորհրդային ներքին օրենսդրության թողտվության պայմաններում, Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ նաև Ճահուկ-Շահբուզի շրջանը) ուղղակիորեն մտցվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմի մեջ որպես վերջինիս կազմամաս, խախտելով Մոսկվայի ու Կարսի վերոհշյալ պայմանագրերը և օկուպացնելով (ռազմակալելով) Նախիջևանի ինքնավար տարածքը[32]: Այդ վիճակը պահպանվեց մինչև 1990թ. հունվարի 19-ը, երբ Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ը դուրս եկավ ՍՍՀՄ-ից ու իրեն հռչակեց անկախ[33]: 1990թ. նոյեմբերի 17-ին Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ի գերագույն խորհրդի որոշմամբ երկրամասը կոչվեց Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն (Նախիջևանի ԻՀ), որի կազմի մեջ էր մտնում նախկին Ճահուկի (այժմ՝ Շահբուզի) շրջանը: Ներկայիս ԱՀ-ի սահմանադրության համաձայն, Նախիջևանի ԻՀ-ը համարվում է ԱՀ-ի կազմամաս, և Նախիջևանի ԻՀ-ի մեջ է ներառված նաև պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Ճահուկ գավառի տարածքը, որը համապատասխանում է Շահբուզի շրջանին (կենտրոնը՝ Շահբուզ, 847.35կմ² տարածքով, 23400 բացարձակապես ադրբեջանական բնակչությամբ) և Բաբեկի շրջանի մի մասին[34]:

 

Հարց – 4. Ո՞րն էր պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 3-րդ գավառը և ինչպիսի՞ տեղեկատվություն կա նրա մասին:

Պատասխան – 4. Պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 3-րդ գավառ Վայոցձորը կամ Եղեգնաձորն էր՝ 2350 կմ² տարածքով[35]: Այն համապատասխանում է ՀՀ-ի Վայքի մարզին (կամ՝ նախկին ՀՍՍՀ-ի Եղեգնաձորի ու Ազիզբեկովի վարչական շրջաններին[36]. դրանք ընդհանուր ունեին 2425,4 կմ² տարածք[37], որից Եղեգնաձորի շրջանը՝ 1251,4 կմ² [38], իսկ Ազիզբեկովի շրջանը՝ 1174 կմ² տարածք[39]): Վայոց Ձորում հայտնի են հնագույն բնակավայրեր ու հուշարձաններ՝ Հողուցիմ (Հողոցիմ) գյուղը, Եղեգիս գյուղաքաղաքը, Հրաշկաբերդը, վանքեր՝ Նորավանսը, Ցախացքարը, Թանահատքը, Խոտակերիցը, Գլաձորը[40] և այլն:

Վայոցձորը (Վայոց Ձոր), որպես մահալ-գավառ-շրջան, 18-րդ դարից սկսած հայտնի էր նաև Դարալագյազ անվամբ: Այն միշտ եղել է Հայկական մարզի Երևանի նահանգի կազմում: 1874թ. Դարալագյազ (Վայոց Ձորը) Այրարատի նահանգի Շարուրի դաշտի (գավառի) հետ միասին կազմում էր Երևանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազի միասնական գավառը և այդ վիճակում էլ հասավ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը[41], մտնելով նախկին ՀՀ-ի կազմի մեջ: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Շարուր-Դարալագյազը որպես նախկին Երևանի նահանգի գավառներից մեկը, ճանաչվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածք[42]: Դարալագյազը (Վայոց Ձորը, հետագայում՝ Ազիզբեկովի և Եղեգնաձորի վարչական շրջանները միասնաբար) մնացին Հայկական ՍՍՀ-ի կազմում, իսկ Շարուրը (Նախիջևանի երկրամասի մյուս բաղկացուցիչ տարրերի՝ Նախիջևանի, Ճահուկի (Շահբուզի), Գողթնի (Օրդուբադի), Երնջակի (Ջուլֆայի) հետ միասին) 1921թ. Մոսկվայի[43] և Կարսի[44] պայմանագրերով անջատվեց Հայկական ՍՍՀ-ից ու ապօրինաբար դրվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի խնամակալության (հովանավորության) տակ: 1923թ. հունիսի 16-ին Ադրբեջանի կենտգործկոմը որոշում կայացրեց Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ Շարուրի շրջանը) Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմամասի վերածելու մասին, որի դեմ Թուրքիան 1923թ. հունիսի 25-ին բողոքի նոտա հղեց ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությանը, որով Ադրբեջանի այդ քայլը դիտվեց Նախիջևանի երկրամասի (ներառյալ Շարուրի շրջանի) օկուպացիա (ռազմակալում) և Մոսկվայի ու Կարսի վերոհիշյալ պայմանագրերի կոպիտ խախտում[45]: Ադրբ. ՍՍՀ-ը Թուրքիայի բողոքի նոտայի հիման վրա, 1924թ. փետրվարի 9-ին որոշեց. «Նախիջևանի երկրամասը վերակազմավորվեց որպես Նախիջևանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետություն՝ Ադրբ. ՍՍՀ-ի խնամակալության ներքո»[46]: Հետագայում, ԽՍՀՄ-ի ներքին օրենսդրության թողտվության պայմաններում, Նախիջևանի երկրամասը (ներառյալ Շարուրի շրջանը) ուղղակիորեն զետեղվեց Ադրբ. ՍՍՀ-ի մեջ՝ որպես նրա կազմամաս, խախտելով Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերը և օկուպացնելով (ռազմակալելով) Նախիջևանի երկրամասի (ներառյալ նաև Շարուրի շրջանի) տարածքը[47]: Այդ վիճակը պահպանվեց մինչև 1990թ. հունվարի 19-ը, երբ Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ը դուրս եկավ ԽՍՀՄ-ից ու իրեն հռչակեց անկախ[48]: 1990թ. նոյեմբերի 17-ին Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ը վերանվանվեց Նախիջևանի ԻՀ, որի կազմի մեջ էր նաև Շարուրի շրջանը: Համաձայն արդի ԱՀ-ի սահմանադրության, Նախիջևանի ԻՀ-ը համարվում է ԱՀ-ի կազմամաս՝ ի խախտումն Մոսկվայի ու Կարսի վերոհիշյալ պայմանագրերի: ԱՀ-ի Նախիջևանի ԻՀ-ի կազմի մեջ է ապօրինաբար ներառված նաև պատմական Մեծ Հայք պետության Այրարատ նահանգի Շարուրի գավառի տարածքը (Շարուրի շրջանը, կենտրոնը՝ Շարուր, 847.35 կմ² տարածքով, բնակչությունը՝ 106600, համարյա բոլորն՝ ադրբեջանցիներ[49]):

Ինչպես նշել ենք քիչ վերևներում, Հայկական ՍՍՀ-ի Շարուր-Դարալագյազ (Շարուր-Վայոց Ձոր) գավառի Դարալագյազ (Վայոց Ձոր) հատվածը մնաց Հայկական ՍՍՀ-ի կազմում: Դարալագյազ (Վայոց Ձոր) գավառը ՀՍՍՀ-ի կազմում վերացավ 1929թ., այդ դրությամբ ունենալով 2425,4 կմ² տարածք և 30000 բնակչություն, որի 80%-ից ավելը՝ հայեր[50]: 1929թ. Դարալագյազ գավառը բաժանված էր 2 գավառների՝ Քեշիշքենդի և Փաշալուի: 1929թ. Դարալագյազի գավառը վերածվեց Ազիզբեկովի շրջանի, որն էլ, իր հերթին, 1956թ. մասնատվեց 2 վարչական շրջանների՝ ա) Ազիզբեկովի, բ) Եղեգնաձորի[51]: Այդ վիճակը շարունակվեց մինչև 1995թ. դեկտեմբերի 4-ը, երբ արդի ՀՀ-ի վարչա-տարածքային բաժանման մասին օրենքով վերացավ «շրջանային», իսկ դրան փոխարինեց «մարզային» համակարգը: Այդ օրենքով նախկին Դարալագյազի գավառի կամ հետագա Ազիզբեկովի ու Եղեգնաձորի շրջանների փոխարեն ու դրանցտարածքում ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզը: Ի դեպ, ըստ այդ օրենքով ստեղծվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Գորիսի, Սիսիանի, Մեղրու նախկին վարչական շրջանների տարածքները[52]:

 

Հարց – 5. Ինչպիսի՞ տեղեկատվություն գոյություն ունի պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 4-րդ գավառ Գեղաքունի-ի շուրջ:

 Պատասխան – 5. Գեղաքունին Սյունիքի նահանգի 4-րդ գավառն էր՝ 1735կմ² տարածքով: Այն ընդգրկում էր Գեղամա (Սևանա) լճի ավազանի մի մասը, ներառյալ արդի Կամոյի և Մարտունու շրջանի տարածքները[53], իսկ լճի ավազանի մյուս մասը կազմում էր Սյունիքի 5-րդ գավառ Սոդքը՝ 2045 կմ² տարածքով[54]: Ընդ որում, Գեղաքունի (հետագայում՝ Գեղարքունիք) գավառը տարածվում էր Սևանա լճի ավազանի հյուսիս-արևմտյան կողմում, իսկ Սոդքը՝ հարավ-արևելյան: Գեղարքունիքն ու Սոդքը միասին կոչվել են նաև Գեղամա երկիր: Սևանա լիճը (Գեղաքունյաց ծովը) ունեցել է 1416 կմ² մակերես, որից Փոքր Սևանը՝ 384 կմ², իսկ Մեծ Սևանը՝ 1032 կմ²: Սևանա լիճ է թափվում 21 վտակ, իսկ այնտեղից դուրս է գալիս միայն Հրազդան գետը, որի պատճառով ջուրը անուշահամ է: Սևանա լճի հայտնի ձկնատեսակներն են՝ կարմրախայտ իշխանը, գեղարքունիքը, բաղդակը, կողակը[55]: Սևանա լիճը հիշատակվում է Պտղոմեոսի կողմից lychnitis անվամբ[56]:

Գեղաքունի անունն առաջացել է ուրարտական (արարատյան) Welikuni կամ Welikuhi անունից: Գեղաքունի ավանը (Welikuni կամ Welikuhi) ուրարտացիներն անվանել են «Խալդի աստծո քաղաք»: Միջին դարերում Գեղաքունի ավանը կոչվել է Գավառ կամ Գավառնի, տեղական բարբառով՝ Քեավառ[57]: Ռուս հնագետ Նիկոլսկու համաձայն, Գեղաքունին ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների մեջ հիշված Կիեհունի[58] վայրն է:

Գեղարքունիքը IX դարում միացվում է Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը: Սելջուկներն այստեղ կարճատև եղան: Վրաց-հայկական միացյալ զորքերը՝ Զաքարյան զորավարների գլխավորությամբ, XII դարում այն ազատագրեցին սելջուկներից, և Գեղարքունիքը մտավ Հայոց Զաքարյան Իշխանապետության մեջ: Մոնղոլներն այն գրավում և ավերում են, գերում ամիրապալատ Իվանե Զաքարյանի որդուն՝ Ավագին: Հետագայում Գեղարքունիքում իշխում էին հայ իշխաններն ու մելիքները, որոնց մեջ հզարագույնն ու իշխանական հատուկ դինաստիա ունեցողները Դոփյաններն էին: Գեղարքունիքի պատմական հայտնի վայրերն էին՝ Կոթ ավանը (այժմ՝ Մարտունու շրջանի Ներքին Գետաշեն (Ադիաման) գյուղի տեղում), Բերդկունք ավանը (գտնվում էր Դվին-Պարտավ մայրուղու վրա), Սևանա կղզին (այժմ՝ թերակղզի), որտեղ կառուցվել էին ամրոց և վանք: Ամրոցն անմատույց էր դարձել Աշոտ Բ-ի օրոք (914-928թթ.): Գեղարքունիքի գավառում էին գտնվում Հավուց Թառ, Շողագա և Մաքենիս վանքերը: Հավուց Թառը հայ գրչության կենտրոն էր: Այստեղ XIII դարում կազմակերպվել էր նույնիսկ հայկական երգեցիկ խումբ[59]:

Սկսած 1440 թվականից մինչև 1828թ. փետրվարի 10-ին կնքված ռուս-պարսկական (Թուրքմենչայի) պայմանագիրը Գեղարքունիքի գավառը (մահալը) գտնվել է Երևանի խանության մեջ: Երևանի խանության Գեղարքունիքի (Գյոգ-չայի) մահալության մեջ էին մտնում այն բոլոր շրջանները, որոնք պատկանում էին Սևանա լճի ավազանին: Այլ կերպ ասած, նրա սահմանները կազմում էին Գեղամա (Աղմաղան), Վարդենիսի (Գյոզալդարա) և Սևանի (Շահ-դաղ) լեռնաշղթաները[60]: Գեղարքունիքը 1828թ. փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքումից հետո էլ, առ այսօր, երջանիկ բախտով մնացել է հայ պետականության կազմում: Այն եղել է Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի, Վիրա-Իմերեթյան նահանգի Երևանի գավառի, 1850 թվականից մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը՝ Երևանի նահանգի, 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 16.00-ը՝ Հայաստանի Հանրապետության, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 16.00-ից մինչև 1991թ. սեպտեմբերի 21-ը՝ Հայկական ՍՍՀ-ի, իսկ 1991թ. սեպտեմբերի 21-ից մինչև այսօր՝ արդի Հայաստանի Հանրապետության կազմում: 1995թ. դեկտեմբերի 4-ի օրենքով կազմավորվեց ՀՀ-ի Գեղարքունիքի մարզը՝ ներառելով Սևանի, Մարտունու, Գավառի, Վարդենիսի ու Ճամբարակի շրջանները: Մարզկենտրոնը՝ Գավառ:

 

Հարց – 6. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր է ունեցել պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 5-րդ գավառ Սաւդքը (Զաւդէքը) ի սկզբանե ցայսօր:

Պատասխան – 6. Սաւդքը (որ է Զաւդէքը) Սյունիքի 5-րդ գավառն է՝ 2045 կմ² տարածքով: Կոչվել է նաև Սօդք-Սոդք, Զավդեք-Ծավդեք: Հիշատակվում է Պտղոմեոսի կողմից և համապատասխանում է այժմյան Վարդենիսի շրջանին ու Սևանա (Գեղամա) լճի հարավ-արևելյան և արևելյան մասերին: Կենտրոնը եղել է համանուն Սաւդք-Սօդք-Սոդք-Սոթք-Զոդ ավանը (այժմ՝ Զոդ գյուղը): Հայոց Արշակունյաց թագավորության ժամանակ (63/4-428թթ.) Սոդք գավառը առանձին «Ծավդյաց իշխանության» կենտրոնն էր (Սոդք կենտրոնաավանով): «Ծավդյաց իշխանության» մեջ այդ ժամանակ մտնում էր նաև ամբողջ Արցախը (հետագայում՝ Ղարաբաղ):

Սոդքը (Զոդը) հնում և այժմ էլ հայտնի է իր ոսկու հանքերով[61]:

Պատմաբան Լեոն այս գավառի մասին նշել է. «Սյունիք … ե) Սոտք կամ Սոթք (Զոթ): Ծար ավան, ուր պատարելագործության բարձր աստիճանի էր հասել փայտագործությունը[62]»: Զոդի (Սոդք-Սոթք) ոսկու հանքավայրը շահագործվել է դեռևս մ.թ.ա. 15-14-րդ դարերում, ընդհատումներով՝ մինչև մ.թ. 14-րդ դարը: Վերստին հայտնաբերվել է 1951թ.: Ոսկին հանդես է գալիս տարբեր մեծությունների բնածին հատիկների ձևով և հանքաքարի մեջ: Այստեղ կառուցվել է ոսկու հայթայթման կոմբինատ: Շրջակայքում կատարված պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել են հնագույն հայկական բնակավայրերի հետքեր, մ.թ.ա. 12-10-րդ դարերի դամբարաններ, բրոնզե իրեր, զարդարանքներ, պաշտամունքային առարկաներ և կենցաղային իրեր: Զոդի ավանի մոտ է գտնվում Տիգրանաբերդը (այժմ՝ ավերակ): Զոդը գտնվում է այժմյան Վարդենիս քաղաքից մոտ 18 կմ դեպի հյուսիս-արևելք՝ Սոթ (Զոդ) գետի ափին: Այն Երևան-Սևան երկաթուղու վերջին կայարանն է: Զոդը միջնադարում իշխանանիստ բնակավայր էր, հանդիսանալով Դվին-Պարտավ մայրուղու գլխավոր հանգրվանը:Արաբները Զոդը անվանում էին Դավմիս (Դաումիս) կամ Զաուտիս (Զավտիս) ձևերով: Զոդ գյուղում է գտնվում Սոթա ս.Բեդղեհեմ վանքը, որի եկեղեցին անվանվում է ս.Աստվածածին (կառուցված 1276թ. արժանահիշատակ Առաքելի միջոցներով), որի շրջակայքում կան 13-րդ դարի և հետագա ժամանակների շքեղ խաչքարեր[63]:

Սոդքի (Սոթ-Զոդ) գավառը, ընդգրկած Սևանա լճի հարավ-արևելյան ու արևելյան տարածքները, Գեղաքունի (Գեղարքունիք) գավառի հետ միասին, IX դարում մտցվեց Հայոց Բագրատունյաց թագավորության մեջ (885-1045թթ.)[64]: 12-րդ դարում վրաց պետության հովանավորության տակ գտնվող Հայկական Զաքարյան Իշխանապետության Զաքարե և Իվանե ամիրսպասալարներն ու նրանց ժառանգները Սոդքն ու Գեղաքունին ազատագրեցին սելջուկներից, դրանք միավորելով Զաքարյան Իշխանապետությանը: Ընդ որում, Զաքարե և Իվանե ամիրսպասալարների (Զաքարյան եղբայրների) քրոջ՝ Դոփիի անունը կրող Դոփյանների իշխանությունը տարածվում էր (Թարթառ գետի վերին հոսանքից բացի) նաև Սոդք գավառի (Սևանա լճի հարավ-արևելյան և արևելյան մյուս տարածքների) վրա, գործուն դեր խաղալով հետագայում մոնղոլական լծի դեմ պայքարում[65]: Գեղաքունի և Սոդք գավառները ևս Կարա-կոյունլուների առաջնորդ Ջհանշահի ժամանակ (1437-1467թթ.) դարձան հայկական տեղական իշխանություններ՝ մելիքություններ և մտան 1440թ. Ջհանշահի կողմից կազմավորված Այրարատյան նահանգի մեջ (կենտրոնը՝ Երևան)[66]:

1555թ. և 1639թ. թուրք-պարսկական պայմանագրերով Գեղաքունի և Սոդք գավառները (մելիքությունները) ևս Երևանի խանության (կուսակալության) կազմում անցան Պարսկաստանի տիրապետության ներքո, ընդգրկվելով Պարսկաստանում վերաձևավորված Երևանի խանության մեջ: Նադիր շահի ժամանակ Սոդ կամ Զոդ ավանը նույնիսկ դարձավ Երևանի խանության մեջ մտնող Սևանա լճի ավազանի բոլոր մելիքությունների (ղեկավարությամբ Մելիք Շահնազարյանների) Մելիքանիստ կենտրոնը[67]: Սոդքի (Զոդի) գավառը 1440-1828թթ. Գյոգչայի (հետագայում՝ Նոր Բայազետի) մահալի (գավառի) կազմում գտնվել է Երևանի խանության (բեյլերբեյության-բեկլերբեկության, սարդարության-փոխարքայության) մեջ: Ընդ որում, Գյոգչայի մահալի (Նոր Բայազետի գավառի) մեջ էին մտնում այն բոլոր շրջանները, որոնք պատկանում են Սևանա լճի ավազանին (այսինքն՝ ներկայիս Սևանի, Գավառի, Մարտունու, Վարդենիսի, Ճամբարակի շրջանները): Այլ կերպ ասած Գյոգչայ մահալի (Նոր Բայազետի գավառի) սահմանները կազմում էին Գեղամա (Ազմազան), Վարդենիսի (Գյոզալդարա) և Սևանի (Շահ-դաղ) լեռնաշղթաները[68]: Սոդք (Զոդ) գավառը 1828թ. մարտի 21-ից մինչև 1840թ. ապրիլի 10-ը գտնվել է Ռուսական կայսրության Անդրկովկասի երկրամասի Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Գյոգչայի գավառի[69] , 1840թ. ապրիլի 10-ից մինչև 1846թ. դեկտեմբերի 14-ը՝ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Վիրա-Իմերեթյան նահանգի Երևանի գավառի Գյոգչայի գավառակի, 1846թ. դեկտեմբերի 14-ից մինչև 1850թ. հունվարի 1-ը՝ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Թիֆլիսի նահանգի Երևանի գավառի Գյոգչայի գավառակի, 1850թ. հունվարի 1-ից մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը՝ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Նոր Բայազետի (նախկին Գյոգչայի) գավառի կազմում[70]:

1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 16.00-ն Սոդքի (Զոդի) տարածքը եղել է ՀՀ-ի կազմում[71]: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի -. 16.00-ից սկսած, ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Երևանում կնքված համաձայնագրի համաձայն, այն որպես նախկին Երևանի նահանգի Նոր Բայազետի բաղկացուցիչ մաս, ճանաչվել է նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածք (հող)[72]: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժ. 16.00-ից մինչև 1991թ. սեպտեմբերի 21-ը պատմական Սոդք (Զոդ) գավառի տարածքը գտնվել է ՀՍՍՀ-ի կազմում՝ հիմնականում Վարդենիսի վարչական շրջանի կարգավիճակում, իսկ վերջինս այն 1995թ. դեկտեմբերի 4-ի օրենքով ընդգրկվել է ՀՀ-ի Գեղարքունիքի մարզի կազմում:

 

Հարց – 7. Ի՞նչ տեղեկատվություն կա պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Աղահեճք գավառի մասին:

 Պատասխան – 7. Աղահեճքը Սյունիքի 6-րդ գավառն էր՝ 1402 կմ² տարածքով: Այն գտնվում էր Հագարու գետի վերին հոսանքում և համապատասխանում է ներկայիս Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի մեծ մասին, ինչպես նաև՝ Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի Գորիսի ու Սիսիանի շրջանների որոշ հատվածներին: Աղահեճք գավառը միջին դարերում կոչվում էր Քաշաթաղ և Խոժոռնաբերդ[73]: Պատմաբան Լեոն նրա մասին հակիրճ ասում է. «Սյունիք … զ) Աղահեճք, Հագարա գետի վրա: Քաշաթաղ և Խոժոռնաբերդ բերդեր»[74]: Այն ընդարձակ գավառ էր, տարածվում էր Սյունիքի հյուսիս-արևելյան մասում և սահմանազատվում էր Արցախի Ծար և Սյունիքի Ծղուկք (այժմ՝ Սիսիան) ու Հաբանդ (Ձագեձոր, այժմ՝ Գորիս) գավառներով: Տաթևի եպիսկոպոսական հարկացուցակում հիշատակված են Աղահեճքի (Քաշաթաղի և Խոժոռնաբերդի) 43 հայկական բնակավայրեր[75] (Հայ եկեղեցին, բացի հայերից, ուրիշ հարկատուներ չուներ):

Աղահեճքը բաղկացած էր 3 մասից՝

ա) բուն Աղահեճքից, որը տարածվում էր Հագարի գետի վերնագավառային հատվածում,

բ) Քաշաթաղից, որը գտնվում էր Հագարի գետի աջակողմյան վտակ Հոչանց գետի ավազանում,

գ) Խոժոռաբերդից, որը գտնվում էր Հագարի գետի աջակողմյան վտակ Աղօլանի ավազանում:

Այժմ Աղահեճք գավառի մեծ մասը մտած է Արցախի Հանրապետության կամ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (կենտրոնը՝ Բերձոր), իսկ մյուս մասը՝ ՀՀ-ի Սյունիքի մարզի Գորիսի և Սիսիանի շրջանների մեջ[76]:

Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի (Լաչինի) շրջանն ունի 1835 կմ² տարածք և, մինչև 2020թ. նոյեմբերի 9-ին ադրբեջանա-թուրքական ռազմակալման ենթարկվելը, ուներ 33 բնակեցված հայկական գյուղ և Բերձոր (Լաչին) շրջկենտրոնը՝ ընդհանուր մոտ 10000 հայ բնակչությամբ: Բերձորում (Լաչինում) 1998թ. մայիսին կառուցվել է բազալտակերտ ս.Համբարձում եկեղեցին: Իսկ 1998թ. սեպտեմբերի 2-ին շահագործման էր հանձնվել Գորիս-Ստեփանակերտ մայրուղին՝ «Արցախի կյանքի ուղին», որով Արցախն այսօր էլ կապ է պահում մայր Հայաստանի հետ[77]:

 

Հարց – 8. Չէիք պատմի արդյո՞ք պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Ծղուկ (Սիսիան) գավառի անցած ուղու մասին:

 Պատասխան – 8. Ծղուկը (Սիսիանը) պատմական Սյունիքի նահանգի 7-րդ գավառն է՝ 1950 կմ² տարածքով, համապատասխանում է ներկայիս Սիսիանի շրջանի մեծագույն մասին: Ծղուկ գավառը կոչվել է նաև Սյունիք կամ Սիսական[78]: Ծղուկի կամ Սիսիանի գավառը ունեցել է նաև այլ անվանումներ՝ Աղահի, Արևես, Ծղակ, Ծղկա գավառ, Ծղկաց գավառ, Ծղուկք, Ծղունք, Ծղուք, Ձղուկք, Որոտան գավառ, Սիսական, Սիսանյանք, Սյունիք, Տուն Սիսանա Ցաղնա[79] և այլն: Պատմաբան Լեոն այս գավառի մասին 20-րդ դարում նշել է. «Սյունիք … է) Ծղուկ (այժմ՝ Սիսիան): Վասակակերտ, Շաղատ բերդ և գյուղ: Այստեղ է Տաթևի հռչակավոր վանքը»[80]: Ծղուկ (Սիսիանի) գավառի մի մասը կազմած Տաթևի շրջանը գտնվում էր այդ գավառի արևելյան կողմում: Ներկայումս Տաթևը գտնվում է Գորիսի շրջանի մեջ[81]: Ծղուկի (Սիսիանի) գավառն արևելքից սահմանակից է Աղահեճք (Աղահեջք) և Հաբանդ (Զանգեզուր-Զագեձոր-Գորիս), արևմուտքից՝ Ճահուկ և Վայոց Ձոր (Վայոցձոր) գավառներին, որոնց հետ ունեցած սահմաններն անցնում էին Սյունաց լեռների ջրբաժան գծով, հարավից՝ Բաղք, Ձորք, Գողթն ու Երնջակ գավառներով (դրանց հետ բնական սահմաններ էին ծառայում Բարկուշատի-Բարգուշատի լեռները): Ծղուկի (Սիսիանի) գավառի հյուսիսային հարևանն Արցախն էր՝ իր Ծար գավառով:

Սյունաց իշխանների ոստանը (նստավայրը, կենտրոնը) գտնվում էր Ծղուկի (Սիսիանի) գավառում, որի պատճառով էլ այս գավառը հաճախ ամբողջ նահանգի անունով էր կոչվում՝ Սյունիք կամ Սիսական: Ծղուկի (Սիսիանի) գավառում էր գտնվում Սյունքի նահանգի կենտրոն Շաղատ ավանը, որը նաև համարվում էր Հայաստանյաց Առաքելական եկեղեցու (այսուհետ՝ ՀԱԵ) եպիսկոպոսանիստ վայր: IX դարասկզբում Սյունաց Տեր Վասակն իր իշխանանիստ կենտրոնտ Շաղատ ավանից տեղափոխեց Վայոցձոր գավառի Եղեգիս ավան, և հենց IX դարասկզբից էլ Շաղատ ավանը դադարեց եպիսկոպոսանիստ լինելուց, քանի որ ՀԱԵ-ու եպիսկոպոսական աթոռը տեղափոխվեց հռչակավոր Տաթևի վանք: Ծղուկ (Սիսիան) գավառը VIII դարից ի վեր հաճախ անվանվել է նաև Որոտան: Տաթևի եկեղեցական կառույցները հին են, բայց մեծ եկեղեցին կառուցվել է 895-906թթ.: Տաթևը միջնադարյան Հայաստանի մեծ դպրոցներից ու մշակութային օջախներից մեկն էր և այն այժմ Հայաստանի միջնադարյան ճարտարապետական կարևոր կոթողներից է: Սիսիանի (Ծղուկի) գավառը հարուստ է հայ պատմա-ճարտարապետական բազում կոթողներով, որոնց մեջ են հատկապես՝ Սյունքի վանքը և բերդը (VI դար, գտնվում են Սիսիան բնակավայրում), Մեծ Անապատը (Հարանց անապատ, գոյություն ունի XI-XII դարերից, նրա տեղում XVII դարում կառուցվել է նոր վանք), Թանահատի վանքը (կառուցվել է դեռևս 4-րդ դարավերջում, բայց նշանավոր է դարձել 8-րդ դարից սկսած): Սյունիքի և ամբողջ Հայաստանի պատմա-ճարտարապետական ուշագրավ համալիր է Որոտնը (գյուղ, բերդ և վանք): Բերդը կառուցվել է 5-րդ դարում և Հին Հայաստանի նշանավոր ամրոցներից է: Որոտն համալիրը գտնվում է Լուսաձորի գետաբերանի և Վաղուդ գյուղի միջև: Սելջուկները 1104թ. գրավել են Որոտնը, ավերել, բայց 1211-1219թթ. այն ազատագրել են Զաքարե և Իվանե ամիրսպասալարերը, իսկ XIII-XIV դարերում մոնղոլական տիրապետության շրջանում իշխան Սմբատ Օրբելյանը մոնղոլական զորավար Բաչուի համաձայնությամբ նորից իր ձեռքն է վերցրել Որոտանի-Ծղուկի-Սիսիանի գավառը և նրանում գտնվող Որոտն բերդը, դրանք հանձնելով իր եղբայր Տարսայիճին:

XIII դարում Ծղուկ (Սիսիան, Որոտան) գավառը բաժանված էր երկու գավառակների՝ ա) Ծղուկի. բ) Այլախի: Տաթևի վանքում հաստատված եպիսկոպոսական աթոռի հարկացուցակում Ծղուկ գավառակի դիմաց հիշատակված էին 75, իսկ Այլախի գավառակի դիմաց՝ 26 բնակավայրեր, ինչից կարելի է եզրակացնել, որ XIII դարում Ծղուկ (Սիսիան, Որոտան) գավառն ուներ առնվազն 101 հայկական բնակավայր (գյուղ, ավան):

Ծղուկ (Սիսիան, Որոտան) գավառով էր անցնում մեծ կարևորություն ներկայացնող Շաղատ-Նախիջևան ճանապարհը[82]:

Հայտնի է, որ 970-1170թթ. (200) տարի գոյատևեց Սյունիքի կամ Կապանի թագավորությունը, որի մայրաքաղաքն սկզբում Ծղուկ (Սիսիան) գավառի Շաղատ ավանն էր, իսկ X դարավերջից այն տեղափոխվեց Կապան քաղաք: Սյունիքի նահանգի Բաղք, Կապան, Արևիք, Կովսական, Հաբանդ գավառները և Ծղուկ (Սիսիան) գավառի հարավային մասն էին մտնում Սյունիքի կամ Կապանի թագավորության մեջ, իսկ Սյունիքի հանանգի մյուս բոլոր գավառները, այդ թվում՝ Ծղուկ (Սիսիան) գավառի հյուսիսային մասը, գտնվում էին Հայոց Բագրատունյաց թագավորության կազմում (885-1045թթ.): Բայց, պետք է նշել, որ Սյունիքի կամ Կապանի թագավորությունն ամբողջությամբ գտնվում էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորությունից վասալական կախվածության մեջ[83]:

Ծղուկ (Սիսիան) գավառը 1722-1730թթ. մտնում էր Դավիթ Բեկի գլխավորած Ղափանի անկախ իշխանության մեջ (բացի Սիսիանի գավառից, Ղափանի իշխանության մեջ էին մտնում նաև՝ Զանգեզուրի (Գորիսի) շրջանը, Անգեղակոթի, Քաշաթաղի (Լաչինի), Տաթևի և Բեխի մելիքությունները, Մեղրին): Դավիթ-Բեկի նստավայրը Ղափանի Հալիձոր անառիկ բերդն էր[84]:

XVIII դարի 30-ական թվականներից սկսած գոյություն ունեին Ղափանի մելիքությունները: Այդ ժամանակ Ղափան անվան տակ կային տարբեր մեծություն ունեցող 2 տարածքային միավորներ՝

1. Բուն Ղափան (կամ՝ Փոքր Ղափան), որն իր մեջ ընդգրկում էր Զորք (Կապան), Բաղք և Կովկասյան գավառները: Փոքր գավառը XVIII դարում կոչվում էր նաև «Յոթնաբերդ գավառ»:
2. Մեծ Ղափանն էր, որը, բացի Փոքր Ղափանից, իր մեջ էր ընդգրկում նաև Արևիքը (Մեղրին), Հաբանդը (Զանգեզուրը, Գորիսը), Ծղուկը (Սիսիանը), Աղահեճքի (Քաշաթաղի) մեծ մասը և ավել հյուսիս ընկած մի քանի շրջաններ: XVIII առաջին կեսերին այստեղ կային 4 հայտնի մելիքություններ՝ Բեխի, Քաշաթաղի, Տաթևի և Անգեղակոթի: Անգեղակոթի մելիքությունն ընդգրկում էր Ծղուկ (Սիսիան) գավառի մի քանի գյուղեր, որի կենտրոնն Անգեղակոթ գյուղն էր (այժմ՝ Սիսիանի շրջանում): Անգեղակոթում 1699թ. Մելիք-Սաֆրազի և Իսրայել Օրու ջանքերով գումարվեց Սյունիքի 11 մելիքների գաղտնի ժողովը, որտեղ որոշվեց Իսրայել Օրուն և Մինաս վարդապետին ուղարկել Եվրոպա և Ռուսաստան՝ Հայաստանի ազատագրման համար բանակցություններ վարելու նպատակով[85]:

16-րդ դարի կեսերից մինչև 1747թ. Ուտիքի և Արցախի հողերից պարսկական տիրապետության ներքո ստեղծվեց Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանությունը, կենտրոնը՝ Գյանջա քաղաք: Բայց 1747թ. այս խանությունը, իր հերթին, մասնատվեց 2 առանձին խանությունների՝ ա) Ղարաբաղի խանության՝ Շուշի կենտրոնով, բ) Գյանջայի խանության՝ Գյանջա կենտրոնով: Սյունիքը մինչև 1747 թվականը գտնվում էր Ղարաբաղ կամ Գյանջա ընդհանուր խանության կազմում, իսկ 1747թ. Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանության 2 մասի տրոհվելուց հետո, Սյունիքը շարունակեց մնալ Ղարաբաղի խանության կազմում, ընդհանուր կենտրոնը՝ Շուշի քաղաք: Այսպիսով՝ Սյունիքը կազմեց Ղարաբաղի խանության (Շուշի կենտրոնաքաղաքով) հարավային թևը, ունենալով 7 մելիքություններ՝ 1.Տաթևի, 2.Տեղի, 3.Բարգուշատի, 4.Մեղրիի, 5.Ղարաբաղի, 6.Ղափանի, 7. Սիսիանի (Ծղուկի[86]):

1805թ. մայիսի 14-ին Քյուրակում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով Ղարաբաղի խանությունը (Շուշի կենտրոնով) միացվեց Ռուսաստանին. Ղարաբաղի խանության կազմի մեջ էր մտնում նաև Սյունիքն իր մի քանի գավառներով, այդ թվում՝ Ծղուկ (Սիսիան) գավառով[87]: Նշված պայմանագիրը կրկնահաստատվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում[88] և վերջնահաստատվեց 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրերով[89]: 1828թ. Ղարաբաղում վերացվեց խանությունը: Ղարաբաղը հետագույում ձեռք բերեց Ռուսական կայսրության կողմից Անդրկովկասում 1829թվականից մտցված «պրովինցիայի» վարչա-տարածքային կարգավիճակ[90]: Ղարաբաղի պրովինցիան (իր կազմում ունենալով Սյունիքի մի քանի գավառներ, այդ թվում Ծղուկի (Սիսիանի) գավառը), 1829-1840թթ. մնացել էր պրովինցիայի կարգավիճակում:

Ուշագրավ է, որ Ելիզավետպոլի գավառը (Գյանջայի նախկին խանությունը և պրովինցիան) այդ նույն ժամանակ եղել է Թիֆլիսի նահանգի կազմում[91]: Ղարաբաղը 1840-1846թթ. եղել է Շամախու նահանգի կազմում: 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին Անդրկովկասը բաժանվեց 4 նահանգների՝ Թիֆլիսի, Քութաիսիի, Շամախու և Դերբենդի: Այս ընթացքում Ղարաբաղի գավառը (իր կազմում ունենալով Սյունիքի մի քանի գավառներ, այդ թվում Ծղուկի (Սիսիանի) գավառը) մտնում էր Շամախու, իսկ Ելիզավետպոլի (Գյանջայի) գավառը՝ Թիֆլիսի նահանգի մեջ[92]: Այս վիճակն էլ շարունակվեց 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին մինչև 1868 թվականը, երբ Ղարաբաղի գավառն (իր մեջ ունենալով նաև Կապանի, Մեղրու, Գորիսի և Սիսիանի շրջանների տարածքները – Զանգեզուրի տարածաշրջանը) զետեղվեց 1868թ. ստեղծված Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ, որտեղ, ընդ որում, Ղարաբաղն այլևս սկսեց հանդես գալ որպես առանձին գավառ, առանց Զանգեզուրի: Իսկ Զանգեզուրը (Կապան, Գորիս,Մեղրի, Սիսիան գավառների կամ շրջանների, ինչպես նաև Դարալագյազի (Վայոց Ձորի) արևելյան որոշ մասերի, Զանգելանի, Ղուբաթլիի և Լաչինի շրջանի որոշ հատվածների ընդգրկմամբ) 1868 թվականից սկսած Ռուսական կայսրության Կոսկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում հանդես եկավ առանձին գավառի կարգավիճակում[93]: Եվ այդ վիճակը պահպանվեց մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը, երբ ՀՀ-ը Զանգեզուրի ամբողջ տարածքը հայտարարեց իր անբաժան կազմամաս[94]: Վերջինիս նկատմամբ տիրապետման նկրտումներ արտահայտեց նաև 1918թ. մայիսի 27-ին «հայտնված» Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ):

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, նորաստեղծ «Հայաստանի ՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են … նաև Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը … »: Համաձայնագիրն ուժի մեջ է մտել 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժ. 16.00-ից[95]: Իսկ, ինչպես նշել ենք վերևներում, Գանձակ (Ելիզավետպոլ) նահանգի Զանգեզուր գավառը բաղկացած էր Մեղրու, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի (նախկին Ծղուկ) գավառների տարածքներից, ինչպես նաև Դարալագյազի (Վայոց Ձորի) գավառի արևելյան մասից, Զանգեզուրի, Ղուբաթլիի ու Լաչինի շրջանի արևմտյան որոշ հատվածներից[96]: Ուրեմն՝ ՌՍՖՍՀ-ը Զանգեզուրն իր տարածքներով ճանաչեց Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիելի տարածք: 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղկոմը Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղն ու Նախիջևանը ճանաչել էր ՀՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս[97]: Այդ փաստը ճանաչվեց բոլշևիկյան առաջնորդներ Լենինի, Ստալինի, Օրջոնիկիձեի հավաստումներով[98]: Սակայն, վստահություն չունենալով բոլշևիկների նկատմամբ, 1920թ. դեկտեմբերի 25-ին Տաթևում հրավիրված Համազանգեզուրյան I համագումարը Նժդեհի նախագահությամբ որոշեց. «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես Ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալով անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[99]: Վարչական տեսակետից ինքնավար Սյունիքը բաժանվում էր 6 շրջանների՝ Բուն Զանգեզուր, Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան (նախկին՝ Ծղուկ) և Գենվազ[100]: 1921թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում կայացած Ինքնավար Սյունիքի հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. «Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը (Դարալագյազը) և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք[101]: Լեռնահայաստանի կառավարությունը Նժդեհի գլխավորությամբ 1921թ. հունիսի 7-ին համաձայնվեց Լեռնահայաստանը վերամիավորել Հայկական ՍՍՀ-ին, որպես նրա անբաժան կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի ՀՍՍՀ-ին վերամիավորվող Լեռնահայաստանի կազմի մեջ լինեն՝ Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը[102]: 1921թ. հունիսի 18-ին ՀՍՍՀ-ի կառավարությունը Ալ.Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը ՀՍՍՀ-ի անբաժան մաս ճանաչելու վերաբերյալ[103]: Զանգեզուրի գավառն իր գոյությունը պահպանեց ՀՍՍՀ-ի կազմում 1920-1930թթ.: Այդ ժամանակ Զանգեզուրի գավառն իր մեջ ընդգրկում էր Ղափանի, Գորիսի, Մեղրու և Սիսիայի (Ծղուկի) գավառները: Կենտրոնը Գորիս քաղաքն էր: 1930 թվականին վերացավ գավառային վարչա-տարածքային համակարգը (նաև՝ Զանգեզուրի գավառը) և նրա մեջ մտնող գավառները վարչականորեն ուղղակի ենթարկվեցին ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական մարմիններին «շրջան» վարչա-տարածքային միավորի կարգավիճակով: Այդ շրջաններից մեկն էլ Սիսիանի շրջանն էր՝ պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի 7-րդ գավառ Ծղուկը (Սյունիքը, Սիսականը, Որոտանը): Վերջինս վարչա-տարածքային «շրջանի» կարգավիճակում անցկացրեց ամբողջ խորհրդային ժամանակաշրջանը, մտնելով 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին ստեղծված արդի ՀՀ-ի կազմի մեջ: 1995թ. դեկտեմբերի 4-ի օրենքով ՀՀ-ի կազմում ձևավորվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Գորիսի, Մեղրու և Սիսիանի շրջանները: Մարզկենտրոնը՝ ք.Կապան[104]:

 

Հարց – 9. Սյունիք նահանգը նույնպե՞ս ունի Հաբանդ անունով գավառ: Ի՞նչ կասեք նրա մասին:

 Պատասխան – 9. Այո՛, պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգը ևս ունեցել է Հաբանդ անունով գավառ, որն այդ նահանգի գավառների շարքում 8-րդն է՝ 1325 կմ² տարածքով և համապատասխանում է այժմյան Գորիսի շրջանին[105]: Հաբանդ անունով գավառ ունեցել է նաև Մեծ Հայք պետության Արցախի նահանգը, որը վերջինիս գավառների շարքում եղել է 1-ինը՝ 12550 կմ² տարածքով: Արցախի Հաբանդ գավառը, ի զանազանություն Սյունիքի Հաբանդ գավառի, կոչվել է «Մյուս Հաբանդ, որ է Սիսական ի Կոտակ կամ Սիսական ի Ոստան» (հակիրճ՝ «Մյուս Հաբանդ»)[106]: 571թ., երբ ամբողջ Արցախը միացվեց Սյունիքին, և նրանց միացմամբ ստեղծվեց Սիսական մարզպանությունը, Մյուս Հաբանդ գավաը դարձավ Սյունաց նախարարության կենտրոն, որի պատճառով էր Մյուս Հաբանդ գավառն ստացել նաև Սիսական ի Ոստան կամ Սիսական ի Կոտակ անվանումը: Վերջինս հոմանիշ է Փոքր Սյունիք անվան: Ավելի ուշ Մյուս Հաբանդ գավառը կոչվում էր Ամարաս՝ համանուն Ամարաս հռչակավոր վանքի (կառուցված՝ IV դարում) անվամբ[107]: Պատմաբան Լեոն Սյունիքի Հաբանդ գավառի մասին գրել է. «… Սյունիք … ը) Հաբանդ (այժմ՝ Գորիսի շրջան): Պատմական վայրեր. Հալիձոր, Շնհեր, Խոտ, Խնձորեսկ, Տեղ»[108]:

Հաբանդ (Գորիս) գավառը Սյունիքի նահանգի կազմում հնագույն ժամանակներից ի վեր եղել է հայ պետականության կազմում ու մշակութային գոտում: 387թ. Մեծ Հայք պետության և 428թ. Հայոց Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո Հաբանդը Հայոց մարզպանության կազմում էր: 571-640թթ. Սիսական մարզպանության, իսկ 652-701թթ. Թ.Ռշտունու կառավարած Հայաստանի կազմամաս էր: 701-885թթ. եղել է Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստանի) նահանգի կազմում Սյունաց երկրամասի հետ միասին: X դարասկզբներին Սյունիքը տարածքով փոքրացել էր, նրա մեծ մասն անցել էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը: Բայց Հաբանդը, Վայոց Ձորի, Ճահուկի, Ծղուկի, Բաղքի հետ միասին մնաց Սյունիքի կազմում: 970-1170թթ. Սյունիքում առկա էր Սյունիքի կամ Կապանի թագավորությունը (այն կոչվում էր նաև «Սյունյաց և Բաղաց թագավորություն»), որի կազմի մեջ (Բաղք, Կապան, Արևիք, Կովսական գավառների հետ մեկտեղ) մտնում էր ամբողջ Հաբանդ (այժմ՝ Գորիս) գավառը: Սյունիքի թագավորության մեջ մտնող հիշյալ գավառներում միասին վերցրած կային 43 բերդ, 48 վանք և 1008 (1400) գյուղ[109]: Մոնղոլական տիրապետության շրջանում Հաբանդը, Ծղուկի հետ միասին, գտնվում էր իշխան Սմբատ Օրբելյանի եղբայր Տարսայիճի ղեկավարության տակ: Հաբանդ գավառը, Սյունիքի երկրամասի հետ միասին, 1555թ. ընկավ Պարսկաստանի տիրապետության տակ, որտեղ էլ հայտնվեց Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանության մեջ: 1747թ. այս խանությունը տրոհվեց 2 մասի՝ ա) Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության, բ) Գյանջայի խանության: Սյունիքն ամբողջությամբ (և ներառյալ Հաբանդի գավառը) զետեղվեց Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության մեջ: Սյունիքը դարձավ Ղարաբաղի խանության հարավային թևը և այդ վիճակում (Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության կազմում) 1805թ. մայիսի 14-ին միացվեց Ռուսաստանին[110]: Հետագայում, 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում և 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրերով Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանությունը (ներառյալ իր կազմում եղած Սյունիքի երկրամասի ու նրա Հաբանդ-Գորիս գավառի) վերջնականապես միացվեց Ռուսաստանին:

Ղարաբաղի (Շուշիի) նախկին «խանական» վարչատարածքային կարգավիճակը 1829թ. փոխվեց «ռուսական պրովինցիայի» կարգավիճակի, ընդ որում՝ Սյունիք-Զանգեզուր երկրամասն իր Հաբանդ Զանգեզուր-Գորիս գավառակով հանդերձ մնաց Ղարաբաղի (Շուշիի) պրովինցիայի կազմում: Վերջինս, առանց ներքին կազմափոխման, 1840թ. ապրիլի 10-ին, գավառի կարգավիճակով մտավ Կասպիական մարզի, իսկ 1846թ. դեկտեմբերի 14-ից՝ Շամախու նահանգի մեջ: Այդ նույն ժամանակ Գյանջայի (Ելիզավետպոլի) գավառը զետեղվել էր Թիֆլիսի նահանգի մեջ[111]: Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը 1846-1868թթ. գտնվում էր Շամախու, իսկ 1868-1918թթ.՝ Ելիզավետպոլի նահանգների մեջ: Ընդ որում, 1868թվականից Ղարաբաղը (Շուշին) և Զանգեզուրը Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ ամրագրվեցին այլևս միայն առանձին-առանձին գավառներ:Եվ Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի կենտրոնը Շուշին էր, իսկ Զանգեզուրի գավառի կենտրոնը՝ Գորիսը[112]: Եվս մեկ անգամ ընդգծենք, որ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուրի գավառը բաղկացած էր Մեղրու, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի շրջաններից, Դարալագյազի գավառի որոշ մասերից, Զանգեզուրի, Ղուբաթլուի և Լաչինի շրջանների որոշ հատվածներից[113]: Զանգեզուրի գավառի կենտրոն Գորիս քաղաքը պատմականորեն ունեցել է հետևյալ անունները՝ Горис, Goris, Գերյուսի, Գերուս, Գերուսի, Գյուրիսի, Գորայք, Գորես, Գորիս Հին, Գորու, Գորուս, Զանգեզուր, Զանգեզոր, Զանգյազոր, Զանգյուզոր, Զանկիզուր, Զանկյազոր, Զանգյուզոր, Զանկիզուր, Զանկյազոր, Զանգյազուր, Զանկյուզուր, Կյորես, Կյուրյուս, Կյուրու, Կյուրուս, Կորես, Կորիս, Կորու, Կորուս, Կուրիս: Այսպիսով՝ Գորիս քաղաքը նաև կոչվել է Զանգեզուր և՝ ընդհակառակը[114]:

Զանգեզուրի գավառը Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում մնաց 1868 թվականից մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը, երբ Հայաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՀՀ) իր գերագույն իշխանությունը տարածքեց նաև հայկական այս գավառի վրա[115]: Մեկ օր առաջ, 1918թ. մայիսի 27-ին հայտնված ԱԴՀ-ը ևս, իր հերթին, պահանջատիրական նկրտումներ դրսևորեց Զանգեզուրի գավառի նկատմամբ: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուրի գավառը ևս ճանաչվեց որպես 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժ. 16.00-ին ստեղծված Հայաստանի ՍՍՀ-ի (այնուհետ՝ Հայկական ՍՍՀ) անվիճելի կազմամաս[116]: Ադրբեջանի Հեղկոմը 1920թ. նոյեմբերի 30-ին էր Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղն ու Նախիջևանը ճանաչել ՀՍՍՀ-ի կազմամաս[117]: Այդ ճանաչումը հաստատեցին Լենինը, Ստալինը, Օրջոնիկիձեն՝ այդ ժամանակաշրջանում ՌՍՖՍՀ-ի ղեկավարներն ու պատասխանատուները[118]: Սակայն, չունենալով վստահություն բոլշևիկների նկատմամբ, 1920թ. դեկտեմբերի 25-ին Տաթևում հրավիրված Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարը Նժդեհի գլխավորությամբ որոշում կայացրեց. «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալ անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն մունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[119]: Վարչական տեսակետից Ինքնավար Սյունիքը բաժանված էր 6 շրջանների՝ Բուն Զանգեզուր (Գորիս), Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան (Ծղուկ) և Գենվազ[120]: 1921թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում կայացած Ինքնավար Սյունիքի հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. « «Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերամվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը (Դարալագյազը) և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք»[121]: 1921թ. հունիսի 7-ին Լեռնահայաստանի կառավարությունը, Նժդեհի գլխավորությամբ, համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ի հետ որպես նրա անբաժանելի կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի ՀՍՍՀ-ին միավորվող Լեռնահայաստանի կազմի մեջ ընդգրկվեն՝ Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը[122]: 1921թ. հունիսի 18-ին Հայկական ՍՍՀ-ի կառավարությունը Ալ.Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժան մաս ճանաչելու վերաբերյալ[123]: Զանգեզուրում վարչա-տարածքային «գավառային» համակարգը, ինչպես որ ամբողջ ՀՍՍՀ-ում, պահպանվեց 1921-1930թթ., որի ընթացքում Զանգեզուրի գավառի մեջ էին մտնւմ՝ Մեղրու, Կապանի, Սիսիանի և Գորիսի գավառները: Գավառակենտրոնը Գորիս քաղաքն էր: 1930թ. Հայկական ՍՍՀ-ում վարչա-տարածքային «գավառային» համակարգը վերացավ, և Զարգեզուրի վերոհիշյալ բոլոր գավառները «վարչական շրջանների» կարգավիճակներով ուղղակիորեն սկսեցին ենթարկվել ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական իշխանություններին: Գորիսի շրջանը կազմվեց 1930թ. սեպտեմբերի 9-ին: Կենտրոնը Գորիս քաղաքն էր: Գորիսի շրջանն ուներ 752 կմ² տարածք[124]: Գորիսի շրջանն այդ վիճակով հասավ մինչև 1995թ. դեկտեմբերի 4-ը, երբ Հայաստանի Հանրապետությունում օրենքով ձևավորվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Մեղրու, Սիսիանի և Գորիսի շրջանները: Մարզկենտրոնը՝ ք.Կապան[125]:

Հաբանդ (Գորիս, Զանգեզուր) գավառը (այժմ՝ շրջան) հարուստ է պատմա-ճարտարապետական հուշարձաններով ու կոթողներով: Պատմաբան Լեոն դրանցից առանձնացնում է Հալիձորը, Շնհերը, Խոտը, Խնձորեսկը, Տեղը, իսկ մենք, աներկբայորեն[126], ավելացնենք Տաթևը[127]:

Հալիսը (գյուղ), կոչվել է նաև Հալե, հետագայում՝ Հալիձոր: Գտնվում է «Սատանի կամիրջից» արևելք, Որոտան գետի ձախ ափին: Հալիձորը 10-րդ դարից սկսած եղել է Տաթևի վանքի սեփականությունը[128]: Պետք է տարբերել այս Հալիձորը Ղափան քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Հալիձոր անառիկ բերդից, որը 1728թ. Դավիթ-Բեկի աթոռանիստն էր[129]: Շինուհայրը և Խոտը գյուղեր են և հայտնի են 10-րդ դարից սկսած: Շինուհայրը գտնվում է Հալիձորից հյուսիս-արևելք: Շինուհայրը կոչվել է նաև «Շնոյ հետք»: 10-րդ դարում Հաբանդ գավառի մի մասը այս գյուղի անվամբ կոչվում էր Շնհեր: Շինուհայրից 1կմ հյուսիս-արևելք՝ Որոտան գետի ձախ ափին է գտնվում Խոտ գյուղը, որտեղ պահպանվել են XII դարին պատկանող եկեղեցու ավերակներ և գերեզմանաքարեր[130]: Հին Գորիսի («Վերին Շեն» գյուղի) մոտ էր գտնվում Ձագեձոր բերդը, որի կառուցումը, ավանդաբար, կապվում էր Ձագ նահապետի անվան հետ[131]: Տեղ գյուղը հիշատակվում է XIII դարից, այժմ էլ գոյություն ունի և մտնում է Գորիսի շրջանի մեջ՝ Հագարի գետից ու նրա աջակողմյան վտակ Աղողլանից 7-8 կմ հեռավորության վրա[132]:

Տաթևը հնում Ծղուկ (Սիսիան) գավառի արևելյան մասն էր կազմում: Հետո այն մտավ Հաբանդ (այժմ՝ Գորիս) գավառի մեջ[133]: Վանքն ունի հին պատմություն, բայց նրա մեծ եկեղեցին կառուցվել է 895-906թթ.՝ 11 տարում[134]: X դարից սկսած Տաթևը ՀԱԵ-ու եպիսկոպոսանիստ կենտրոն էր, հայ գրչության, դպրության, կրթության, գիտության խոշոր օջախ, եղել է նաև մելիքություն ու դրա կենտրոն[135]: Այստեղ 1920թ. դեկտեմբերի 25-ին և 1921թ. ապրիլի 26-ին կայացել են Համազանգեզուրյան (Ինքնավար Սյունիքի) 1-ին և 2-րդ համագումարները՝ հռչակելով Ինքնավար Սյունիքն ու Լեռնահայաստանը: Տաթևը հայ մշակութային հոգևոր, կրթական ու քաղաքական խոշոր կենտրոն էր X-XX դարերում[136]:

Ի դեպ, Հաբանդ գավառում (այժմ՝ Գորիսի շրջանում) է գտնվում Իշխանասար լեռնագագաթը՝ 3548 մ բարձրությամբ: Այստեղ է նաև Սև լիճը՝ ծովի մակարդակից 2666 մ բարձրությամբ, 1,6 կմ երկարությամբ, 1,2 կմ լայնությամբ, 2 կմ² մակերեսով, 7,5 մ խորությամբ, 9 մլն մ³ ջրի ծավալով:

 

Հարց – 10. Ի՞նչ կասեք պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 9-րդ գավառ Բաղքի անցած ուղու մասին:

 Պատասխան – 10. Բաղքը Սյունիքի 9-րդ գավառն էր՝ 925 կմ² տարածքով: Համապատասխանում է այժմյան Ղափանի (Կապանի) շրջանի հիմնական մասին[137]: Ըստ պատմաբան Լեոի. «… Սյունիք … թ) Բաղք (այժմ՝ Ղափանի մի մաս): Այստեղ են հայտնի հարուստ պղնձահանքեր: Գյուղեր. Տորթն, Խոտանան, Կավարտ, Վժանիս»[138]:

Բաղքը նաև կոչվել է՝ Բաղական, Բաղաձոր, Բաղաց աշխարհ, Բաղաց գավառ, Բաղք Ձոր, Բաղք Ձորք և այլ անուններով: Բաղք (Ղափան-Կապան) գավառը գտնվել է Սյունիքի նահանգի հարավային մասում, Ողջի գետի միջին հոսանքի ձախ կողմում: Բաղքը հարավից սահմանակից էր Արևիկ (այժմ՝ Մեղրի) ու Կովսական (այժմ՝ նույն Ղափան-Կապանի շրջանի մի մաս), հյուսիս-արևմուտքից՝ Ծղուկ (Սիսիան), հյուսիսից՝ Հաբանդ (այժմ՝ Գորիս) գավառներին, իսկ արևելքից՝ Աղավնո (Հագարու) գետին: Գավառի միջով էին հոսում Ողջի և Բարգուշատ գետերը: X դարից սկսած (ըստ Տաթի հարկացուցակի տվյալների) Բաղք գավառը բաժանված էր երկու գավառներից՝ ա) նրա արևմտյան մասը կոչվում էր «Բաղք գավառ» (հայտնի էր նաև Աճեն կամ Աճանան անունով), բ) արևելյան մասը կոչվում էր «Մյուս Բաղք» կամ «Բաղունիք» (երբեմն էլ՝ «Բարգուշատ»): Բաղք գավառը 14-րդ դարից սկսծ կոչվել է նաև Բաղաձոր կամ Բաղք ձոր(ք): Բաղք գավառը 9-րդ դարից սկսած Սյունյաց իշխանական ճյուղերից մեկի՝ Ձագիկյանների տիրապետության տակ էր: 970-1170թթ., Ձորք գավառի հետ մեկտեղ, եղել է Սյունիքի կամ Կապանի թագավորության կազմում: 12-րդ դարում Բաղքում իշխում էին Համտունյանց իշխանները և Զաքարյանները: 14-րդ դարից այնտեղ կային մի քանի մանր մելիքություններ: Տաթևի թեմի հին հարկացուցակում Բաղք գավառում եղել են հայկական հարկատու 93 գյուղեր:

1555թ. թուրք-պարսկական պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը, ներառյալ Սյունիքն իր բոլոր գավառներով, անցավ Պարսկաստանի տիրապետության տակ:

1747թ. Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանությունը տրոհվեց Ղարաբաղի (Շուշի կենտրոնով) և Գյանջայի (Գյանջա կենտրոնով) առանձին-առանձին խանությունների, որի արդյունքում Սյունիքը (ներառյալ Բաղք-Ղափան-Կապան գավառը) մտավ Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության մեջ: Այստեղ պետք է կարրևոր ճշտում կատարել. ինչպես Ղարաբաղի կամ Գյանջայի ընդհանուր, այնպես էլ Ղարաբաղի (Շուշիի) 1747թ. առանձնացված խանության մեջ մտան Սյունիքի միայն Աղահեճք (Լաչինի-Քաշաթաղի), Ծղուկի (Սիսիանի), Հաբանդի (Գորիս-Զանգեզուրի), Բաղքի (Ղափան-Կապանի հիմնական մասի), Ձորքի (Ղափան-Կապանի մի մասի), Արևիքի (Մեղրու) և Կովսականի (Զանգելանի) գավառները, միչդեռ Սյունիքի նահանգի Երնջակ և Ճահուկ գավառները դեռևս 16-17դդ-ում տեղավորվել էին Նախիջևանի, իսկ Վայոց Ձոր (Եղեգնաձոր), Գեղաքունի և Սոդք (Զոդ) գավառները՝ Երևանի խանությունների մեջ: Ղարաբաղի (Գյանջայի), 1747թվականից՝ Ղարաբաղի (Շուշիի) խանությանը Սյունիքից միացված հիշյալ գավառները ստացան մի ընդհանուր անուն՝ Զանգեզուր, որը Հաբանդ (Գորիս) գավառի զուգահեռ գործածվող Զանգեզուր անունն էր[139]: Սյունիքն իր հիշյալ «Զանգեզուրյան» գավառներով համարվում էր Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության հարավային թևը: Այս վիճակում (կազմով) էլ Ղարաբաղի (Շուշիի) խանությունը 1805թ. մայիսի 14-ին միացավ Ռուսաստանին[140]: 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում[141] և 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրերով վերջնահաստատվեց Ղարաբաղի (ներառյալ վերջինիս կազմում եղած Սյունիքի “Զանգեզուրյան” գավառների), այդ թվում՝ Բաղքի (Ղափան-Կապանի) միացումը Ռուսաստանին[142]: Ղարաբաղի «խանության» կարգավիճակը վերացվեց 1822թ., իսկ 1829թ. այն ձեռք բերեց ռուսական «պրովինցիայի» կարգավիճակ և այդ վիճակում մնաց մինչև 1840թ. ապրիլի 10-ը: 1840թ. ապրիլի 10-ից մինչև 1846թ. դեկտեմբերի 14-ը Ղարաբաղը (Շուշին) գավառի կարգավիճակով մտավ Կասպիական մարզի, իսկ 1846թ. դեկտեմբերի 14-ից սկսած՝ Շամախու նահանգի մեջ՝ մինչև 1868թվականը, երբ այն գավառի կարգավիճակով զետեղվեց Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ, որտեղ էլ մնաց մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը[143]: Այստեղ պետք է կատարել ևս մեկ ճշտում. 1862թ. մնտնելով Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ, Ղարաբաղը (Շուշին) և Սյունիքի «Զանգեզուրյան» հատվածը բաժանվեցին իրարից և որպես առանձին-առանձին գավառներ հանդես եկան Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում, մեկը որպես Ղարաբաղի (Շուշիի), իսկ մյուսը՝ Զանգեզուրի գավառ (վերջինիս կենտրոնը գորիսն էր[144]): Իսկ այդ Զանգեզուրի գավառը բաղկացած էր Մեղրու, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի գավառներից, Դարալագյազի (Վայոց Ձորի) գավառի արևելյան որոշ մասերից և ԶԱնգեզուրի Ղուբաթլիի և Լաչինի շրջանների որոշ հատվածներից[145]: 1918թ. մայիսի 28-ին նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՀՀ) հայտարարեց, որ իր գերագույն իշպանությունն է տարածում նաև Զանգեզուրի հայկական գավառի վրա[146], որի կազմում էր գտնվում նաև Ղափանի գավառակը (նախկին Բաղք-Ղափան-կապան գավառը): Մեկ օր առաջ, 1918թ. մայիսի 27-ին հայտնված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ) ևս, իր հերթին, պահանջատիրական անհիմն նկրտումներ ցուցաբերեց Զանգեզուրի ամբողջ գավառի (ներառյալ Ղափանի գավառակի) նկատմամբ: Բայց 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր գավառն ամբողջությամբ ճանաչցվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի տարածքի անբաժանելի կազմամաս[147]: Ադրբեջանի Հեղկոմը 1920թ. նոյեմբերի 30-ին էր Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը ճանաչել որպես ՀՍՍՀ-ի տարածքի կազմամաս[148]: Այդ ճանաչումը հաստատեցին բոլշևիկյան առաջնորդներ Լենինը, Ստալինը, Օրջոնիկիձեն և ուրիշներ[149]: Սակայն, չունենալով վստահություն բոլշևիկների հանդեպ, 1920թ. դեկտեմբերի 25-ին Տաթևում գումարված Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարը Նժդեհի գլխավորությամբ որոշում կայացրեց՝ «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես Ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալ անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[150]: Վարչական տեսակետից ինքնավար Սյունքը բաժանված էր 6 շրջանների՝ բուն Զանգեզուր (Գորիս), Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան և Գենվազ[151]: 1921թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում կայացած ինքնավար Սյունիքի հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. ««Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետութուն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը (Դարալագյազը) և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնային հայաստանի մայրաքաղաք»[152]:

1921թ. հունիսի 7-ին Լեռնահայաստանի կառավարությունը (Նժդեհի գլխավորությամբ) համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ի հետ որպես նրա անբաժանելի կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի ՀՍՍՀ-ին միավորող Լեռնահայաստանի կազմի մեջ ընդգրկվեն՝ «Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը»[153]: 1921թ. հունիսի 18-ին Հայկական ՍՍՀ-ի կառավարությունը Ալ. Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժ մաս ճանաչելու վերաբերյալ:[154]

Զանգեզուրում վարչա-տարածքային «գավառային» համակարգը, ինչպես որ ամբողջ ՀՍՍՀ-ում, պահպանվեց 1921-1930թթ., որի ընթացքում ՀՍՍՀ-ի Զանգեզուրի գավառի մեջ էին մտնում՝ Մեղրու, Կապանի, Սիսիանի և Գորիսի գավառները: Գավառակենտրոնը Գորիս քաղաքն էր: 1930թ. ՀՍՍՀ-ում մտցվեց վարչա-տարածքային «շրջանային» համակարգ, որով վերոհիշյալ գավառակները վարչական շրջանների կարգավիճակներով ուղղակիորեն ենթարկվեցին ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական մարմիններին: Կապանի շրջանը կազմվեց 1930թ. սեպտեմբերի 9-ին, շրջկենտրոնը՝ ք. Ղափան: Ղափանի շրջանն այդ վարչական կարգավիճակով հասավ մինչև 1995թ. դեկտեմբերի 4-ը, երբ մերօրյա Հայաստանի Հանրապետությունում օրենքով ձևավորվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Մեղրու, Սիսիանի և Գորիսի շրջանները, մարզկենտրոնը՝ ք. Կապան[155]:

 

Հարց – 11. Ինչպիսի՞ տեղեկատվություն կա պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիք նահանգի 10-րդ գավառ Ձորքի վերաբերյալ:

Պատասխան – 11. Սյունիքի 10-րդ գավառը Ձորքն էր՝ 525 կմ² տարածքով. գրավում էր Ողջի (Կապան) գետի ակունքների հողերը[156]: Պատմաբան Լեոն նրա մասին նշել է. «… Սյունիք … ժ) Ձորք (այժմ՝ Ղափանի մի մասը): Բաղաբերդ և Կապան բերդերը, հռչակված է մանավանդ առաջինն իր անմատչելի դիրքով»[157]: Ձորքը դեռևս 5-րդ դարից հայտնի էր Կապան անունով: Այն կոչվել է նաև Խաբան-Խափան-Ղափան անուններով: Կապան անունը (կիրճ, լեռնանցք) կամ Ձորք է կոչվել այնտեղ բազմաթիվ ձորորի ու լեռնանցքների առկայության պատճառով: Ձորքը կոչվել է նաև Բաղաբերդ: Կապան բերդաքաղաքը գտնվում էր այժմյան Ղափան (Կապան) քաղաքից մոտ 14-15 կմ հյուսիս-արևմուտք, Ողջի(հնում՝ Կապան) գետի բարձրադիր աջ ափին խիստ անտառապատ վայրում։ Ձորքը (Կապանը) Սյունիքի ամենալեռնոտ գավառն էր․ անդնդախոր, նեղ, խճճված ձորերի ու բարձրաբերձ լեռների (Կապուտջուղ, Խոստուփ և այլն) մի աշխարհ։ Կապանը X դարում դարձավ Սյունիքի կամ Կապանի թագավորության (970-1170թթ․) մայրաքաղաք։ 1103թ․ այն ավերվեց սելջուկ-թուրքերի կողմից, որից հետո Սյունիքի (Կապանի) թագավորության մայրաքաղաքը դարձավ Բաղաբերդը։ Սակայն Բաղաբերդ 1170թ․ գրավեց սելջուկ-թուրքերի կողմից, որոնք այստեղ պահվող 10․000 հայկական ձեռագիր մատյաններ ոչնչացրեցին։ 11-րդ դարում Կապանն ունեցել է մոտ 15-20000 հայ բնակչություն, որի հետ այնտեղ ապրել են նաև հրեաներ։ Կապան անունը հետագայում պահպանվել է Ղափան ձևով, որը Բերդաքաղաքի անուն լինելուց բացի դարձել էր նաև Գավառի, երկրամասի, գավառակի, շրջանի անուն։ Այն տարբեր ժամանակներում ունեցել է տարածքային տարբեր մեծություններ։ Ըստ Տաթևի վանքի հին հարկացուցակի, Կապանի գավառում հիշատակվում են 16 բնակավայրեր, որոնք տեղակայված էին խոր կիրճերում կամ անմատչելի լեռների ծերպերին։ 16-17-րդ դարերում Ձորք (Կապան) գավառը մտավ Պարսկաստանի տիրապետության ներքո ստեղծված Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանության մեջ, որի կենտրոնը Գյանջա բնակավայրն էր։ 17-18-րդ դարերում Ձորքի (Կապան) գավառը ներքնապես բաժանվեց 2 գավառակների՝ Բաղբերդի և Գեղվաձորի։ Ձորք (Կապան) գավառում, բացի պատմական Կապան և Բաղաբերդ մայրաքաղաներից (միջնաբերդերից), հայտնի են հայկական պատմա-ճարտարապետական շատ հուշարձաններ ու կոթողներ, որոնց թվում նաև՝ Վահանավանքը, Գեղվավանքը, Բաղակու քար վանքն ու բերդը, Շլորուտ բերդը, Զեյվայի (կամ Զեվա) բերդը (Գեղի գետի գետաբերանում), որը հիշատակվում է 18-րդ դարասկզբի ազատագրական պատերազմների առնչությամբ[158]։ 1722-1730թթ․ Կապանը (նախկին Ձորքը) Դավիթ բեկի գլխավորությամբ ազգային-ազատագրական հուժկու շարժում իրականացրեց ընդդեմ պարսից իշխանության (նաև վերջիններիս հետ համագործակցաբար) ընդդեմ Օսմանյան թուրքերի․ վերջիններս, օգտվելով 1720թ․ Պարսկաստանում Սեֆեվյան դինաստիայի հոգևարքից , փորձում էին գրավել ու ստրկացնել նաև Սյունիքը (տվյալ դեպքում՝ Սյունիքի Ձորք- Կապան-Ղափան գավառը)։ Դավիթ բեկի գլխավորությամբ ամբողջ Սյունիքն ազատագրվեց թուրքերից ու ձեռք բերեց նահիության (փոխարքայության) կարգավիճակ պարսկական պետության կազմում։ Բայց Դավիթ բեկն անսպասելիորեն հիվանդացավ ու վախճանվեց 1728թ․, որին փոխարինած քաջ Մխիթար սպարապետը 1728-1730թթ․ ամրապնդեց սյունեցիների այդ ձեռքբերումները։ Ավա՜ղ, 1730թ․ Խնձորեսկում նրան ստորաբար սպանեցին տեղի մի քանի հայ դավաճանները, ապա կտրեցին նրա գլուխը և այն տարան Թավրիզի փաշային՝ վերջինիցս խրախուսանք ու պարգև ստանալու ակնկալությամբ։ Թավրիզում նստած օսմանյան փաշան շատ զարմացավ և խիստ զայրացավ Մխիթար սպարապետին սպանած և նրա գլուխն իրեն ի ցույց բերած հայ դավաճան ստահակների զազրելի արարքի համար, նրանց հույժ նախատելով. «Ո՜վ անօրեններ ու ամբարիշտներ, ինչպե՞ս համարձակվեցիք բոլորովին անտեղի սպանել ձեր տիրոջը և այսպիսի քաջ մարդուն»։ Դրանից հետո Օսմանյան փաշան հրամայեց չխրախուսել և չպարգևատրել այդ հայ դավաճաններին, այլ կտրել դրանց գլուխները։ Դավաճաններն ստացան իրենց արժանի պատիժը։ Թշնամու համար էլ էր արգահատելի հայրենիքի դավաճանությունը։[159]

Հարկ է նշել, որ 1555թ․ Պարսկաստանի տիրապետության տակ անցած Արևելյան Հայաստանի հողերում, պարսից վարչա-տարածքային համակարգին համապատասխան, ստեղծվել էին՝ Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանություններ, իսկ Լոռին, Փամբակն ու այլ արևելահայ հողեր ուղղակիորեն մտցվել էին Քարթլի-Կախեթթի նահիրեի մեջ։ Պատմական մեծ Հայքի պետության Սյունիքի նահանգի 12 գավառները ևս տեղավորվել էին վերոհիշյալ հայկական խանությունների մեջ․ այսպես՝ Երնջակ և Ճահուկ գավառները զետեղվել էին Նախիջևանի, Վայոցձոր (Եղեգնաձոր) Գեղաքունի և Սոդք (Զոդ) գավառները՝ Երևանի, իսկ Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին), Ծղուկ (Սիսիան), Հաբանդ (Գորիս-Զանգեզուր), Բաղք (Ղափանի շրջանի հիմնական մասը), Ձորք (Կապան-Բաղաբերդ․ Ղափանի շրջանի մի մասը), Արևիք (Մեղրի) և Կովսական (Զանգելանի) գավառները՝ Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանությունների մեջ։

Մխիթար սպարապետի մահվանից 17 տարի հետո, Ղարաբաղի կամ Գյանջայի միասնական խանությունը (կենտրոն՝ Գյանջա բնակավայր) 1747թ․ տրոհվեց 2 խանությունների՝ 1) Ղարաբաղի խանության՝ կենտրոնը Շուշի բերդաքաղաք, 2) Գյանջայի խանության՝ կենտրոն՝ Գյանջա։ Նշվածի հետևանքով պատմական Սյունիքի նահանգի վերոհիշյալ 7 գավառները (Աղահեճք, Ծղուկ, Հաբանդ, Բաղք, Ձոր, Արևիք և Կովսական) մտան 1747թ․ ձևավորված Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության մեջ, կազմելով վերջինիս հարավային հատվածը (այն հետագայում անվանվելու էր նաև «Զանգեզուր», որը Գորիսի (Հաբանդի) գավառի և քաղաքի զուգահեռաբար գործածվող անվանումն էր[160])։ Նշված 7 գավառները Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության կազմում 1805թ․ մայիսի 14-ին միացան Ռուսաստանին[161]։ 1813թ․ հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում[162] և 1828թ․ փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրերով վերջնահաստատվեց Ղարաբաղի խանության (ներառյալ Սյունիքի «զանգեզուրյան» գավառների, այդ թվում՝ Ձորք (Ղափան-Կապանի մի մասի) միացումը Ռուսաստանին[163]։ 1822թ․վերաբացվեց Ղարաբաղի (Շուշիի) «խանական» վարչա-տարածքային կառավարչաձևը, որին 1829թ․ փոխարինեց ռուսական «պրովինցիան», և նորաստեղծ Ղարաբաղի (Շուշիի) պրովինցիան գոյատևեց մինչև 1840թ․ ապրիլի 10-ը։ 1840թ․ ապրիլի 10-ից մինչև 1846թ․ դեկտեմբերի 14-ը Ղարաբաղը (Շուշին) ռուսական գավառի կարգավիճակով մտավ և մնաց Կասպյան մարզի, իսկ 1846թ․ դեկտեմբերի 14-ից մինչև 1868 թվականը՝ Շամախու նահանգի մեջ։ Այս ամբողջ ժամանակաշրջանում պատմական Սյունիքի վերոհիշյալ «զանգեզուրյան» 7 գավառները տեղավորված էին Ղարաբաղի (Շուշիի) պրովինցիայի, այնուհետև գավառի մեջ։ Դրանք այդ վիճակում, 1868թ․ զետեղվեցին Ելիզավետպոլի (Գյանջայի) նահանգի մեջ, որտեղ և՝ Ղարաբաղը (Շուշին), և՝ Զամգեզուրը (Գորիս կենտրոնով) առանձին-առանձին ստացան գավառի կարգավիճակ[164]։ Այժմ, անհրաժեշտաբար, նշենք Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ 1868 թվականից զետեղված Զանգեզուրի գավառի կազմը՝ Մեղրու, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի գավառակներ, Վայոցձորի (Ղարալագյազի) արևելյան մի մասը, Զանգելանի, Ղուբաթլիի և Լաչինի գավառակների որոշ մասեր[165]։ Զանգեզուրի գավառը Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում մնաց 50 տարի՝ մինչև 1918թ․ մայիսի 28-ը, երբ նորաստեղծ ՀՀ-ը հայտարարեց, որ իր գերագույն իշխանությունն է տարածում նաև Զանգեզուրի հայկական գավառի վրա[166]։ Մեկ օր առաջ, 1918թ․ մայիսի 27-ին հայտնված ԱԴՀ-ը ևս, իր հերթին, պահանջատիրական անհիմն նկրտումներ ցուցաբերեց Զանգեզուրի ամբողջ գավառի (ներառյալ Ղափան գավառակի) նկատմամբ։ Սակայն, 1920թ․ դեկտեմբերի 2-ին, Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր գավառն ամբողջությամբ ճանաչվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի (այսուհետ՝ Հայկական ՍՍՀ-ի) տարածքի անբաժանելի կազմամաս[167]։ Ադրբեջանի Հեղկոմը 1920թ․ նոյեմբերի 30-ին էր Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը ճանաչել որպես ՀՍՍՀ-ի տարածքի անբաժանելի կազմամաս[168]։ Այդ ճանաչումն անմիջապես հաստատեցին խորհրդային պետության ղեկավարներ Լենինը, Ստալինը, Օրջոնիկիձեն[169] և ուրիշներ։ Բայց, չունենալով բոլշևիկների նկատմամբ վստահություն, 1925թ․ դեկտեմբերի 25-ին Տաթևում գումարված Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարը Նժդեհի նախագահությամբ որոշեց․ «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալ անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[170]։ Ինքնավար Սյունիքը բաղկացած էր 6 շրջաններից՝ բուն Զանգեզուրի (Գորիսի), Տաթևի ձորի, Ղափանի, Դարբասի ձորի, Սիսիանի և Գենվազի[171]։ 1921թ․ ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում կայացած ինքնավար Սյունիքի հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց․ ««Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը և Լեռնային Ղարաբաղը։ Գորիսի քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք»[172]։

1921թ․ հունիսի 7-ին Լեռնահայաստանի կառավարությունը (Նժդեհի գլխավորությամբ) համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ի հետ՝ որպես նրա անբաժանելի կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի Հայկական ՍՍՀ-ին միավորվող Լեռնահայաստանի կազմի մեջ ընդգրկվեն՝ «Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը»[173]։ 1921թ․ հունիսի 18-ին Հայաստանի կառավարությունը Ալ․ Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժան մաս ճանաչելու վերաբերյալ[174]։

Զանգեզուրում ցարական «գավառային» վարչա-տարածքային համակարգը մնաց 1921-1930թթ․, որի ընթացքում Հայկական ՍՍՀ-ի Զանգեզուրի գավառի մեջ էին մտնում՝ Մեղրու, Սիսիանի, Ղապանի և Գորիսի գավառակները (կենտրոնը՝ ք․ Գորիս)։ 1930թ․ Հայկական ՍՍՀ-ում ևս մտցվեց վարչա-տարածքային «շրջանային» համակարգ, որով վերոհիշյալ գավառակները վարչական շրջանների կարգավիճակներով ենթարկվեցին ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական մարմիններին։ Ղափանի շրջանը (որի մի մասը կազմում է պատմական Սյունիքի նահանգի Ձորք գավառի տարածքը) կազմվեց 1930թ․ սեպտեմբերի 9-ին (շրջկենտրոնը՝ Ղափան) և այդ կարգավիճակով հասավ մինչև 1995թ․ դեկտեմբերի 4-ը, երբ արդի ՀՀ-ում օրենքում ձևավորվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Մեղրու, Սիսիանի և Գորիսի շրջանները, մարզկենտրոնը՝ ք․ Կապան[175]։

 

Հարց- 12․ Ո՞րն է Սյունիքի ամենահարավային գավառի՝ Արևիքի (Մեղրիի) անցած պատմական ուղին։

 Պատասխան- 12․ Արևիքը պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի 11-րդ գավռն էր՝ 625կմ² տարածքով։ Համապատասխանում է արդի Մեղրիի շրջանին[176]։

Պատմաբան Լեոն XX դարասկզբում նշված գավառի մասին նշել է․ «․․․ Սյունիք ․․․ ժա) Արևիք (այժմ՝ Մեղրի), Մեղրի բերդը[177]»։

Արևիքը (Մեղրին) Սյունիքի ամենահարավային գավառն է, որի տարածքը մեծավ մասամբ համընկնում է ներկայիս Մեղրիի շրջանին կամ Մեղրի գետի ավազանին, նրա միայն մի փոքր մասն է տարածվում դեպի արևելք՝ Կովսականի (այժմ՝ Զանգելանի) կողմերը, այս հատվածում իր մեջ ընդգրկելով մի քանի փոքրիկ ձորահեվիտներ։ Արևիքը հնում Վասպուրականի նահանգի Գողթն գավառի մի մասն էր, իսկ հետագայում, նրանից անջատելով, միացել է Սյունիքի նահանգին։ Արևիքի (Մեղրիի) գավառը հյուսիսում սահմանափակված էր Արևիքի (Ձորք-Կապանի) լեռներով, հարավում՝ Արաքս (Երասխ) գետով, արևմուտքում՝ Սյունյաց, իսկ արևելքում՝ Խաչպոյու լեռներով։ Հյուսիսային մասերն անտառածածկ են, լեռնային, հարավայինները չոր մերձարևադարձային գոտի են։ Հնում հայտնի էր շերամապահությամբ, այգեգործությամբ ու բամբակագործությամբ։ Գավառի գլխավոր գետը Մեղրի գետն է՝ իր վտակներով, կան Արաքս թափվող մի քանի գետակներ ևս։ Հիշատակվում է 7-րդ դարի Ա․ Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ում, իսկ XIII դարում բաժանվում էր 2 մասի՝ Դաշտոնի և Մեղրիի (Մեղրաձորի)։ Հետագայում Տաթևի վանքի հարկացուցակներում դրանց փոխարեն հիշատակվում են Մացրու և Կաքավաբերդ գավառակները։ XI դարում Արևիքը կոչվել է նաև Արևաց տուն։ Հետագայում Արևիքի արևելյան մասը թուրքերը թարգմանաբար անվանել են Գենուազ (Կեաուզ), ապա նաև՝ Գյունեյմահալ։ Տաթևի եկեղեցական հարկացուցակում հիշատակվում են 24 գյուղեր։ Պարսկական տիրապետության շրջանում (1555-1828թթ․) Մեղրին (Արևիքը) գտնվել է Ղարաբաղ (Գյանջա), իսկ 1747 թվականից՝ Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության մեջ ամբողջ Զանգեզուրի հետ միասին[178]։ Այն Ռուսաստանի միացվեց 1810թ․, մտնելով դեռևս 1805թ․ մայիսի 14-ից Ռուսաստանին միացած Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության մեջ[179]։ 1813թ․ հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության կազմում Արևիքը (Մեղրին) փոխանցվեց Ռուսաստանին որպես վերջինիս սեփականություն, թեև բանակցությունների ընթացքում այդ պայմանագիրն ստորագրած Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Ռտիշչևը, ինչպես գրում է Լեոն, «մեծամտահոգությամբ տալիս էր պարսիկներին Մեղրիի շրջանը, որ մի անպտուղ վայր էր սպանիչ կլիմայով և գտնվում էր, ինչպես գիտեք, Ղարաբաղի (խանության – Տ․Ս․) հարավային ծայրում, Արաքս գետի վրա[180]»։ Բարեբախտաբար, Գյուլիստանի պայմանագրով Արևիք (Մեղրի) գավառը Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության կազմում միացվեց Ռուսաստանին[181]։ Ընդորում, 1810թ․ դրությամբ Արևիք (Մեղրի) գավառն, իր հերթին, բաժանված էր 2 գավառակների՝ Մեղրիի և Գենսնեիկի։ Մեղրի (Արևիք) գավառը Ռուսաստանին միացվեց այդ 2 գավառներով[182]։ Արևիքը (Մեղրին), Զանգեզուրի հետ միասին, Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության կազմում Ռուսաստանին վերջնականապես միացվեց 1828թ․ փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի ռուս-պարսկական պայմանագրով, որով վերջնահաստատվեցին նաև 1813թ․ հոկտեմբերի 12-ին կնքված Գյուլիստանի պայմանագրի դրույթները[183]։

Մեղրին (Արևիքը) 1829-1840թթ. գտնվել է Ղարաբաղի (Շուշիի) պրովինցիայի, 1840-1846թթ.՝ Կասպիական մարզի Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի, 1846-1868թթ.՝ Շամախու նահանգի Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի մեջ: 1868թ. Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը մտնում է Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ, որտեղ բաժանվում է երկու առանձին գավառների՝ Ղարաբաղի կամ Շուշիի (կենտրոնը՝ ք.Շուշիի) և Զանգեզուրի (կենտրոնը՝ ք.Գորիս): Մեղրիի (Արևիք) գավառը (Սիսիանի, Գորիսի, Կապանի գավառների, Վայոց Ձորի գավառի արևելյան մի մասի, Զանգելանի,Ղուբաթլիի և Լաչինի գավառակների մի մասի հետ միասին) կազմում էր Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր գավառը[184]:

Զանգեզուրի գավառն այս կազմով Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ մնաց 50 տարի՝ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը, երբ նորաստեղծ ՀՀ-ն հայտարարեց, որ իր գերագույն իշխանությունը տարածում է նաև Զանգեզուրի հայկական գավառի վրա, որի մեջ էր մտնում նաև Մեղրու (Արևիքի) գավառակը[185]: Մեկ օր առաջ, 1918թ.մայիսի 27-ին նորահայտ ԱԴՀ-ն ևս Զանգեզուրի գավառի նկատմամբ արտահայտեց իր ապօրինի պահանջատիրական նկրտումները: Սակայն, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Զանգեզուրի գավառը ճանաչվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի (Հայկական ՍՍՀ-ի) անվիճելի տարածք[186], ինչն արդեն հաստատվել էր 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղկոմի հրապարակած հռչակագրով: Այդ միջազգային իրավական ակտը հաստատվեց նաև խորհրդային պետության կողմից՝ ի դեմս Լենինի, Ստալինի, Օրջոնիկիձեի և մյուսների հայտարարություններով, ելույթներով, ողջույնի խոսքերով ու հավաստմամբ[187]: Սակայն, չունենալով վստահություն բոլշևիկների հանդեպ, 1920թ. դեկտեմբերի 5-ին Տաթևի վանքում գումարված Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարը (Նժդեհի նախագահությամբ) կայացրեց որոշում. «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալով անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[188]: Ինքնավար Սյունիքը ուներ 6 շրջան՝ Բուն Զանգեզուր (Գորիս), Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան և Գենվազ (Մեղրի)[189]: 1921թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում գումարված ինքնավար Սյունիքի Հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. «Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք»[190]:

1921թ. հունիսի 7-ին Լեռնահայաստանի կառավարությունը (Նժդեհի գլխավորությամբ) համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ի հետ որպես նրա անբաժանաելի կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի Հայկական ՍՍՀ-ին միավորող Լեռնահայաստանի կազմում ընդգրկվեն՝ «Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը»[191]: 1921թ. հունիսի 18-ին Հայաստանի կառավարությունը Ալ.Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժան կազմամաս հռչակելու մասին[192]»:

Զանգեզուրյում ցարական «գավառային» վարչա-տարածքային համակարգը պահպանվեց 1921-1930թթ., որի ընթացքում ՀՍՍՀ-ի Զանգեզուրի գավառի մեջ էին մտնում՝ Մեղրիի, Ղափանի, Սիսիանի ու Գորիսի գավառակները (գավառակենտրոնը Գորիս քաղաքն էր): 1930թ. ՀՍՍՀ-ում ևս մտցվեց «շրջանային» վարչա-տարածքային համակարգ, որով վերոհիշյալ գավառակները վարչական շրջանների կարգավիճակներով երթարկվեցին ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական մարմիններին: Մեղրիի վարչական շրջանը (որի տարածքը համապատասխանում է Սյունիքի նահանգի պատմական Արևիք գավառին) կազմվեց 1930թ. սեպտեմ,բերի 9-ին (շրջկենտրոնը ա.Մեղրի) և այդ կարգավիճակով հասավ մինչև 1995թ. Դեկտեմբերի 4-ը, երբ ներկայիս Հայատանի Հանրապետությունում օրենքով ձևավորվեց նաև Սյունիքի մարզը՝ ներառելով Կապանի, Մեղրու, Սիսիանի և Գորիսի շրջանները, մարզկենտրոնը ք.Կապան[193]:

 

Հարց – 13. Ինչպիսի՞ տեղեկատվություններ կան պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Կովսական (ներկայիս Զանգելանի) գավառի անցած ուղու և արդի վիճակի մասին:

Պատասխան – 13. Կովսականը պատմական Սյունիք նահանգի 12-րդ գավառն էր՝ 625 կմ² տարածքով, համապատասխանում է այժմյան Արցախի Հանրապետության (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության) Զանգելանի շրջանին[194]: Պատմաբան Լեոն XX դարասկզբում այս գավառի մասին գրել է. «… Սյունիք … ժբ) Կոսական կամ Կովսական (այժմ՝ Ղափանի շրջանում): Բեխ, Շիկահող գյուղեր»[195]: Կովսական (այժմ՝ Զանգելան) գավառը հնում կոչվել է նաև Կուսական, Կոսական և Գրհամ՝ համանուն գլխավոր բերդի անունով: Կովսականը հիմնականում տարածված էր այժմյան Բասուտ գետի ավազանում և Ողջի գետի աջակողմյան մի շարք վտակների (Բեխի, Վաչագանի, Գեղանուշի և այլ գետակների) շրջաններում: Կովսականում մինչև XIII դարը եղած պատմա-աշխարհագրական հայտնի վայրերից նշանավորը Ջրհամ բերդն է, որը գոյություն է ունեցել X-XII դարերում: Այն հավանաբար գտնվում է ներկայիս Ղափան-Մինջևան երկաթգծի Շաիբլու կայարանի դիմաց, Ողջի գետի ձախ կողմում[196]:

200 տարի գոյատևեց Սյունիքի կամ Կապանի թագավորությունը (970-1170թթ.)՝ Կապան մայրաքաղաքով: Նրա սահմաններից դուրս էին մնացել Սևանա լճի ավազանը (Գեղքունի, Սոդք) և Երնջակ, Վայոց Ձոր և այլ գավառներ, որոնք X դարավերջում և XI դարասկզբում միացել էին Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը: Սյունաց (Կապանի) 970-1170թթ. գոյատևած թագավորության մեջ, բացի Բաղք, Ձորք, Արևիք, Հաբանդ և Ծղուկ գավառներից, մնացել էր նաև Կովսական (այժմ՝ Զանգելանի) գավառը: Սյունիքի (Կապանի) թագավորությունը համարվում էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորության վասալը[197]: Կովսականի գավառը ևս XIII-XIV դարերում եղել է մոնղոլական, XIV-XV դարերում՝ լենկթեմուրյան, կարա-կոյունլուական տիրապետությունների տակ, իսկ 1555թ. Ամասիայի թուրք-պարսկական պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի Սյունիքի երկրամասի կազմում մտել է պարսկական տիրապետության մեջ: Այստեղ Կովսականը Սյունիքի մի քանի գավառների հետ զետեղվել է Ղարաբաղի կամ Գյանջայի խանության մեջ (կենտրոնը՝ ք. Գյանջա): 1747թ. Ղարաբաղի կամ Գյանջայի ընդհանուր խանությունը տրոհվում է 2 մասերի՝ ա) Գյանջայի խանություն (կենտրոնը՝ Գյանջա), բ) Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանություն (կենտրոնը՝ Շուշի բերդաքաղաք): Կովսականը (Զանգելանը) Սյունիքի մի քանի գավառների հետ միասին մտնում է Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության մեջ և 1805թ. մայիսի 14-ին վերջինիս կազմում միանում է Ռուսաստանին[198]. Ռուսաստանի հետ Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության միացումը կրկնահաստատվում է 1813թ. հոկտեմբերի 12-ի Գյուլիստանի[199] և երրորդ անգամ հաստատվում է 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում[200] կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրերով: Կովսական (Զանգելոն) գավառը 1829-1840թթ. գտնվել է Ղարաբաղի (Շուշիի) պրովինցիայի, 1840-1846թթ.՝ Կասպիական մարզի Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի, 1846-1868թթ.՝ Շամախու նահանգի Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի մեջ: 1868թ. Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը մտնում է Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ, որտեղ բաժանվում է 2 առանձին գավառների՝ Ղարաբաղի կամ Շուշիի (կենտրոնը՝ ք. Շուշի) և Զանգեզուրի (կենտրոնը՝ ք. Գորիս): Զանգելանի (նախկին Կովսականի) գավառակի հիմնական մասը՝ Մեղրիի (Արևիքի), Սիսիանի, Գորիսի, Կապանի գավառակների, Վայոց Ձոր գավառի արևելյան մի մասի, Ղուբաթլիի և Լաչինի գավառակների որոշ հատվածների հետ միասին կազմում էր Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր գավառը[201]: Զանգեզուրի գավառն այս կազմով Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ մնաց 50 տարի՝ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը, երբ նորաստեղծ ՀՀ-ը հայտարարեց, որ իր գերագույն իշխանությունն է տարածում նաև Զանգեզուրի հայկական գավառի վրա, որի մեջ այդ դրությամբ մտնում էր նաև Զանգելան (նախկին՝ Կովսականի) գավառակը[202]: Մեկ օր առաջ, 1918թ. մայիսի 27-ին նորահայտ ԱԴՀ-ը ևս Զանգեզուր գավառի նկատմամբ արտահայտեց իր ապօրինի պահանջատիրական նկրտումները: Սակայն, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրով Զանգեզուրի գավառը ճանաչվեց նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի (Հայկական ՍՍՀ-ի) անվիճելի տարածք[203]: Ադրբեջանի Հեղկոմը 1920թ. նոյեմբերի 30-ին արդեն Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղն ու Նախիջևանը ճանաչել էր որպես Հայաստանի տարածքային անբաժանելի կազմամաս, որը հաստատվեց Լենինի, Ստալինի, Օրջոնիկիձեի և այլոց կողմից[204]: Սակայն, չունենալով վստահություն բոլշևիկյան որոշումների նկատմամբ, 1920թ. դեկտեմբերի 25-ին Տաթևի վանքում գումարված Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարն ընդունեց հետևյալ որոշումը. «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալով անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[205]: Ինքնավար Սյունիքը բաժանվում էր 6 շրջանների՝ Բուն Զանգեզուր, Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան (նախկին՝ Ծղուկ) և Գենվազ[206]: 1926թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում գումարված ինքնավար Սյունիքի Հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. «Ինքնավար լեռնաշխարհի Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք»[207]: Կովսականի (Զանգելանի) գավառակը մտնում էր Լեռնահայաստանի տարածքի մեջ:

1921թ. հունիսի 7-ին Լեռնահայաստանի կառավարությունը (Նժդեհի գլխավորությամբ) համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ի հետ որպես նրա անբաժանաելի կազմամաս, պայման դնելով, որպեսզի Հայկական ՍՍՀ-ին միավորող Լեռնահայաստանի կազմում ընդգրկվեն՝ «Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը»[208]: Այս պարագայում ևս Կովսականի (Զանգելանի) գավառակն ընդգրկված էր Լեռնահայաստանի կազմի մեջ: 1921թ. հունիսի 18-ին Հայաստանի կառավարությունը Ալ.Մյասնիկյանի գլխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժան կազմամաս ճանաչելու վերաբերյալ[209]: Սակայն, խորհրդային կամայականությունների արդյունքում, պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 12-րդ գավառ Կովսականը (Զանգելանը) ապօրինաբար հանձնվել էր Ադրբ. ՍՍՀ-ին, որի կազմում 1930թ. օգոստոսի 8-ին կազմվել էր Զանգելանի վարչական շրջանը (կենտրոնը՝ ք. Զանգելան)[210]:

1993թ. օգոստոսի վերջերին ԼՂՀ-ի (ԱՀ-ի) ինքնապաշտպանական ուժերն ազատագրեցին Կովսականի (Զանգելանի) շրջանը, այն վերամիավորելով ԼՂՀ-յանը, որի կազմում էլ հայոց հինավուրց այդ երկրամասը մնում է ցայսօր[211], բայց 2020թ. նոյեմբերի 9-ից սկսած՝ Ադրբեջանական Հանրապետության կողմից ռազմակալված վիճակում:

 

Հարց – 14. Ինչպիսի՞ դերակատարում ուներ Սյունիքի նահանգը պատմական Մեծ Հայք պետության մեջ մ.թ.ա. 189-մ.թ. 387 թվականներին:

 Պատասխան – 14. Սույն տեղեկագրի 1-ին հարցի պատասխանում նշել ենք, որ Սյունիքի նահանգը հնագույն ժամանակներից ի վեր եղել է հայ մշակութային գոտում և հայ պետականության մեջ: Սյունիքը լուրջ դերակատարում է ունեցել Մեծ Հայք պետության գոյության ամբողջ ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 189-մ.թ. 387թթ.): Սյունիքը Հայոց Երվանդունյաց պետության կազմի մեջ էր մտնում, օրինակ՝ դեռևս մ.թ.ա. IV դարում[212]: Գիտենք, որ Սյունիքը Մեծ Հայքի 9-րդ նահանգն էր, ուներ 12 գավառներ և 15237 կմ² տարածք[213]: Սյունիքը պատվավոր տեղ էր զբաղեցնում Հայոց Արտաշիսյան պետության մեջ: Հռոմեական կայսրության հետ մ.թ.ա. 80-70-ական թվականներին աշխարհակալական առճակատումներում Հայկական (Տիգրանյան) կայսրությունը թուլացավ, և մ.թ.ա. 66թ. Հռոմեական և Հայկական կայսրությունների միջև Արտաշատում կնքված հաշտության և բարեկամության պայմանագրով Հայոց Տիգրան Մեծ (Տիգրան 2-րդ) կայսրը Հռոմին զիջեց իր կողմից գրավված միջագետքյան և այլ երկրները, իսկ Հռոմը ճանաչեց Տիգրան Մեծի գլխավորած Մեծ Հայք պետությունն իր 15 նահանգներով, որոնց թվում էր նաև Սյունիքի նահանգը[214]: 37թ. կնքված հռոմեա-պարթևական պայմանագրով Մեծ Հայքից անջատվեցին 18000 կմ² ընդհանուր տարածքով Ամիդ, Միգդոնիա-Արվաստան, Ծավդեն-Տուր Աբդին երկրամասերը և հանձվեցին պարթևներին, ինչպես նաև Մեծ Հայքից անջատվեցին Գոդերձականի Աճարա (1450 կմ²) և Սացխե (2650 կմ²) գավառները, բայց Մեծ Հայքի կազմում, նրա մյուս 15 նահանգների հետ միասին, մնաց նաև Սյունիքը[215]: 63թ. Հռանդեայում կնքված հռոմեա-պարթևական պայմանագրով Պարթևաստանի թագավոր Վաղարշակ 1-ինն իր եղբորը՝ Տրդատին (հետագայում՝ Տրդատ Առաջինին), նշանակեց Մեծ Հայքի թագավոր, որն իր թագը ստացավ Հռոմում՝ Ներոն կայսեր կողմից: Սկիզբ դրվեց Հայոց Արշակունյաց թագավորության: Պարթևաստանն ու Հռոմը ճանաչեցին Մեծ Հայքի քաղաքական անկախությունը, տարածքային անբողջականությունը մ.թ.ա. 66թ. կնքված հայ-հռոմեական պայմանագրի շրջանակներում, բացառությամբ 37թ. պարթևա-հռոմեական պայմանագրով անջատված միջագետքյան 18000 կմ² և Գոդերձականի 4100 կմ² տարածքների: 63թ. Հռեանդեայի պայմանագրի համաձայն, Սյունիքը մնաց որպես Մեծ Հայք պետության անբաժան կազմամաս[216]:298թ. Մծբինում կնքված հռոմեա-պարսկական (սասանյան) 40-ամյա պայմանագրով կողմերը ճանաչեցին Մեծ Հայքի տարածքային ամբողջականությունը մ.թ.ա. 66թ. հայ-հռոմեական, 37թ. հռոմեա-պարթևական և 63թ. հռոմեա-պարթևական (Հռանդեայի) պայմանագրերով ձեռք բերված համաձայնությունների (այսինքն՝ 63թ. դրությամբ 285195 կմ² տարածքի) շրջանակներում, որի արդյունքում Սյունիքը, Մեծ Հայքի 15 նահանգների շարքում, մնաց այդ պետության կազմում[217]: Մեծ Հայք պետության Արշակունյաց շրջանում (63-387/428թթ.) երկիրը բաղկացած էր մի քանի տասնյակ իշխանական տիրույթներից, որոնք իրարից տարբերվում էին իրենց քաղաքական կշռով և արքայական թագից ունեցած կախումով: Առավել ինքնուրույն էին սահմանակալ տիրույթները՝ բդեշխությունները, ապա՝ Սյունիքի, Մոկքի, Տայքի, Ծոփքի իշխանական տները[218]: III-IV դարերում Սյունիքը հիշատակվում է որպես առանձին, հզոր նահանգ, որտեղ իշխում էին Սյունյաց իշխանները (տերերը): Սյունյաց նախարարական տունը վաղ ժամանակներից ի վեր բաժանված էր 2 ճյուղի, որոնցից մեկը տիրում էր Գեղամա (Սևանա) լճի ավազանում և կոչվում էր «Հայկազուն», իսկ մյուսը գահերեց ճյուղն էր, որն իշխում էր Սյունիքի մեծ մասի վրա և միաժամանակ հանդիսանում էր ամբողջ Սյունիքի տերը (այստեղ էին Սյունիքի մայրաքաղաքները կամ կենտրոնաքաղաքները[219]): Սյունիքը ռազմական տեսակետից հզոր էր, ուներ շատ անառիկ ամրոցներ ու 19400-անոց հեծելազոր (այս առումով Սյունիքն առաջինն էր ամբողջ Հայաստանում) և կարողանում էր փակել Արևելքից եկող օտար ուժերի մուտքը դեպի Հին Հայաստանի միջնաշխարհը՝ Այրարատ[220]: Սյունաց նախարարը Արշակունիների արքունիքում գրավում էր առաջին աթոռը (բարձը): Նա Տիզբոնում հայկական նախարարների մեջ ամենից բարձր գահն էր զբաղեցնում[221]: IV դարում Սյունիքը Հայոց թագավորի կարևորագույն զորավիգն էր պարսից բռնակալության ու ներքին դավաճանամետ-պարսկամետ ուժերի դեմ պայքարում: Այսպես օրինակ՝ (350-367թթ.) Հայոց Արշակ թագավորի հավատարիմ ու քաջ սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանի և Հայոց Պապ թագավորի (368-374թթ.) նվիրված սպարապետ Մանվել Մամիկոնյանի դեմ, պարսից արքունիքի դրդմամբ, հայակործան-դավաճանական ծրագրեր էր իրականացնում Մերուժան Արծրունին, որին գլխատեց ու հայ ժողովրդին այդ ազգային պատուհասից ազատագրեց սպարապետ Մանվել Մամիկոնյանի նիզակակից՝ Սյունյաց գավառի տեր Բաբիկ Սյունին[222]: Մեկ այլ օրինակ ևս. Պարսից արքունիքի դրդմամբ Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի բդեշխ Բակուրը ապստամբել էր հայոց Արշակ թագավորի դեմ, Աղձնիքն ու իր զորքը անջատել էր Մեծ Հայքից ու, դավաճանաբար, դրանք դրել թշնամու տրամադրության տակ: Սյունաց Վաղինակ իշխանը, Կորդվաց, Ծոփքի, Հաշտենի և Բասենի իշխանների հետ միասին, դրսևորելով հավատարմություն հայոց գահի նկատմամբ, ոչնչացնում են պարսից և Աղձնիքի Բակուր բդեշխի համատեղ զորքին և խիստ պատժում դավաճան հայ բդեշխին՝ կտրելով նրա գլուխը[223]:

 

Հարց – 15. Պատմական Սյունիքի նահանգը ե՞րբ և ինչպիսի՞ հանգամանքներում ընդունեց Քրիստոնեությունը:

 Պատասխան – 15. Սյունիքը, բարձր Հայքի, Ծոփքի, Տուրուբերանի, Մոկքի, Վասպուրականի, Տայքի և Այրարատի հետ միասին, եղել է պատմական Մեծ Հայք պետության կենտրոնական (միջնաշխարհային) նահանգներից մեկը[224], միշտ գտնվելով այնտեղ տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունների կիզակետում: Նույնը վերաբերում է նաև Մեծ Հայքում 301թ. Քրիստոնեությունն աշխարհում առաջինը որպես պետական կրոն ընդունելուն, որը մեծ հեղափոխություն էր երկրի կյանքում: Դեռևս I դարի 40-60-ական թվականներին Հրեաստանից Մեծ Հայք եկան Հիսուս Քրիստոսի Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները, այստեղ հիմնադրելով Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին (ՀԱԵ)[225], որպիսի փաստերը հաստատում են V-XIII և հետագա դարերի հայ պատմագիրներ Մովսես Խորենացին[226], Փավստոս Բուզանդը[227], Ագաթանգեզոսը[228], Կորյունը[229], Եղիշեն[230], Անանիա Շիրակացին[231], Հովհան Մամիկոնյանը[232], Մատթեոս Ուռհայեցին[233], Ստեփանոս Օրբելյանը[234], Կիրակոս Գանձակեցին[235], Մովսես Կաղանկատվացին[236], Ներսես Շնորհալին[237], Հովհաննես Երզնկացին[238] և ուրիշներ: Պատմագիր Ստ. Օրբելյանի հաղորդմամբ. «… հայերից նախ հավատացյալ դարձան սյունեցիները, որոնք սուրբ Ավետարանին հնազանդվեցին Բարդուղիմեոս սուրբ առաքյալի միջոցով … Բարդուղիմեոսը Պարսկաստանից վերադառնալիս իր աշակերտների հետ գալիս է… մտնում Սիսականի սահմանները, սկսում է քարոզել Որդվատ գյուղում (այժմ՝ ք. Օրդուբադ-Տ.Ս.), Արևիք գավառում (այժմ՝ Մեղրիի շրջան-Տ.Ս.), Բաղքում (այժմ՝ Կապանի շրջան – Տ.Ս.) և Գողթնում (այժմ՝ Օրդուբադի շրջան … Ապա սուրբ առաքյալն այնտեղից դուրս գալով գնաց Հայաստանի մայրաքաղաք Դվին[239])»: Մ.Օրմանյանի տվյալներով, Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո, Մեծ Հայքում՝ Քրիստոնեության քարոզումը շարունակվել է Ս.Զաքարեայի (70-ական թթ.), Ս.Զեմենտոսի (80-ական թթ.), Ս.Ատրներսեհի (90-ական թթ.), Ս.Մուշեի (100-120-ական թթ.), Ս.Շահեի (160-170-ական թթ.), Ս.Ղևոնդիոսի (180-190-ական թթ.) և Ս.Մերուժանի (230-260-ական թթ.) ղեկավարությամբ[240], որում մեծ դերակատարում են ունեցել Սյունյաց 8 եպիսկոպոսներ՝ Կումսին, Բաբիլասը, Մուշեն, Մովսես Տարոնցին, Իսահակ Տարոնցին, Զիրվանդաթը, Ստեփանոսը և Հովնանը[241]: 301թ. Սյունիքը Մեծ Հայքի կազմում Քրիստոնեությունն աշխարհում առաջինն ընդունեց որպես պետական կրոն: Մեծ Հայք պետության արքունիքում Քրիստոնեության ընդունման պաշտոնական արարողությանը մասնակցած երկրի իշխանների մեջ 11-րդը Սյունիքի տերն էր[242]: V դարի պատմագիր, Գրիգոր Լուսավորչի կենսագիր Ագաթանգեղոսն այդ իրադարձության մասին գրել է. «Գրիգորը հասավ իր առաջին դաստակերտը, Այրարատյան նահանգի մայրաքաղաքը՝ Վաղարշապատը, որտեղից առաջին Աստվածատուր հրամանների սկիզբը եղավ …»[243]:

Մեծք Հայք IV դարասկզբում Քրիստոնեությունը տարածեց նաև հարևան Աղվանից երկրում և Արևելյան Վրաստանում[244] (Քարթլիում) (Արևմտյան վրաստանը Քրիստոնեությունն ընդունել է Բյուզանդիայից՝ 523 թվականին[245]):

Սյունիքը դարձավ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու եպիսկոպոսական կարևորագույն աթոռ: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ներսես Ա Պարթևի (ՆերսեսՄեծի, 353-373թթ.) կաթողիկոս օծվելու ծիսակատարությանը, երկրի կարևորագույն իշխանների հետ մեկտեղ, մասնակցում էր Սյունյաց Անդովկ իշխանը[246]: Իսկ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Պարթևը, Սյունյաց Պետրոս եպիսկոպոսի մասնակցությամբ, ամբողջ Մեծ Հայք պետությունում մերժեց ու դատապարտեց Նեստորի աղանդավորական հայացքները, հրապարակելով «Հայոց աշխարհի ուխտի միաբանություն» առաքելական դավանաբանական փաստաթուղթը[247]:

 

Հարց – 16. Հայոց Արշակունյաց թագավորությունը ե՞րբ և ինչպիսի՞ քաղաքական հանգամանքներում Սյունիքում արմատավորեց հայ ազգային գիրը, դպրությունը և գրականությունը:

 Պատասխան – 16. Հռոմը և Սասանյան Պարսկաստանը համախոհաբար 387թ. կործանեցին Մեծ Հայքի 600-ամյա պետությունը, որի հետևանքով վերջինիս հողերի 4/5 մասն անցավ Պարսկաստանին , իսկ 1/5՝ Հռոմին: Հռոմեական կայսրությունն, իր հերթին, 395թ. տրոհվեց 2 մասերի՝ Արևմտահռոմեականի (մայրաքաղաքը՝ Հռոմ) և Արևելահռոմեականի (մայրաքաղաքը՝ Բյուզանդիոն կամ Կոստանդնուպոլիս): Մեծ Հայքի պետությունից Հռոմին անցած հողերը 395թ., իրավահաջորդաբար, փոխանցվեցին Արևելահռոմեական կայսրությանը՝ Բյուղանդիային, որն էլ Պարսկաստանի հետ ներքաշվոց պատերազմի մեջ մինչև 422 թվականը, երբ վերջապես կնքվեց պարսկա-բյուզանդական հաշտության պայմանագիրը: Մեծ Հայքից իրեն անցած հողերում պահպանված Հայոց Արշակունյաց թագավորությունը պարսից արքունիքի կողմից վերացվեց, այն վերածելով Պարսկաստանի վարչա-տարածքային մի մեծ միավորի՝ Հայոց մարզպանության[248]:

Այս խառը ժամանակներում, Հայոց Արշակունյաց թագավորությունն իր վերջին շնչում, 406թվականին, Վռամշապուհ ուսումնասեր թագավորի (389-414թթ), Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսի (387-439թթ.) և Վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցի (361-440թթ.) համախոհ ու միասիրտ ջանքերով հիմնեց Հայոց ազգային գիրը (այբուբենը), դպրությունը, գրականությունը: Սկսվեց հայ գրերի ու դպրության տարածման գործընթացն ամբողջ Հայաստանում. «Մաշտոցը … թագավորից շուտով հրաման առավ՝ սկսելու ուսուցումը Մարաց Խուժադուշ կողմերը, իսկապես՝ եկեղեցու սյուները սկսեցին համարձակ ձեռքով Քրիստոսի ավետարանիչների գործը կատարել, Հայաստան ազգի զանազան կողմերը, գավառներն ու տեղերը խումբ-խումբ ուղարկել ճշմարտության աշակերտներին, գիտության մեջ կատարելության հասցվածներիս խմբերը՝ կարող համարելով ուրիշներին էլ սովորեցնելու», – գրում է 5-րդ դարի պատմագիր Կորյունը[249]: Կորյունի հաղորդմամբ հայ գիրն ու դպրությունը այնուհետև տարածվել են Գողթնում և Սյունիքում[250]: 5-րդ դարի հայ մեծ պատմագիր Մովսես Խորենացին գրում է. «Այս ժամանակները եկավ Մեսրոպը, բերելով մեր լեզվի նշանագրերը: Նա Վռամշապուհի և Մեծն Սահակի հրամանով ընտրությամբ երեխաներ ժողովեց, ուշիմ, առողջակազմ, լավ ձայնով և երկար շնչառությամբ, բոլոր գավառներում դպրոցներ հիմնեց…[251]»: Այսպես Մաշտոցը հաղթականորեն ծավալեց իր առաքելությունն նաև Հայաստանի արևելա-հյուսիսային լեռնոտ ծայրագավառներում. նա կրկին եկավ Գողթն գավառ, որտեղից մտավ Սյունիք, որտեղ նրան մեծ աջակցություն ցույց տվեց Սյունյաց գահերեց իշխան Վաղինակը: Սյունիքում Մաշտոցը հիմնեց հայոց դպրոցներ, մենաստաններ[252], որից հետո անցավ Արցախ և Ուտիք նահանգներ, Աղվանք և Վրաստան[253]: Այս մասին պատմագիր Մ.Կաղանկատվացին գրում է. «… Սուրբ հոգու ընտիր անոթ Մեսրոպ Երանելին Աղվանք եկավ մեր Երեմիա հայրապետի» և Եսվաղեն թագավորի մոտ: Սրանք կամավոր կերպով ընդունեցին նրա ուսուցչությունն ըստ Աստծուց նրան շնորհված այն պարգևի, որ սուրբ հոգին նրա միջոցով հայերին ու վրացիներին տառեր տվեց: Համաձայնվեցին և նրա մոտ ուսման տվին ընտիր մանուկներ. թարգմանիչ Բենիամինին Սյունիքից կանչեցին, որին Վասակ Մանուկն Անանիա եպիսկոպոսի միջոցով ուղարկեց: Նրանք եկան Մեսրոպի մոտ. Մեսրոպը նրանց հետ գարգարացիների կոկորդուհունչ, կոշտ ու կոպիտ խժական լեզվի համար տառեր հնարեց …[254]»: Ըստ Կաղանկատվացու, Մեսրոպ Մաշտոցն այդ վայրերից գնում է Բյուզանդական Հայաստան և կրկին վերադառնում Սյունիք, այդտեղից էլ՝ Գարդման և Գուգարք (Աշուշա բդեշխի մոտ)[255]:

Ի դեպ, Մեսրոպ Մաշտոցը գրեր (այբուբեններ) է ստեղծել նաև Վրաստանի[256] ու Աղվանքի[257] համար: Ընդ որում, Մաշտոցի ստեղծած աղվանական այբուբենը հայտնաբերվել է 1937թ. Էջմիածնի հին ձեռագրատանը ու ներկայումս պահպանվում է Երևանի Մ.Մաշտոցի անվան Մատենադարանում[258]:

 

Հարց – 17. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ Սյունիքի նահանգը 387թ. Մեծ Հայք պետության և 428թ. Հայոց Արշակունյաց թագավորության անկումներից հետո՝ ընդհուպ մինչև 633 թվականը::

 Պատասխան – 17. Փավստոս Բուզանդը (Vդար) իր «Պատմություն հայոց»-ի 6-րդ դպրության Ա գլխի խորագիրն անվանել է այսպես երկար, բայց պատմական մեծագույն իրադարձությունը համընդգրկող բովանդակությամբ. «Հայոց աշխարհի՝ երկու մասի բաժանվելը (հայոց ազգի կեսի վրա) Արշակի թագավորելը՝ հունաց թագավորի հրամանով և կեսի վրա Խոսրովի թագավորելը՝ պարսից թագավորի հրամանով, և թե ինչպես Հայոց աշխարհը երկու մասի բաժանվելով՝ իրենց միջև սահման դրին, և ինչպես երկրի (զանազան մասեր) կրճատվեցին երկուսի կողմից էլ[259]»: Փ.Բուզանդը նույն գլխի վերջում դառնությամբ ու խորուգույն կսկիծով արձանագրել է. «… Եվ երկուսից էլ շատ գավառներ կտրվեցին. և այն ժամանակ ու այնուհետև Հայոց թագավորությունը բաժանվեց, ցրվեց, նվազեց իր նախկին մեծությունից ընկավ»[260]:

Պատմաբան Լեոն ևս կատարում է մի տխրագին ամփոփում. «… 422թ-ին պարսկա-բյուզանդական պատերազմը վերջացավ մի հաշտությամբ, որի մեջ 2 կողմերը արձանագրում և հաստատում էին Հայաստանի բաժանումը…»[261]:

Լեոն եզրակացնում է. «… Արշակունյաց թագավորությունը ջնջված հռչակվեց (428թ.) և նրա բոլոր հարստությունը պարսիկները հարքունիս գրավեցին: Հայերին այլևս երբեք չպիտի հաջողվեր մի համազգային պետություն ստեղծել: Հայկական երկնակամարում մարեց քաղաքական անկախության համեստ աստղը…»[262]:

429-633թթ. Պարսկաստանին անցած նախկին Մեծ Հայք պետության տարածքները մտան Հայոց, Վրաց և Աղվանից մարզպանությունների կազմի մեջ. վերջիններս Պարսկաստանի վարչա-տարածքային խոշոր միավորներ էին, զուրկ քաղաքական իշխանությունից: Արցախն ու Ուտիքը բռնակցվեցին Աղվանից, Գուգարքը՝ Վրաց, Պարսկահայքը և Փաստակարանը՝ Ատրպատականի մարզպանություններին: Հայոց մարզպանությունը բաղկացած էր կենտրոնական-միջնաշխարհային 6 նահանգներից՝ Այրարատից, Վասպուրականից, Տուրուբերանից, Մոկքից, Տայքից և Սյունիքից՝ ընդհանուր 134361 կմ² տարածքով[263]: Սյունիքը դեռևս պահպանում էր իր ունեցած 15237 կմ² տարածքը[264]: Անգամ այս վիճակում ամուր էր հայ ժողովրդի ազգային-եկեղեցական-լեզվական ներքին կուռ և ամուր միասնականությունը: Ասորի մատենագիր Զաքարիա Հռետորը 555թ. գրած իր «Ժամանակագրություն» հայտնի գրքում 532թ. դրությամբ գոյություն ունեցած հայ հոգևոր միասնականության մասին գրել է, թե՝ Արմենիան (Հայաստանը), Գուրզանը (Վիրքը), Առանը (Աղվանքը), Սիսականը (Սյունիքը) և Բազգունը (Բազկանը) մեկ միասնական երկիր էր, որոնց հոգևոր պետը Դվինում նստող Հայոց կաթողիկոսն էր[265]: Զաքարիա Հռետորը փաստացի արձանագրել էր այն փաստը, որ պարսից իշխանությունները Վրաց, Աղվանից և Ատրպատականի մարզպանություներին էին բռնակցել Հայոց բնօրրանային նահանգներ Գուգարքը, Արցախը, Ուտիքը, Փայտակարանը և Պարսկահայքն իրենց գերազանցապես հայ և հայախոս ազգաբնակչությամբ[266]:

VI դարում Պարսկաստանում անցկացվեցին ռազմա-վարչական բարեփոխումներ, կայսրությունը բաժանելով 4 խոշոր վարչական միավորների, որոնցից 4-րդը Կովկասի (Կապկոհի) քուստակն էր՝ բաղկացած 14 մարզպանություններից: Այդ 14 մարզպանություններից 2-րդը Հայոց մարզպանությունն էր, իսկ 5-րդը՝ Սիսականի[267]: Պարզվում է, որ պարսից իշխանությունները 571 թվականին Հայոց մարզպանությունից անջատել էին Սյունիքի, իսկ Աղվանից մարզպանությունից՝ Արցախի մարզպանությունները, դրանք միավորելով մեկ ընդհանուր Սիսական անվամբ մարզպանության մեջ, որի վարչական կենտրոնը Ատրպատականի Շահրմար քաղաքն էր[268]: Սիսական մարզպանությունն ուներ ընդհանուր 26765 կմ² տարածք, որից Սյունիքը՝ 15237կմ² և Արցախը՝ 11528 կմ² [269] :

570-590թթ. պարսկա-բյուզանդական պատերազմի արդյունքում Բյուզանդիային անցավ Հայաստանի մեծ մասը: Պարսկաստանը 608թ. դրանք ետ վերցրեց և Սյունիքը (Սիսական մարզպանության կազմում) մնաց Պարսկաստանի տիրապետության տակ՝ ընդհուպ մինչև 633 թվականը[270], երբ Սասանյան Պարսկաստանն ընկավ Արաբական խալիֆայության լծի տակ[271]:

 

Հարց – 18.Ի՞նչ վիճակում էր Սյունիքը 633-701 թվականներին:

 Պատասխան – 18. Արաբները 633թ. գրավեցին Պարսկաստանը, նրան իսլամացնելով: 637թ. Քադիսիայի ճակատամարտի արդյունքում Տիզբոնն ընկավ արաբների ձեռք[272]: Ինքնըստինքյան լուծարվեցին նաև Պարսկաստանի տիրապետության տակ եղած Հայոց և Սիսականի մարզպանությունները: Արաբները երեք արշավանքներ կատարեցին դեպի Հայաստան, որոնցից մեկի ժամանակ մտան նաև Սյունիք[273]: Թեոդորոս Ռշտունի իշխանը, ճիշտ կողմնորոշվելով քաղաքական իրավիճակում, 652թ. Արաբական խալիֆայության հետ կնքեց փոխադարձ օգնության և բարեկամության պայմանագիր՝ ընդդեմ Բյուզանդիայի: Այդ պայմանագրով Հայաստանի մեջ մտան ընդհանուր 164939 կմ² տարածությամբ Այրարատի, Սյունիքի, Վասպուրականի, Տուրուբերանի, Տայքի, Մոկքի, Արցախի, Գուգարքի, Աղձնիքի և Կորճայքի նահանգները[274]: Արաբական խալիֆը 653թ. Թ.Ռշտունուն նշանակեց Արաբական խալիֆայության գերիշխանության տակ անցած Հայաստանի, Սիսականի (Սյունի+Արցախ), Աղվանքի ու Վրաստանի ընդհանուր կառավարիչ՝ Մեծ իշխան: Թ.Ռշտունու մահից հետո (656թ.) մինչև 701թ.վականը հիշյալ իշխանությունը փոխանցվում էր նրա արաբահաճո հետևորդներին՝ Համազասպ և Գրիգոր Մամիկոնյաններին, Սմբատ և Աշոտ Բագրատունի իշխաններին[275] և այլոց:

 

Հարց – 19. Ինչպիսի՞ վարչա-քաղաքական վիճակում էր Սյունիքը 701-885թթ.:

 Պատասխան – 19. 701-885թթ. համարյա ամբողջ Անդրկովկասը գտվում էր Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի մեջ: Արմինիա նահանգի կենտրոնը Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր[276], որի հետ Սյունիքը սերտ կապերի մեջ էր: Ըստ արաբ աշխարհագիր Իբն-Խորդադբեի, Սիսաջանը (Սյունիքը) գտնվում էր Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի «Առաջին Հայաստան», իսկ Վասպուրականը, Այրարատը, Նախիջևանը հայկական բուն և հիմնական մյուս հողերը Դվին մայրաքաղաքի հետ միասին՝ «Երրորդ Հայաստան» վարչա-տարածքային միավորների մեջ[277]:

Հարց – 20. Ինչպիսի՞ քաղաքական ազդեցություն ունեցավ 885թ. Հայոց Բագրատունյաց թագավորության ստեղծումը Սյունիքի վրա:

 Պատասխան – 20. Արաբական խալիֆայության դեմ Հայաստանի ազգային ազատագրական շարժումները 885թ. պսակվեցին հաղթանակով. Հայաստանը վերականգնեց 387(428) թվականներին իր կորցրած քաղաքական անկախությունը: Սկզբում, երբ Հայաստանում վերականգվեց քաղաքական անկախությունը, ամբողջ երկիրը, ներառյալ Սյունիքը միավորված էր մի պետության մեջ, սակայն 9-11-րդ դարերում հայությանը չհաջողվեց ստեղծել մի միաձույն կենտրոնաձիգ պետություն. իրեն զգացնել տվեցին ավատատիրական մասնատվածությունները: Հայաստանի ավատատիրական մասնատված թագավորությունների մեջ կենտրոնականն ու իր դերով, նշանակությամբ բարձրագույնը Անի-Շիրակի թագավորությունն էր (մինչև 961թվականը՝ Կարս, իսկ 961թ.հետո՝ Անի մայրաքաղաքներով): 908թվականին Անի-Շիրակի թագավորությունից անջատվեց Վասպուրականը, 963 թվականին՝ Վանանդը, 970 թվականին՝ Սյունիքը, 978 թվականին՝ Տաշիր Ձորագետը: Դրանք բոլորն էլ իրենց հռչակեցին մանր թագավորություններ, թեև փաստացի գտնվում էին Անի-Շիրակ կենտրոնական թագավորությանը ենթակա (վասալական կախվածության) վիճակում: Անի-Շիրակի թագավորը կրում էր «Շահնշահ Հայոց» տիտղոսը[278], իսկ Գագիկ Բագրատունի Ա թագավորը (990-1020թթ.) «Շահնշահ Հայոց և Վրաց» տիտղոսը[279]:

Սյունիքի երկրամասը 970թվականին Անի-Շիրակի թագավորությունից դուրս եկավ և կազմավորվեց որպես առանձին թագավորություն, այսպես գոյություն ունենալով ուղիղ 200 տարի՝ մինչև 1170թվականը: 970թվականի դրությամբ Սյունիքի սահմաններից արդեն դուրս էին մնում և Անի-Շիրակի թագավորության կազմի մեջ էին Սևանա լճի ավազանի (Գեղարքունի, Սոդք) և Երնջակ գավառները: Անի-Շիրակի Գագիկ Ա թագավորը (990-1020թթ.) 1003 թվականին Սյունիքից կտրեց և իրեն միավորեց Վայոց Ձոր և նրան հարակից գավառներ, որով Սյունիքի (կամ Կապանի) թագավորությանը մնաց պատմական Սյունիքի նահանգի մոտ 1/3 մասը՝ նրա հարավային մի քանի գավառներ՝ Բաղքը (այժմ՝ Ղափանի շրջանի հիմնական հատվածը), Կապանը (նախկին՝ Ձորք գավառը), Արևիքը (այժմ՝ Մեղրիի շրջանը), Կովսականը (այժմ՝ Արցախի կամ ԼՂՀ Զանգելանի շրջանը), Հաբանդը (ներկայիս՝ Գորիսի շրջանը) և Ծղուկը (այժմ՝ Սիսիանի շրջանը) գավառի հարավային մասը: Սյունիքի (Կապանի) թագավորության մայրաքաղաքն սկզբում Շաղատ գյուղաքաղքն էր (գտնվում էր ներկայիս Սիսիանի շրջանի Շաղատ գյուղի մոտ), իսկ 10-րդ դարավերջից սկսած՝ Կապան քաղաքը: Այս հողերից կազմավորված Սյունիքի (Կապանի) թագավորությունում կային 43 բերդ, 48 վանք և 1008 գյուղ[280]: Ինչպես Սյունիքի, այնպես էլ Վասպուրականի, Վանանդի և Տաշիր Ձորագետի թագավորությունները, ընդհանուր առմամբ հանդիսանում էին Անի-Շիրակի թագավորության վասալները և արտաքին վտանգների դեպքում, վերջինիս «Շահնշահ Հայոց» թագավորի գլխավորությամբ, միասնական զորքով էին հանդես գալիս: 11-12-րդ դարերի հայ պատմագիր Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդմամբ, օրինակ, 972թվականին. «… Աշոտ Բագրատունի թագավորի մոտ հավաքվեցին Հայոց բոլոր թագավորազունները, ազատները, իշխաններն ու արևելյան շրջանների ղեկավարները՝ Կապանի թագավոր Փիլիպեն, Աղվանից թագավոր Գուրգենը, Կարրսի տեր Աբասը, Վասպուրականի տեր Սենեքերիմը և ողջ Սասնա տունը: Նրանք, շուրջ 80000 հոգի, բանակցեցին Հարք գավառում[281]»:

Սյունիքը խնամիական սերտ կապեր ուներ հայոց արքունիքի հետ՝ սկսած 4-րդ դարից, երբ Սյունյաց Անդովկ (Անդոկ) իշխանն իր գեղեցկագույն ու քաջագույն դստերը՝ Փառանձեմին, տվեց կնության հայոց Արշակ 2-րդ թագավորին: Փառանձեմ թագուհին էր 368-369թթ. Այրարատի նահանգի Արշարունիք գավառում գտնվող հայտնի Արտագերս ամրոցում, երկարատև պաշարման մեջ գտնվելով, հերոսական դիմադրություն կազմակերպել ընդդեմ պարսից զորքի[282]: Եվ, ահա՛, այդ ճակատագրական ժամանակներից մոտ 600 տարի հետո, 1001թվականին, « Հայոց և Վրաց Շահնշահ» Գագիկ Բագրատունու կինը՝ Հայոց թագուհի Կատրանիդեն, որը Սյունիքի (Կապանի) թագավոր Վասակի դուստրն էր, Անի մայրաքաղաքում ձեռնարկեց հռչակավոր ս.Կաթողիկե եկեղեցու կառուցումը[283]:

12-րդ դարում Սյունիքի (Կապանի) թագավորությունը համառ կռիվների մեջ էր սելջուկների հետ, որոնք 1103 թվականին գրավում և ավերում են Կապան մայրաքաղաքը, իսկ 1170թվականին՝ Սյունիքի թագավորության անառիկ բերդը՝ Բաղաբերդը, որով Սյունիքի (Կապանի) թագավորությունը վերանում է[284]:

 

Հարց – 21. Ինչպիսի՞ դեր խաղաց Վրաց պետության կազմում գտնվող Զաքարյան Հայկական իշխանապետությունը Սյունիքի քաղաքական ճակատագրում 12-րդ դարի 2-րդ կեսերից մինչև 13-րդ դարի 30-ական թվականները:

 Պատասխան – 21. 1089-1225թթ. Վրաստանն իր ձեռը վերցրեց Անդրկովկասը թուրք սելջուկներից ազատագրելու մեծ գործը, որին ամբողջ ներուժով աջակցեց հայ ժողովուրդը: «Այս ազատագրական պայքարում հայ ժողովուրդը կանգնեց վրացիների կողքին և նրա հետ միասին խիզախաբար կռվեց թուրք-սելջուկների դեմ. այդ պատճառով էլ հետագայում Հայաստանի ազատագրումը մեծ դժվարություններ չներկայացրեց», – գրված է «Վրաստանի պատմություն[285]» ձեռնարկում: 12-րդ դարում և 13-րդ դարասկզբներին հյուսիս-արևելյան Հայաստանը ազատագրվեց վրաց պետության հովանավորության տակ գտնվող Զաքարյան Հայկական Իշխանապետության կողմից, որի արդյունքում հյուսիս-արևելյան Հայաստանը ներառվեց այս իշխանապետության մեջ[286]: Զաքարյան Իշխանապետությունն իրեն համարում էր Հայոց Բագրաատունյաց թագավորության ժառանգորդ: Հյուսիս-արևելյան Հայաստանի (ներառյալ Սյունիքի) ազատագրումը կատարվեց Թամար թագուհու օրոք (1184-1213թթ.), երբ վրաց պետության քաղաքական կյանքում առաջատար դեր սկսեցին խաղալ Զաքարյանները[287]: Թամար թագուհին Դավիթ Շինարար թագավորի և նրա հայուհի կնոջ թոռնադուստրն էր[288]: Երկրի ռազմական ղեկավարությունը Թամար թագուհին հանձնեց Զաքարե և Իվանե Զաքարյաններին[289], որոնք 12-րդ դարի վերջում թուրք-սելջուկներից ազատագրեցին Գեղարքունյաց ծովի (Սևանա լճի) շուրջ գտնվող բոլոր, այդ թվում՝ Գերղարքունիք, Սոդք, Վայոց Ձոր գավառները, Սյունիքի հարավում գտնվող մյուս գավառներն ու բերդերը, քաղաքները, գավառակները[290]: Ըստ 13-րդ դարի պատմիչ Ստ.Օրբելյանի, այս նույն ժամանակներում Զաքարյաններն ազատագրել են հյուսիս-արևելյան Հայաստանի, ներառյալ Սյունիքի հետևյալ երկրամասերը՝ «Առանից մինչև Ներքին Բասեն, Բարկուշատից մինչև Մժնկերտ (Մանազկերտ-Տ.Ս.): Վերցրին Կարսը, Վաղարշակերտը, Կաղզվանը, Սուրբ Մարին, Անին, Ամբերդը, Բջնին, Գառնին, Դվին մայրաքաղաքը, Գարդմանը, Գանձակը, Չարեքը, Հերեթը, Շաքին, Պարտավը, Ձորաբերդը, Սյունիքը, Որոտնը, Բորոտանը, Բղենը, Բարկուշատը»[291]:

Սյունիքն իր Գեղարքունիք, Սոդք, Վարոց Ձոր, Ծղուկ, Հաբանդ, Բաղք, Արևիք, Աղահեճք, Կովսական, Ձոր, Ճահուկ, Երնջակ գավառներով ներառված էր աթաբեկ («թագավորահայր») Իվանե Զաքրյանին պատկանող հատվածում, որի կենտրոնը սկզբից Դվինն էր, իսկ հետո Բջնին[292]: Երբ 1213թվականին վախճանվեց Թամար թագուհին Իվանե Զաքարյանը դարձավ ամբողջ Վրաստանի բարձրագույն գործադիր և կարգադրիչ պաշտոնյան՝ աթաբեկն ու ամիրասպասալարը[293]: Զաքարյան իշխանապետության կառավարության կազմում էին Սյունիքի Օրբելյան և Վայոց Ձորի Խաղբակյան-Պռոշյան իշխանատոհմերի ներկայացուցիչները[294]:

 

Հարց – 22. Ինչպիսի՞ն էր Սյունիքի սոցիալ-տնտեսական և վարչա-քաղաքական դրությունը Մոնղոլական տիրապետության շրջանում:

 Պատասխան – 22. Մոնղոլական հրոսակներն Անդրկովկասը նվաճեցին 1242-1243թթ.: Հյուսիս-արևելյան Հայաստանը (Սյունիքով հանդերձ) ընկավ մոնղոլական տիրապետության տակ: Մոնղոլական նվաճողներն ամենուրեք կատարում էին բնակչության զանգվածային ոչնչացումներ, թալան, գերեվարություններ, կամայականություններ, այլևայլ բռնություններ: Մոնղոլական պետությունը բաժանված էր 4 ուլուսների (հատվածների): Դրանք էին՝

1. Առաջին ուլուս (ընդգրկում էր Մոնղոլիան, Չինաստանը և Տիբեթը, մայրաքաղաքը՝ Կարակորում):
2. Երկրորդ ուլուսը պատկանում էր Չինգիզ խանի որդուն՝ Չաղատային (ընդգրկում էր Ալթայի արևելյան մասից մինչև Ամու-Դարյա գետը, ներառելով նաև Միջին Ասիայի մեծ մասը):
3. Երրորդ ուլուսը պատկանում էր Չինգիզ խանի մեծ որդուն՝ Ջուչիին և թոռանը՝ Բաթուին (ընդգրկում էր Կասպից ծովի և Արալյան լճի միջև և դրանցից հյուսիս տարածվող երկրները, ռուսական իշխանությունների մեծագույն մասը):
4. Չորրորդ ուլուսը (ղեկավարում էին Մանգու և Հուլավու զորապետերը, որոնք եղբայրներ էին: Այս ուլուսն ընդգրկում էր Միջին Ասիայի մի փոքր մասը, Պարսկաստանը, Անդրկովկասը, Փոքր Ասիայի մեծ մասը, իսկ 1258թվականից սկսած՝ նաև Միջագետքը):

 

Մոնղոլները, գրավելով Հայաստանն ու Վրաստանը, դրանց տարածքներից կազմեցին ռազմա-վարչական 2 միավոր (վիյալեթ)՝ Գյուրջիստանի և Մեծ Հայքի: Գյուրջիստանի վիլայեթի մեջ էին մտնում Վրաստանը և Հյուսիսային (հյուսիս-արևելյան) Հայաստանը (ներառյալ Սյունիքը): Կենտրոնը՝ ք.Թիֆլիս: Վիլայեթը, իր հերթին, բաժանվում էր ռազմա-վարաչական փոքր միավորների՝ «թումանությունների» (մեկ թումանը տալիս էր 10000 զինվոր): Գյուրջիստանի վիյալեթը բաղկացած էր 9 թումաններից, որոնցից 3-ը՝ Հյուսիսային (հյուսիս-արևելյան) Հայաստանի (նախկին Զաքարյան Հայկական Իշխանապետության) տարածքներից: Շուտով հյուսիս-արևելյան Հայաստանի տարածքում կազմվեց 4-րդ թումանը՝ Սյունիքը, որը, սակայն, որոշ ժամանակ անց, դուրս եկավ Գյուրջիստանի վիլայեթից և դարձավ անմիջականորեն մոնղոլական մեծ խաներին ենթակա թուման: Հայկական թումանների մեջ մինչև XIV դարի վերջերը (Լենկ-Թեմուրի արշավանքները) ամենանշանավորը Սյունիքն էր՝ Օրբելյան իշխանատոհմի ղեկավարությամբ: Վերջիններս վայելում էին մոնղոլական բարձր ղեկավարության հովանավորությունը, որի հետևանքով Սյունիքի տնտեսությունը նույնիսկ առաջադիմեց[295]: Գյուրջիստանի վիլայեթից հայկական մյուս 3 թումանների կառավարիչները նախկին Զաքարյան իշխանատոհմի ներկայացուցիչներն էին՝ Վահրամ Գագեցին, Շահնշահ և Ավագ Զաքարյանները[296] և ուրիշները: Չնայած դրան, 1249թ. Գյուրջիստանի վիլայեթի (ներառյալ Սյունիքի թումանի) հայ և վրաց իշխանները Ջավախքի Կոխտայագլուխ (Կոխտասթավի) բերդում (ներկայիս ՎՀ-ի Սամցխե-Ջավախքի նահանգի Ասպինձայի շրջանի Դամալա հայկական գյուղի Մեծ Կոխտայի բերդում) խորհրդակցություն անցկացրեցին հակամոնղոլական ապստանբություն բարձրացնելու նպատակով, որը, սակայն, բացահայտվեց, կանխարգելվեց, իսկ մասնակիցները տարվեցին Անի և ծանր պատիժների ենթարկվեցին[297]:

 

Հարց – 23. Ինչպիսի՞ վիճակում էր գտնվում Սյունիքը Լենկ-Թեմուրի (1370-1405թթ.) տիրապետության ժամանակ:

 Պատասխան – 23. Մարդկության պատմության մեջ Լենկ-Թեմուրը հայտնի է որպես սոսկալի դաժան բռնակալ, ով անգութ կերպով կոտորում էր բոլորին՝ ծերերին ու մանուկներին, կանանց ու անզեն, չարքաշ մարդկանց: 1370թ. նա դարձավ Ֆերգանայի և Մավերաննախրի մեծ մասի տիրակալ՝ Սամարղանդ մայրաքաղաքով: Նա 1372թ. նվաճեց Խորեզմը, 1385-1386թթ.՝ Պարսկաստանը, Անդրկովկասը և Միջագետքը, 1391-1395թթ.՝ Ոսկե Հորդայի մեծ մասը, 1400-1402թթ.՝ Փոքր Ասիան, Կիլիկիան, Սիրիան: Նա ստեղծեց մի հսկայական պետություն, որի սահմանները տարածվում էին Արալյան լճից մինչև Պարսից ծոց, Պամիրից մինչև Միջերկրական ծովի փոքրասիական ափերը: Այդ պետության մեջ մտան նաև Հնդկաստանի մի մասը (Ինդոս և Գանգես գետերի վերին հոսանքները), Ոսկե Հորդան (Արալյան լճի և Կասպից ծովի միջև ընկած տարածքները), Հյուսիսային Կովկասը, նույնիսկ՝ Եգիպտոսը:

Լենկ-Թեմուրը Հայաստանի (ներառյալ Սյունիքի) վրա արշավեց 1386, 1387, 1394 և 1400 թվականներին: Նա պահպանեց մոնղոլական վարչա-տարածքային կառուցվածքային համակարգը և, զբաղված լինելով հարատև նվաճողական պատերազմներով, երկրի ներսում բարեփոխումներ կատարելու ժամանակ էլ չունեցավ: Լենկ-Թեմուրի ժամանակ Հայաստանը (ներառյալ Սյունիքը) և Ատրպատականը միասին կազմեցին մի վարչական միավոր՝ էմիրություն, որի աթոռանիստը Թավրիզ քաղաքն էր: Լենկ-Թեմուրը զարմանալիորեն պահպանեց Սյունիքի Օրբելյանների, Դոփյանների (Ծար գավառում), Պռոշյանների (Վայոց Ձորում և Շահապունիքում), Գեղրաքունիքի, Արցախի ու այլ հայկական իշխանությունները:

Լենկ-Թեմուրը մահացավ 1405թ., և նրա ընարձակ պետությունն անմիջապես կազմալուծվեց: Հայաստանը (ներառյալ Սյունիքը) դարձավ մոնղոլական և ավելի վաղ շրջաններում այստեղ հաստատված քոչվոր ցեղերի բախումների թատերաբեմ[298]:

 

Հարց – 24. Սյունիքն ինչպիսի՞ առնչություններ ունեցավ Կարա-կոյունլիների (1405-1467թթ.) և Ակ-կոյունլիների (1467-1473թթ.) հետ:

 Պատասխան – 24. Կարա-կոյունլիների պետությունը Հայաստանի հողի վրա գոյություն է ունեցել 1380-1469թթ., որի հիմնադիր Կարա-Յուսուֆը ընդմիջումներով իշխել է 36 տարի (1380-1399թթ. և 1405-1481թթ.): Դրանք, ըստ էության, մոնղոլական և լենկթեմուրյան վերապրուկներ (մնացորդներ) էին և էմիրությունների կարգավիճակներով գոյատևում էին Արճեշում, Խութում, Բաղեշում, Սասունում: Նրանց կենտրոնաքաղաքն սկզբում Վանն էր, հետո՝ Թավրիզը: Սկանդարի օրոք (1421-1437թթ.) Կարա-կոյունլիների պետության մեջ մտան նաև Տուրուբերանը, Աղձնիքը, Բարձր Հայքը և Վասպուրականի, Այրարատի ու Սյունիքի զանազան տարածքներ: Սկանդարն իրեն հռչակել էր «Շահ-Արմեն», այսինքն՝ Հայաստանի թագավոր: Ջհանշահի օրոք (1437-1467թթ.) այդ պետությունն էլ ավելի ուժեղացավ, երբ այն Հայաստանում իր համար հուսալի հենարան դարձրեց հայ իշխանների ժառանգորդներին, մելիքություններ հիմնելով Սյունիքում (Գեղամա երկրում, Վայոց Ձորում), Արցախում, Գուգարքում և այլուր: Ջհանշահը 1440թ. Այրարատյան նահանգը դարձրեց մի առանձին կուսակալություն՝ Երևան կենտրոնով:

Ակ-կոյունլուները իշխեցին 10 տարի (1467-1477թթ.), որոնց հետ Սյունիքը շոշափելի աղերսներ չունեցավ: Ակ-կոյունլուները 1473թ. Դերջանում պարտվեցին օսմանյան թուրքերին, որից հետո, վերջիններս, որպես մի չարագույժ ուժ, սկսեցին հայտնվել ու հաստատվել Արևմտյան Հայաստանում[299]:

 

Հարց – 25. Ինչպիսի՞ վարչա-տարածքային կարգավիճակում էր Սյունիքը 1555թ. Արևելյան Հայաստանի կազմում Պարսկաստանի տիրապետության տակ անցնելուց հետո՝ ընդհուպ մինչև 1747 թվականը:

 Պատասխան – 25. 1555թ. Ամասիայի թուրք-պարսկական պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (հետագա Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի և Գյանջայի, 1747թվականից՝ առանձին Ղարաբաղի խանությունները, Սյունիքը, Լոռին, Փամբակը, Լեռնային Ղազախը և այլ հողեր) անցավ Պարսկաստանի տիրապետության տակ, որտեղ, համաձայն պարսից վարչա-տարածքային համակարգի, ստեղծվեցին Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի (կամ Գյանջայի) խանությունները՝ համապատասխանաբար՝ Երևան, Նախիջևան և Գյանջա կենտրոններով: Սյունիքը հանդես չեկավ որպես խանություն, այլ նրա գավառները տեղաբաշխվեցին ըստ վերոհիշյալ հայկական խանությունների: Այսպես. Սյունիքի Ճահուկ, Երնջակ, Վայոցձոր գավառներն ու Ծղուկ գավառի մի մասը մտան Նախիջևանի («Թամանե Նախջևան») խանության մեջ, որը, որպես առանձին «օլքա», մինչև 17-րդ դարի սկիզբը ենթակա էր Ատրպատականի կամ Թավրիզի, իսկ 17-րդ դարի 30-ական թվականներից սկսած՝ Երևանի (Չուխուրի-Սադի) խանությանը (բեկլերբեկությանը կամ ռազմականացված փոխարքայությանը[300]): Այդ նույն կարգով Երևանի խանության մեջ մտան Սյունիքի Գեղաքունի, Սոդք, Բաղք (Կապան) գավառները և Ծղուկ (Սիսիան) գավառի մի մասը[301], իսկ Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին), Հաբանդ (Գորիս-Զանգեզուր), Ձորք (Կապան գավառի մի մասը), Կովսական (Զանգելան) և Արևիք (Մեղրի) գավառներն ու Ծղուկ (Սիսան) գավառի մի մասն անցան Ղարաբաղի կամ Գյանջայի (կենտրոնը՝ ք. Գյանջա) խանությանը:

Սեֆեվյան Պարսկաստանին անցած վերոհիշյալ խանություններում հայ իշխանները, տանուտերերը սկսեցին կրել «մելիք» տիտղոսը, որը սեմական բառ է և նշանակում է «թագավոր»[302]: Հայ մելիքները հաստատվում էին պարսից շահերի հրամանագրերով, ինչպես որ՝ Քարթլի-Կախեթիի վրաց թագավորները (վալիները): Հայկական խանությունների հայ մելիքները ենթակա էին Երևանի սարդարի (ռազմական փոխարքայությունում նստող շահի փոխանորդի) հաստատմանը[303]: Շահի հրովարտակներում Երևանի սարդարը կոչվում էր «Երևանի իշխանաց իշխան»[304]: Հայ մելիքների կողմից պահպանված հայական իշխանություների մասին 18-րդ դարում Կովկասում գտնված Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Կովալենսկին իրենց արքունիքին գրել էր. «Հայոց թագավորության անկումից հետո, հին ժամանակներից հայերը պահպանել են իրենց կալվածքների անկախությունը մինչև նորագույն ժամանակները»[305]: Դա վերաբերում էր նաև Սյունյաց գավառներում գոյություն ունեցած հայ մելիքներին:

Սյունիքի գավառների վերոհիշյալ տեղեկացվածությունը շարունակվեց նաև 1747 թվականից հետո, երբ Ղարաբաղի (կամ Գյանջայի) խանությունը տրոհվեց 2 մասերի՝ ա) Գյանջայի խանության (կենտրոնը՝ ք. Գանձակ), բ) Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության (կենտրոնը՝ բերդաքաղաք Շուշի). Վերջինիս մեջ զետեղվեցին Սյունիքի՝ Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին), Հաբանդ (Գորիս-Զանգեզուր), Ձորք (Կապան գավառի մի մասը), Կովսական (Զանգելան), Արևիք (Մեղրի) գավառները և Ծղուկ (Սիսիան) գավառները:

 

Հարց – 26. Հնարավոր է արդյո՞ք պատկերացում ձևավորել 1747թվականից հետո՝ մինչև 1805 թվականը Պարսկաստանի կազմում եղած Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության ունեցած վարչա-տարածքային բաղադրակազմի վերաբերյալ. չէ՞ որ դրա մի մասն էլ Սյունիքի Զանգեզուրյան հատվածն էր:

 Պատասխան – 26. Այդ հարցի պատասխանը կարող ենք գտնել անվանի պատմաբան Լեոի աշխատությունում, որտեղ նա գրում է. «Գալով այն հարցին, թե ինչպիսի պայմաններ է ներկայացնում Ղարաբաղի բնությունը ներքին կյանքի համար, մենք այստեղ տեսնում ենք մի ընդարձակ լեռնային երկիր, որ ունի իր հատուկ տեղագրական կերպարանքը: Ազգաբնակչությունը տեղավորվում է գետերի հովիտներում և կիրճերում, որոնք և վարչական բաժանումների ձևն են տալիս: Յուրաքանչյուր գավառ գտնվում է մի ինքնամփոփ և ուրիշ տեղերից ամուր բաժանված: Սկսելով հյուսիսային կողմից, մենք Գանձակի սահմաններից մտնում ենք Քյուրակ գետի հովիտը, ուր Գյուլիստանի գավառն է. այնտեղից անցնում ենք Թարթառ գռտի հովիտը, որ Ջրաբերդ գավառն է կազմում: Թարթառի հովտին հարակից կպած է Խաչենագետի հովիտը, ուր Խաչեն գավառն է մինչև Կարկառ գետը, որտեղից սկսվում է Վարանդա գավառն իր Քոնդալան գետով: Այնուհետև Թարթառ գետից սկսվում է Դիզակ գավառը, որը ձգվում է մինչև Արաքսի հովիտը: Շարունակելով հետևել հարավային (Սյունիքի-Տ.Ս.) ուղղությամբ, մենք հասնում ենք Հագարա (Աղավնո-Տ.Ս.) գետին, որտեղից սկսվում է իսկական Զանգեզուր (Գորիս-Հաբանդ-Տ.Ս.) գավառը: Որոտնա գետի վերին և միջին հոսանքների վրա տարածվում է Սիսիան (Ծղուկ-Տ.Ս.) գավառը, իսկ նրանից դեպի հարավ-արևելք, Օխչի գետի հովիտում, Ղափան (Բաղք+Ձորք-Տ.Ս.) գավառն է, որից հետո գալիս են Մեղրիի (Արևիքի-Տ.Ս.) և Ագուլիսի գավառները, որոնք վերաբերում են Արաքսի հովտին»[306]: Լեոն միայն անտեսել էր Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին) և Կովսական (Զանգելան) գավառները, որոնք, լինելով պատմական Սյունիքի նահանգի գավառներ, 1747-1805թթ. գտնվում էին Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության մեջ: Լեոն նաև կատարում է հետևյալ ուշագրավ եզրակացությունը. «Լեռնաստանը (Ղարաբաղ+Սյունի-Տ.Ս.) միշտ անաղարտ է պահել ազգագրական հարազատ կերպարանքը: Այստեղից միշտ ապրում էր հոծ և միապաղաղ հայ ազգաբնակչությունը, որ բնիկ էր, չուներ բոլորովին կամ շատ քիչ ուներ իր մեջ եկվոր այլատարություն»[307]:

Ղարաբաղի (Շուշիի) խանությունն իր կազմում ունենալով պատմական Արցախ և Սյունիք նահանգների վերոհիշյալ գավառները, 1805թ. մայիսի 14-ին Քյուրակ գետի մոտ կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով միացավ Ռուսաստանին[308], որը կրկնահաստատվեց 1813թ. Գյուլիստանի[309] և 1828թ. փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի պայմանագրերով[310]:

 

Հարց – 27. Որտե՞ղ հայտնվեցին պատմական Սյունիքի գավառները 1829-1868 թվականներին:

 Պատասխան – 27. 1829թ. Անդրկովկասը վարչականորեն բաժանվեց 6 տարբեր կարգի միավորների՝

1. Վրաստան (ուներ 6 գավառ):
2. Դինստանցիա (շրջան)՝ Բորչալուի, Ղազախի (ներառյալ Լեռնային Ղազախի հայկական մասը), Շամշադինի, Փամբակի և Շորագյալի (արևելյան Շիրակ):
3. Պրովինցիա՝ Ղարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվի, Կուբանի, Դերբենդի և Ախալցխայի:
4. Մարզ՝ Հայկական, Իմերեթիական, Մինգրելիական, Գուրիական:
5. Խանություն՝ Թալիշի:
6. Լեռնային զանազան ժողովուրդների զբաղեցրած տարածքները[311]:

Պատմական Սյունիքի բոլոր գավառների տարածքները մտան Հայկական մարզի և Ղարաբաղի պրովինցիայի մեջ: Հայկական մարզը ստեղծվել էր դեռևս 1828թ. մարտի 21-ին Երևանի ու Նaխիջևանի նախկին խանությունների տարածքներից: Հաշվի առնելով նախկինում եղած այդ վարչակարգը, Հայկական մարզն էլ, դրան համապատասխան, բաժանվեց 2 միավորի՝ Երևանի և Նախիջևանի պրովինցիաների, որոնք էլ, իրենց հերթին մասնատվեցին օկրուգների: Երևանի պրովինցիան բաժանված էր 4 օկրուգների՝ Երևանի, Շարուրի, Սուրմալուի և Սարդարաբադի: Երևանի օկրուգն էլ իր հերթին տրոհված էր 3 մահալների՝ Գյոգչայի, Դարաչիչագի և Կըխ-բուլաղի: Գյոգչայի (Սևանա լճի) մահալն էլ իր մեջ ընդգրկում էր պատմական Սյունիքի նահանգի Գեղաքունի (այժմ՝ Գեղարքունիքի) և Սոդքի (Զոդի) գավառները: Պատմական Սյունիքի Երնջակ և Ճահուկ գավառների տարածքները ևս գտնվում էին Հայկական մարզի մեջ, բայց զետեղված էին Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայի կազմում: Պատմական Սյունիքի մյուս բոլոր գավառները, տարածքային որոշ փոփոխությունների ենթարկված վիճակում, տեղավորվեցին Ղարաբաղի պրովինցիայի մեջ[312]: Դրանք էին՝ Վայոցձորն իր արևելյան որոշ հատվածով, Աղահեճքը (Քաշաթաղ-Լաչին), Ծղուկը (Սիսիան), Հաբանդը (Գորիս-Զանգեզուր), Բաղքը (Կապանի շրջանի հիմնական մասը), Ձորքը (Կապանի շրջանի մի մասը), Արևիքը (Մեղրին) և Կովսականը (Զանգելանը):

1840թ. ապրիլի 10-ին ցարի հատուկ օրենքով Անդրկովկասում մտցվեց վարչական նոր կառուցվածք (վարչաձև), որով Անդրկովկասը բաժանվեց վարչա-տարածքային 2 խոշոր միավորների՝ Վիրա-Իմերեթյան նահանգի և Կասպիական մարզի: Վերացվեցին նախկին 6 կարգի վարչական բոլոր միավորները, այդ թվում Հայկական մարզն իր Երևանի ու Նախիջևանի պրովինցիաներով: Վերացվեց նաև Ղարաբաղի առանձին պրովինցիան: Դրանց փոխարեն ստեղծվեցին Երևանի, Նախիջևանի և Ղարաբաղի առանձին-առանձին գավառներ, որոնք իրենց կազմում շարունակեցին ընդգրկել նախկին պրովինցիաների տարածքներն ու գավառները (գավառները դարձան գավառիկներ): Երևանի ու Նախիջևանի գավառները մտան Վիրա-Իմերեթյան նահանգի, իսկ Ղարաբաղի գավառը՝ ՝Կասպիական մարզի մեջ: Ի դեպ, Գյանջայի երկրամասը Ելիզավետպոլի գավառի կարգավիճակով նույնպես տեղավորվեց Վիրա-Իմերեթյան նահանգի մեջ: Պատմական Սյունիքի գավառների տեղակայվածությունները մնացին նույնը. Երևանի պրովինցիայի գավառները մեխանիկորեն փոխանցվեցին Երևանի գավառին, Նախիջևանի պրովինցիայի գավառները՝ Նախիջևանի գավառին, իսկ Ղարաբաղի պրովինցիայի գավառները՝ Ղարաբաղի գավառին: Միայն թե նախկին գավառները սկսեցին անվանվել գավառակներ:

1844թ. Կովկասը վերածվեց փոխարքայության, և Մ.Ս.Վորոնցովը նշանակվեց Կովկասի փոխարքա: Վերջինիս նախագծի հիման վրա, ցարը 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին օրենք հրապարակեց, որով Անդրկովկասն այս անգամ էլ բաժանվեց 4 նահանգների՝ Թիֆլիսի, Քութաիսիի, Շամախու և Դերբենդի: Երևանի և Նախիջևանի գավառները, այժմ էլ անփոփոխ վիճակում, մեխանիկորեն մտան Թիֆլիսի, իսկ Ղարաբաղի գավառը՝ Շամախու նահանգի մեջ: Ի դեպ, Թիֆլիսի նահանգի մեջ էր նաև Հայկական Ալեքսանդրապոլի գավառը, որը կազմված էր նախկին Շորագյալի (Արևելյան Շիրակի), Փամբակի և Ախալքալաքի շրջաններից[313]:

1850թ. հունվարի 1-ին ստեղծվեց Երևանի նահանգը՝ Երևան կենտրոնով: Երևանի նահանգի մեջ ընդգրկվեցին նախկին Հայկական մարզի բոլոր տարածքները, որոնց միացավ նաև Ալեքսանդրապոլի գավառը (վերջինիս կազմից հանվեց և Թիֆլիսի նահանգին միացվեց Ախալքալաքի ոստիկանական շրջանը): Այսպիսով՝ 1850թ. հունվարի 1-ին ստեղծված Երևանի նահանգն ուներ 5 գավառ՝ Երևանի, Ալեքսանդրապոլի, Նախիջևանի, Օրդուբադի և Նոր Բայազետի: Պատմական Սյունիքի Երնջակ, Ճահուկ, Վայոցձոր, Գեղաքունի և Սոդք գավառները տեղավորվում են Երևանի նահանգի, իսկ մյուս 6 գավառները՝ Շամախու նահանգի Ղարաբաղի գավառի մեջ: 1862թ. Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառից անջատվում և Թիֆլիսի նահանգին է միացվում Լոռին, որը կազմում էր Փամբակի ոստիկանական շրջանի հյուսիսային մեծագույն մասը: 1867թ. Երևանի նահանգի գավառաբաժանումը ենթարկվում է փոփոխության: Օրդուբադի գավառը վերացվում է, նրա տարածքը միացվում է Նախիջևանի գավառին: Ստեղծվում է նաև Էջմիածնի գավառը: 1867թ. Երևանի նահանգն ուներ հետևյալ 5 գավառները՝ Երևանի, Նախիջևանի, Ալեքսանդրապոլի, Նոր Բայազետի (Սևանա լճի ավազանի) և Էջմիածնի: 1874թ. Երևանի նահանգը բաժանվում է 7 գավառների՝ Երևանի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածնի, Նախիջևանի, Նոր Բայազետի (Սևանա լճի ավազանի), Շարուր-Դարալագյազի (Շարուր-Վայոցձորի) և Սուրմալուի: Այսպիսով, 1874թվականի դրությամբ Երևանի նահանգի կազմի մեջ էին մտնում պատմական մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի Երնջակ, Ճահուկ, Վայոցձոր (Եղեգնաձոր), Գեղաքունի և Սոդք (Զոդ) գավառները[314], իսկ Սյունիքի Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին), Ծղուկ (Սիսիան), Հաբանդ (Գորիս-Զանգեզուր), Բաղք (Կապանի գավառի հիմնական մասը), Ձորք (Կապանի գավառի մյուս մասը), Արևիք (Մեղրիի շրջան) և Կովսական (Զանգելանի շրջան) գավառները (այսուհետ՝ գավառակները) Ղարաբաղի գավառի կազմում ընդգրկվեցին Կովկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ: Ե՛վ Երևանի, և՛ Ելիզավետպոլի նահանգները պատմական Սյունիքի հիշյալ գավառների (գավառակների) ընդգրկմամբ հասան մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը[315]:

 

Հարց – 28. Ի՞նչ կարող եք ասել Ելիզավետպոլի նահանգի մասին, որի կազմի մեջ 1878թ. մտավ Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը նախկին Սյունիքի նահանգի մի քանի գավառների հետ միասին:

 Պատասխան – 28. Ելիզավետպոլի նահանգի պատմական տարածքների մասին կարող եք ընթերցել իմ «Տեղեկագիրը»: Այստեղ հակիրճ կարեղ ենք անդրադառնալ նրա պատմությանը՝ սկսած 1555 թվականից, երբ պատմական հայկական Գանձակի երկրամասը, Արևելյան Հայաստանի կազմում, անցավ Պարսկաստանի տիրապետության տակ: Եվ այսպես. XVI-XVII դարերում Ղարաբաղի և Գանձակի երկրամասերը պարսից իշխանությունների կողմից տեղավորվել էին մեկ միասնական Ղարաբաղի կամ Գանձակի (Գյանջայի) խանության մեջ՝ Գյանջա կենտրոնով: Այս խանությունն ընդգրկում էր Արաքսից մինչև Կուր գետն ընկած ամբողջ տարածքները: Նրա լեռնային շրջանները համապատասխանում էին պատմական Հայաստանի Արցախ նահանգին և ունեին հայ հոծ ազգաբնակչություն: Առանձնապես աչքի էին ընկնում Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի և Դիզակի հայական մահալները (շրջանները), որոնք կառավարվում էին հայ մելիքների կողմից և ուներին ներքին ինքնավարություն: XVIII դարում դրանք միավորվեցին «Խամսա» («Հինգ») անվամբ մելիքությունների մեջ, որոնց ընդհանուր կառավարիչը Դիզակի (այժմ՝ Հադրութի) մելիք Եգանն էր: 1747թ. պարսից իշխանությունները Ղարաբաղի (կամ Գյանջայի) խանությունը մասնատեցին 2 խանությունների՝ Գյանջայի (կենտրոնը՝ Գյանջա), Ղարաբաղի (կամ Շուշիի, կենտրոնը՝ Շուշի բերդաքաղաք)[316]: Պատնական Սյունիքի հարավ-արևելյան և հարավային գավառները (արդի Զանգեզուրն իր շրջակա տարածքներով) գտնվում էր Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության մեջ, կազմելով նրա հարավային (Սյունյաց կամ Զանգեզուրի) հատվածը: Սույն «Տեղեկագրի» 25-27-րդ հարցերի պատասխաններում արդեն ներկայացրել ենք Սյունիքի գավառների անցած վարչա-տարածքային-կառուցվածքային ուղին և ընթացքը մինչև 1878 թվականը, ցույց տալով դրանց տեղակայվածությունը Երևանի և Ելիզավետպոլի նահանգներում: Այստեղ միայն անհրաժեշտ է մի քանի խոսք ասել Գանձակի (Ելիզավետպոլի) երկրամասի ունեցած վարչա-տարածքային վիճակի մասին՝ սկսած 1804 թվականի հունվարի 3-ից[317] մինչև 1878 թվականը, երբ այն դարձավ նահանգ և իր մեջ ընդգրկեց նաև Զանգեզուր գավառը[318]:

Անդրկովկասի թաթարները (թուրքերը, այժմ՝ ադրբեջանցիներ) դեմ են եղել Գանձակի խանության՝ Ռուսաստանի հետ միանալուն, պայքարել են դրա դեմ: Գանձակն Ռուսաստանին են միացրել ռուսական զորքերը՝ հայության գործուն մասնակցությամբ: 1804թ. հունվարի 3-ին, Անդրկովկասում Ռուսաստանի կառավարիչ Ցիցիանովը, ՀԱԵ-ու Թիֆլիսի առաջնորդ Հովհաննես գեղարդակիր եպիսկոպոսի և Ներսես վարդապետ Աշատարակեցու (հետագայում՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի) ուղեկցությամբ է ստորագրել Գյանջայի (հետագայում՝ Ելիզավետպոլի) խանությունը Ռուսաստանին միավորելու վերաբերյալ ռուս-պարսկական պայմանագիրը[319]: 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան բնակավայրում կնքվեց ռուս-պարսկական պայմանագիրը. Որով կրկնահաստատվեց Գյանջայի խանության միացումը Ռուսաստանին[320]: Նույն Գյուլիստանի պայմանագրով կրկնահաստատվեց նաև Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության միացումը Ռուսաստանին: Այս դրությամբ պատմական Սյունիքի հարավային գավառները (Զանգեզուրյան հատվածը) ևս (Ղարաբաղի խանության կազմում) միացվեցին Ռուսաստանին, և այդ դրությամբ, դրանք որևէ կապ չունեին Գանձակի (հետագայում՝ Ելիզավետպոլի նահանգի) խանության հետ[321]: Ընդ որում, Ռուսաստանի կողմից «խանությունը», որպես պարսկական կառավարչաձև, Ղարաբաղում (Շուշիիում) վերացվեց 1822, իսկ Գյանջայում՝ 1823 թվականներին: 1829թ. և՛ Ղարաբաղը (Շուշին), և՛ Գյանջան առանձին պրովինցիաներ էին: 1840թ. ապրիլի 10-ին Ղարաբաղի գավառը ներառվեց Կասպյան մարզի, իսկ Ելիզավետպոլի (Գյանջայի) գավառը՝ Վիրա-Իմերեթյան նահանգի մեջ: 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին Ղարաբաղի գավառն ընդգրկվեց Շամախու, մինչդեռ Ելիզավետպոլի գավառը՝ Թիֆլիսի նահանգի մեջ, որտեղ էլ այն մնաց մինչև 1878 թվականը, երբ նոր միայն դարձավ նահանգի կարգավիճակակիր: Վերոգրյալները ցույց են տալիս, որ պատմական Սյունիքի հարավային գավառները (Զանգեզուրյան խումբը) 1747 թվականից մինչև 1878 թվականը միշտ գտնվել են Ղարաբաղի (Շուշիի) խանության – Ղարաբաղի պրովինցիայի – Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի կազմում և ո՛չ մի վարչա-տարածքային կապ չեն ունեցել Ելիզավետպոլի նահանգի (նախկին Գյանջայի խանության – Ելիզավետպոլի պրովինցիայի և գավառի) հետ[322]:

1878թ. ստեղծված Ելիզավետպոլի նահանգը ընդամենը մի վարչա-տարածքային (այլ ոչ թե ինչ որ ազգային պետական) միավոր էր, որի մեջ ցարական իշխանությունը կամայականորեն ընդգրկել էր նաև Զանգեզուրի գավառը[323]: Ընդ որում, բացի Զանգեզուրից, Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ էին ներառվել նաև հայկական Ղարաբաղը (Շուշին) և Ղազախի գավառի Լեռնային հատվածը՝ Լեռնային Ղազախը (Իջևանի և Դիլիջանի տարածաշրջանը): Իսկ, ընդհանրապես, 1878թ. ձևավորված Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ էին մտնում 8 գավառներ՝ Ելիզավետպոլի, Նուխիի, Արեշի (գտնվում էր Քուռ գետի ձախ ափին), Ջևանշիրի, Ջեբրայիլի, Ղազախի, Ղարաբաղի (Շուշիի) և Զանգեզուրի[324]: Իսկ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուրի գավառն էլ, իր հերթին ընդգրկում էր՝ Մեղրիի, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի շրջանները, Դարալագյազի արևելյան որոշ մասեր, Զանգելանի, Ղուբաթլիի, Լաչինի շրջանների որոշ հատվածներ: Գավառի կենտրոնը Գորիս քաղաքն էր[325]: Այս վիճակը տևել է շուրջ 50 տարի՝ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը[326]: Ավելորդ չէր լինի ընդգծել, որ Զանգեզուրի գավառի կազմում եղած վերոհիշյալ գավառները (1878 թվականից՝ գավառակները) համապատասխանում են պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի 3-րդ գավառ Վայոցձորի (Եղեգնաձորի) արևելյան որոշ մասերին, 6-րդ գավառ Աղահեճքին, 7-րդ գավառ Ծղուկին, 8-րդ գավառ Հաբանդին, 9-րդ գավառ Բաղքին, 10-րդ գավառ Ձորքին, 11-րդ գավառ Արևիքին և 12-րդ գավառ Կովսականին[327]:

 

Հարց – 29. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ պատմական Սյունիքը 1918թ. մայիսի 26-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը:

 Պատասխան – 29. Անդրկովկասի սեյմն ինքնալուծվեց 1918թ. մայիսի 26-ին՝ կեսօրին[328]: Նույն օրն իրեն անկախ հռչակեց Վրաստանը՝ ստեղծելով Վրաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՎՀ)[329]: Մայիսի 27-ին Մահմեդական Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում հռչակեց նորահայտ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ), որը միտում էր իր կազմում ներառել Հարավային և Արևելյան Անդրկովկասը: Ակտը հրապարակվեց մայիսի 28-ին, ԱԴՀ-ի մայրաքաղաքը ժամանակավորապես ընտրվեց Գյանջան (Ելիզավետպոլ, Գանձակ), որովհետև Բաքուն 1918թ. ապրիլի 26-ից սկսած խորհրդայնացված էր և գտնվում էր բոլշևիկյան և հայկական ուժերի հետ համատեղ վերահսկողության տակ՝ Ստ.Շահումյանի գլխավորությամբ[330]: 1918թ. մայիսի 28-ին Հայոց Ազգային խորհուրդը Բաթումիում գտնվող Հայկական պատվիրակությանը (Քաջազնունի, Խատիսյան, Պապաջանով) լիազորեց Հայաստանի անունից հաշտության պայմանագիր կնքել Թուրքիայի հետ[331]: 1918թ. մայիսի 30-ին Հայոց Ազգային խորհուրդը հրապարակեց հետևյալ հայտարարությունը. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջականության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ՝ Հայոց Ազգային խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն ու միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերը կազմել Հայոց Ազգային կառավարություն՝ Ազգային խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարության բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գավառների քաղաքական և վարչական ղեկը վարելու համար»[332]: Այսպիսով, նորաստեղծ ՀՀ-ը իրեն հայտարարեց Անդրկովկասի բոլոր հայկական գավառների, այդ թվում՝ Սյունիք-Զանգեզուրի գերագույն ու միակ իշխանություն: Մյուս կողմից, նորաթուխ ԱԴՀ-ը Հարավային և Արևելյան Անդրկովկասն էր հայտարարում իր տարածք, որտեղ գտնվում էին հայկական շատ գավառներ, այդ թվում՝ Սյունիք-Զանգեզուրը: Սկսվեցին հայ-թաթարական սահմանավեճերը, կողմերը 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. նոյեմբերի 30-ը ոչ մի ընդհանուր հայտարարի չեկան, որի պատճառով և՛ Ազգերի լիգան, և՛ ՌՍՖՍՀ-ը Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը նշված ճամանակաշրջանում դիտեցին «վիճելի տարածքներ»: ԱԴՀ-ը 1920թ. ապրիլի 28-ին անկում ապրեց՝ միջազգային հանրության կողմից չճանաչված սահմաններով[333]: Այդ դրությամբ, 1920թ. ապրիլի 28-ին, Լենինի և Քեմալի վաղօրոք ունեցած պայմանավորվածության համաձայն, Ադրբեջանը մի գիշերում խորհրդայնացավ և դարձավ բոլշևիկա-թուրքական պատվար ընդդեմ ՀՀ-ի: Ըստ 1920թ. օգոստոսի 10-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Թիֆլիսում կնքված համաձայնագրի 2-3-րդ հոդվածների. «ՌՍՖՍՀ-ի զորքերը գրավում են վիճելի մարզերը՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը … Խորհրդային զորքերի կողմից վիճելի տարածքների գրավումով չի կանխորոշվում այդ տարածքների նկատմամբ ՀՀ-ի կամ Ադր. ԽՍՀ-ի իրավունքների հարցը: Այդ ժամանակավոր գրավումով ՌՍՖՍՀ-ը նպատակ ունի ստեղծել բարենպաստ պայմաններ՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի տարածքային վեճերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու այն հիմունքներով, որ կմշակվեն մոտ ժամանակներս ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության մեջ կնքվելիք հաշտության պայմանագրում»[334]:

Հիշեցնենք, որ պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիք նահանգի գավառների մեծ մասի հողերը գտնվում էին հենց «վիճելի տարածքներ» կոչված Զանգեզուրում, Նախիջևանում և Լեռնային Ղարաբաղում: Այդ գավառների մի մասիը Երևանի, իսկ մյուսը Ելիզավետպոլի նահանգների կազմում «եկել-հասել» էին Ադրբեջանի Հեղկոմի կողմից 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունված Հռչակագրին[335] և 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքված համաձայնագրին[336], որոնցով, կարծես թե, լուծվելու էին Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի (նաև նրանց կազմում գտնվող պատմական Սյունիքի շատ գավառների տարածքների) քաղաքական ճակատագիրը:

 

Հարց – 30. Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում Ադրբեջանի Հեղկոմի կողմից 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունված «Հռչակագիրը Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը Հայկական ՍՍՀ-ի կազմամաս ճանաչելու վերաբերյալ», որով կարող էին վճռվել նաև Սյունիքի մի շարք գավառների պատմական տարածքների քաղաքական ճակատագրերը:

 Պատասխան – 30. 1920թ. նոյեմբերի 29-ին ՌՍՖՍՀ-ի 11-րդ բանակը, առանց դիմադրության հանդիպելու, մտավ ՀՀ-ի Իջևան և Դիլիջան քաղաքներ, Հայաստանը հռչակելով Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն: Կազմված Հայաստանի Հեղկոմը (Կասյան, Ավիս, Բեկզադյան, Դովլաթյան, Մռավյան, Տեր-Գաբրիելյան) 1920թ. Նոյմբերի 30-ին Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատման կապակցությամբ Լենինին ողջույն ուղարկեց[337]: Նույն օրը Հայհեղկոմը նույնաբովանդակ կոչով դիմում է «Բոլորի՜ն, բոլորի՜ն, բոլորի՜ն»[338]: 1920թ. նոյեմբերի 29-ին Հայհեղկոմը հրապարակում է Հռչակագիր Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն հայտարարելու մասին[339]: 1920թ. Նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղկոմը, նախագահ Ն.Նարիմանովի և արտգործժողկոմիսար Հուսեյնովի ստորագրությամբ, ընդունում է «Հռչակագիր Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը Հայկական ՍՍՀ-ի կազմամաս ճանաչելու մասին», որտեղ նշված է. «Բոլորի՜ն, բոլորի՜ն, բոլորի՜ն: Ադրբեջանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության անունից հայ ժողովրդին հայտարարեք Ադրբեջանի Հեղկոմի նոյեմբերի 30-ի որոշումը. «Ադրբեջանի բանվորա-գյուղացիական կառավարությունը, ստանալով ապստամբած գյուղացիության անունից Հայաստանում Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության հռչակման վերաբերյալ հաղորդումը, ողջունում է եղբայրական ժողովրդի հաղթանակը: Այսօրվանից Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նախկին սահմանները հայտարարվում են վերացված: Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը ճանաչվում են Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության կազմամաս»[340]: Բաքվի խորհրդի 1920թ. դեկտեմբերի 1-ի հանդիսավոր նիստում, որը նվիրված էր Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատմանը, Ս.Օրջոնիկիձեն իր արտասանած ճառում, ջերմորեն ողջունելով Ադրբեջանի Հեղկոմի նոյեմբերի 30-ի Հռչակագիրը (այն հրապարակվեց դեկտեմբերի 1-ին), մասնավորապես ասաց. «Շատ բնութագրական է ընկեր Նարիմանովի ելույթը: Նա մեզ ընթերցեց իր Հռչակագիրը. Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Ղարաբաղը ռուսական ականջի համար… ոչ մի բան են: Այնտեղ ոչինչ չկա: Ինչ-որ Զանգեզուր. անպտուղ լեռներ, ոչ հաց կա, ոչ՝ ջուր: Այնտեղ ոչինչ չկա: Ինչ-որ Նախիջևան. ճահիճ, մալարիա և ուրիշ ոչինչ: Ինչ-որ Լեռնային Ղարաբաղ: Ի՞նչ կա այդ Ղարաբաղում: Ոչինչ չկա, Եվ, ահա, ընկեր Նարիմանովն ասում է. «Վերցրեք այն Ձեզ, վերցրեք այդ անբերրի հողերը Հայաստանի համար»: Ոնց որ խորհրդային Ադրբեջանն ազատվում է այդ ավելորդ բեռից: Բայց՝ ոչ: Այս գավառներում, այս անբերրի հողերում է կայանում այստեղ, Անդրկովկասում հայ-մուսուլմանական հարցի հանգույցը, ա՛յն հարցի, որը դարձել է սարսափների աղբյուր, ա՛յն հարցի, որն աշխատավոր մուսուլմանին նետել է աշխատավոր հայի վրա փոխադարձ ոչնչացման համար… Եվ, ահա՛, այսօր Ադրբեջանական Հանրապետության ղեկավարն ասում է. «Այդ սարսափելի հարցն այլևս գոյություն չունի … [341]»:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Լենինը շնորհավորական ողջույն է հղում Հայաստանի Հեղկոմին, որում ասված է. «Հանձնիս Ձեզ ողջունում եմ իմպերալիզմի լծից ազատագրված աշխատավոր Խորհրդային Հայաստանին: Չեմ կասկածում, որ Դուք բոլոր ջանքերը կգործադրեք Հայաստանի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև եղբայրական համերաշխության հաստատմանը»[342]:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Ադրբեջանի Հեղկոմը հրապարակեց ևս մի Հռչակագիր Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատման կապակցությամբ, որում, մասնավորապես, ասված է. «… այսուհետ ո՛չ մի տարածքային հարց չի կարող դառնալ արյունահեղության պատճառ երկու դարավոր դրկից ժողովուրդներ հայերի ու մուսուլմաններևի միջև: Զանգեզուրի և Նախիջևանի գավառների տարածքները համարվում են Խորհրդային Հայաստանի անբաժան մաս, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի աշխատավոր գյուղացիությանը տրվում է ինքնորոշման լիիրավ իրավունք, Զանգեզուրի սահմաններում բոլոր պատերազմները դադարեցվում են, իսկ Խորհրդային Ադրբեջանի զորքերը դուրս են բերվում…»[343]:

Համաձայն Ադրբեջանի Հեղկոմի 1920թ. Նոյեմբերի 30-ի Հռչակագրի, Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվում էին Հայկական ՍՍՀ-ին, որով պատմական Սյունիքի ևս 9 գավառների (Երնջակի, Ճահուկի, Աղահեճքի, Ծղուկի, Հաբանդի, Վաղքի, Ձորքի, Արևիքի և Կովսականի) տարածքները դառանում էին Հայկական ԽՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս (պատմական Սյունիքի մյուս երեք գավառները՝ Գեղաքունին, Սոդքը և Վայոցձորն արդեն գտնվում էին ՀՍՍՀ-ի մեջ):

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Ադրբեջանի Հեղկոմի ընդունած և հրապարակած Հռչակագրի համաձայն, Զանգեզուրը և Նախիջևանը դառնում էին Հայկական ՀՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը թողնվում էր ինքնորոշման իրավունքի ուժով անցկացվելիք հանրաքվեի հույսին: Այս պարագայում, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի կազմում էին գտնվում պատմական Սյունիքի Աղահեճք (Քաշաթաղ-Լաչին) և Կովսական (Զանգելան) գավառների որոշ հատվածներ, հետևաբար, այդ տարածքները դեռևս դուրս էին մնում ՀՍՍՀ-ի կազմամաս լինելուց, և դրանց քաղաքական ճակատագիրը կախված էր լինելու Ղարաբաղում «անցկացվելիք» հանրաքվեի արդյունքներից:

Սակայն, ըստ երևույթին, Ադրբեջանի Հեղկոմի վերոհիշյալ երկու հռչակագրերից առաջնությունը տրվել է 1920թ. Նոյեմբերի 30-ին ընդունված և դեկտեմբերի 1-ին հրապարակված Հռչակագրին, որով Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղն արդեն ճանաչվել էին որպես ՀՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս: Այդ փաստը հիմնավորվում էնրանով, որ 1921թ. հունվարին Հայաստանի Հեղկոմի նախագահ Կասյանի կողմից Ադրբեջանի Հեղկոմի նախագահ Նարիմանովին հղված նամակում նշվում էր. «Հայաստանի ՍՍՀ-ի Ռազմահեղափոխական կոմիտեն եղբայրական հիացմունքի զգացումով ընդունեց Ադրբեջանի Խորհրդային կառավարության 1920թ. Նոյեմբերի 30-ի պատմական ակտը Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի մասին»[344]: Ասվածը հատկապես հիմնավորվում է Ալ.Մյասնիկյանի ստորագրությամբ Հայաստանի Ժողկոմխորհի 1921թ. հունիսի 12-ին ընդունած «Դեկրետը Հայաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» խորագրով, որում ասված է. «Ադրբեջանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության Հեղկոմի Հռչակագրի և Հայաստանի ու Ադրբեջանի Սոցիալիստական Հանրապետությունների միջև առկա համաձայնությունների հիման վրա հայտարարվում է, որ այսուհետ Լեռնային Ղարաբաղը համարվում է Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության անբաժանելի մաս»[345]:

Այն, որ Ադրբեջանի Հեղկոմը 1920թ. Նոյեմբերի 30-ին իր հայտնի Հռչակագրով, Զանգեզուրի և Նախիջևանի հետ մեկտեղ, ՀՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս էր ճանաչել նաև Լեռնային Ղարաբաղը, հաստատում է նաև «Պրավդա» թերում Ստալինի գրած ողջույնի հոդվածը «Կեցցե՛ Խորհրդային Հայաստանը» խորագրով, որում մասնավորապես նշված է. «Դեկտեմբերի 1-րն Խորհրդային Ադրբեջանը կամավոր կերպով հրաժարվում է վիճելի գավառներից և հռչակում է «Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի փոխանցումը Խորհրդային Հայաստանին»[346]: «Պրավդայի» միևնույն համարում հրապարակվել է նաև Բաքվից 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Օրջոնիկիձեի կատարած հետևյալ հաղորդումը. «Հայտնեք ընկերներ Լենինին և Ստալինին հետևյալը. «Հենց նոր ստացվեց հաղորդում Էրիվանից, որ Էրիվանում հռչակված է խորհրդային իշխանություն… Ադրբեջանը երեկ արդեն հայտարարել է Խորհրդային Հայաստանին Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի հանձնման մասին»[347]:

 

Հարց – 31. Ինչպիսի՞ հետևանքներ ունեցավ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագիրը՝ պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի գավառների տարածքների քաղաքական ճակատագրի վրա:

 Պատասխան – 31. ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությունը Վ.Ի.Լենինի և Լ.Կարախանի ստորագրությամբ 1920թ. հուլիսի 28-ին Բ.Վ.Լեգրանին տվեց հետևյալ Մանդատը. «Արտակարգ լիազորագիր. ՌՍՖՍՀ-ի քաղաքացի Բ.Լեգրանը ՌՍՖՍՀ-ի կողմից նշանակված է բանակցություններ վարելու Հայաստանի Հանրապետության հետ զինադադարի և խաղաղության դաշնագիր կնքելու համար: Քաղաքացի Լեգրանը լիազորված է հիշյալ պետության հետ կնքելու և ստորագրելու զինադադարի և հաշտության ակտ: Խաղաղության դաշինքը հետագայում ենթակա է հաստատման բանվորների, գյուղացիների ու Կարմիր բանակի դեպուտատների խորհրդի համառուսաստանյան Կենտգործկոմի կողմից»[348]:

ՌՍՖՍՀ-ի կառավարության կողմից իր ներկայացուցիչ Բ.Լեգրանին տրված հիշյալ արտակարգ լիազորագրի (մանդատի) տեքստից հետևում է, որ.

1. Այն տրվել է ՌՍՖՍՀ-ի կառավարության կողմից՝ Վ.Ի.Լենինի և Լ.Կարախանի ստորագրությամբ:
2. Բ.Լեգրանը լիազորվել է՝ ՌՍՖՍՀ-ի կողմից բանակցություններ վարելու Հայաստանի Հանրապետության հետ զինադադարի և խաղաղության դաշնագիր կնքելու համար
3. Այդ կնքվելիք խաղաղության դաշինքը հետագայում ենթակա է եղել հաստատման բանվորա-գյուղացիական և Կարմիր բանակի դեպուտատների խորհրդի Համռուսաստանյան Կենտգործկոմի կողմից:

1920թ. օգոստոսի 10-ին Թիֆլիսում ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքվում է հետևյալ պայմանագիրը. «1920թ. օգոստոսի 10-ին ՌՍՖՍՀ-ն՝ ի դեմս լիազոր ներկայացուցիչ Բ.Լեգրանի, մի կողմից, և Հայաստանի Հանրապետությունը՝ ի դեմս իր ներկայացուցիչներ Ա.Ջամալյանի ու Ա.Բաբայանի, մյուս կողմից, ելնելով Հայաստանի Հանրապետության անկախության ու լիակատար ինքնուրույնության ճանաչումից՝ կնքեցին ներկա համաձայնագիրը հետևյալի մասին.

1. 1920 թ. օգոստոսի 10-ի ցերեկվա ժամը 12-ից ռազմական գործողութ­յունները ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության զորքերի միջև համարվում են դադարեցված։

Ծանոթություն. ռազմական գործողությունները, որոնք տեխնիկական պատճառներով կարող են տեղի ունենալ նշված ժամկետից հետո, չպետք է պատճառ դառնան այնպիսի հետևանքների, որոնք հակասեն այս պայմանագրի որևէ կե­տին։

2. Հայաստանի Հանրապետության զորքերը գրավում են հետևյալ գիծը.

Շահթախտ-Խոկ-Ազնվաբերդ-Սուլթանբեկ և այնուհետև Կուկից հյուսիս և Բազարչայից (Բազարքենդ) արևմուտք ընկած գիծը։ Ղազախի գավառում, մինչև սույն թվականի հուլիսի 30-ը նրանց կողմից գրաված գիծը։

ՌՍՖՍՀ-ի զորքերը գրավում են վիճելի մարզերը. Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը, բացառությամբ ներկա համաձայնագրով Հայաստանի Հանրապե­տության զորքերի տեղադրման համար որոշված շրջանի։

3. Խորհրդային զորքերի կողմից վիճելի տարածքների գրավումով չի կան­խորոշվում այդ տարածքների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության կամ Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության իրավունքների հարցը։ Այդ ժամանակավոր գրավումով ՌՍՖՍՀ նպատակ ունի ստեղծել բարեն­պաստ պայմաններ՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի տարածքային վեճերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու այն հիմունքներով, որ կմշակվեն մոտ ժամանակներս ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքվելիք հաշտության պայմա­նագրում։
4. Ռազմական գործողությունները դադարեցնելուց հետո պայմանավորվող կողմերը դադարեցնում են ռազմական ուժերի կենտրոնացումը ինչպես վիճելի, այնպես էլ սահմանային տարածքներում։
5. Մինչև ՌՍՖՍՀ և Հայաստանի Հանրապետության միջև պայմանագրի կնքումը երկաթգծի Շահթախտ-Ջուլֆա շահագործման իրավունքը տրվում է Հա­յաստանի երկաթուղային ճանապարհների վարչությանը, սակայն, պայմանով, որ այն չի կարող ռազմական նպատակներով օգտագործվել։
6. ՌՍՖՍՀ-ն երաշխավորում է Հայաստանի կառավարության խորհրդային զորքերի գրաված գծից այն կողմ հայտնված բոլոր զորամասերի (զենքով և հան­դերձանքով) ազատ անցումը Հայաստան։

Սույն համաձայնագիրը ստորագրվում է երկու օրինակից, որոնցից մեկը տրվում է Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչներին, մյուսը՝ ՌՍՖՍՀ լիազոր ներկայացուցչին»[349]:

Սույն «Տեղեկագրի» 30-րդ հարցի պատասխանում մենք ծանոթացանք Ադրբեջանի Հեղկոմի կողմից 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունած և դեկտեմբերի 1-ին հրապարակված Հռչակագրի հետ, որով Ադրբեջանի կառավարությունը Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչեց որպես նորաստեղծ Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս, և որը ողջունվեց ՌՍՖՍՀ-ի բարձրագույն ղեկավարության (Լենինի, Ստալինի, Օրջոնիկիձեի, Մյասնիկյանի, Կիրովի և մյուսների) կողմից[350]:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված (այս պահին մեր խնդրո առարկա) հետևյալ համաձայնագիրը. «2 դեկտ. 1920թ., մի կողմից ՌՍՖՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ ընկ. Լեգրանը ՌԿԿ ԿԿ-ի լիազորությամբ, ի դիմաց Ռուսաստանի խորհրդային կառավարութ­յան, և մյուս կողմից ընկերներ Դրոն և Տերտերյանը՝ ի դիմաց Հայաստանի Հան­րապետության կառավարության՝ կնքեցին համաձայնություն հետևյալի մասին.

1. Հայաստանը հայտարարվում է անկախ սոցիալիստական Խորհրդային Հան­րապետություն։

2. Մինչև Հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը, կազմվում է ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին կանցնի բովանդակ իշխանությունը Հայաստանում։

3. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կեր­պով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որը զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուղու տիրապե­տությունը, Ջաջուռ կայարանից Արաքս Կայարանը, Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը և Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոսի 10-ի համաձայնութ­յան սահմաններում, և Թիֆլիս Նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920թ. սեպտ. 28-ը։

4. Հայկական բանակի հրամանատարական կազմը չի ենթարկվում պատասխանատվության այն գործերի համար, որ կատարել է բանակի շարքերում մինչև Հայաստանի խորհրդային իշխանության հայտարարումը։

5. Դաշնակցության և ուրիշ սոցիալիստական կուսակցությունների անդամները ոչ մի հալածանքի չպիտի ենթարկվեն կուսակցության պատկանելու և Կոմունիս­տական Կուսակցության դեմ մղված կռիվներին մասնակցելու ու Խորհրդային Հայաստանի հայտարարությունից առաջ կատարված գործերի համար։

6. Ռազմահեղափոխական կոմիտեի մեջ մտնում են հինգ անդամներ Կոմունիստական կուսակցության կողմից նշանակված և երկու անդամ ձախ դաշնակցականների խմբակից՝ համաձայնելով Կոմունիստական Կուսակցության հետ։

7. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը միջոցներ է ձեռք առնում ան­միջապես կենտրոնացնելու Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդ. Հան­րապետության պաշտպանության համար անհրաժեշտ զինվորական ուժեր։

8. Սույն համաձայնագիրը ստորագրվելուց հետո Հայաստանի Հանրապե­տության կառավարությունը քաշվում է իշխանությունից։ Իշխանությունը ժա­մանակավոր կերպով, մինչև Հեղափոխական Կոմիտեի գալը, անցնում է զորահրամանատարությանը, որի գլուխն է կանգնում Դրոն։ ՌՍՖՍՀ-ի կողմից Հայաստանի զորահրամանատարության կից կոմիսար է նշանակվում ընկ. Սիլինը։

Պատրաստված է երկու օրինակ։

ՌՍՖՍՀ, լիազոր ներկայացուցիչ՝ Լեգրան։

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորությամբ՝ Դրո և

Տերտերյան»[351]:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված հետևյալ համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կեր­պով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով … Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը …»: Ըստ այդ համաձայնագրի, նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի մեջ պետք է մտնեին 1850թ. հունվարի 1-ին ստեղծված Երևանի նահանգի բոլոր գավառները, որոնք 1874թվականից վերջնականապես ամրագրված էին այնտեղ: Իսկ այդ գավառները հետևյալներն են՝

1. Երևանի գավառ,
2. Ալեքսանդրապոլի գավառ,
3. Էջմիածնի գավառ,
4. Սուրմալուի գավառ,
5. Նախիջևանի գավառ,
6. Նոր Բայազետի գավառ,
7. Շարուր-Դարալագյազի գավառ[352]:

Մեր խնդրո առարկա պատմական Սյունիքի գավառներից Երնջակն ու Ճահուկը գտնվում էին Երևանի նահանգի Նախիջևանի, Գեղաքունին և Սոդքը՝ Երևանի նահանգի Նոր բայազետի, իսկ Վայոցձորը (Եղեգնաձորը)՝ Երևանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազ գավառների մեջ: Ելնելով վերոգրյալներից, պետք է շեշտել, որ ըստ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի, պատմական Սյունիքի նահանգի հիշյալ բոլոր գավառների տարածքները (պատմականորեն կրած որոշ փոփոխություններով հանդերձ) պետք է ներառվեին նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի տարածքային ամբողջականության մեջ:

Բացի այդ, ըստ ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Երևանում 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին կնքված համաձայնագրի. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի ՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ …, Գանձակ նահանգի զանգեզուր գավառը…»: Իսկ Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության գանձակ (Ելիզավետպոլ) նահանգի Զանգեզուր գավառի մեջ (վերոհիշյալ համաձայնագրի ստորագրման պահին) մտնում էին՝ հետագա ՀՍՍՀ-ի Մեղրիի, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի շրջանները, Դարալագյազի (Վայոցձորի) արևելյան որոշ մասեր և Արցախի Հանրապետության (ԼՂՀ-ի) Զանգելանի (Կովսականի), Ղուբաթլուի ու Լաչինի (Քաշաթաղի) շրջանների որոշ հատվածներ[353]: Ընդ որում, Մեղրիի շրջանը համապատասխանում է պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Արևիք, Ղափանի շրջանը՝ Բաղք և Ձորք, Գորիսի շրջանը ՝ Հաբանդ, Սիսիանի շրջանը՝ Ծղուկ, Դարալագյազը՝ Վայոցձոր (Եղեգնաձոր), Լաչինը (Քաշաթող)՝ Աղահեճք, Զանգելանը՝ Կովսական գավառներին, իսկ Ղուբաթլուն Աղահեճք և Կովսական գավառների որոշ հատվածներին:

Ելնելով վերոգրյալներից, պետք է ընդգծել, որ ըստ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի, ո՛չ միայն Մեղրիի, Ղափանի, Գորիսի և Սիսականի գավառները (շրջանները) պետք է մտնեին Հայկական ՍՍՀ-ի մեջ, այլև, ըստ այդ համաձայնագրի, ՀՍՍՀ-ի կազմի մեջ պետք է ներառվեին նաև Դարալագյազի (Վայքի) շրջանի արևելյան որոշ մասերը, Լաչինի (Քաշաթաղի), Ղուբաթլուի և Զանգելանի գավառների (շրջանների) արևմտյան որոշ հատվածներ:

 

Հարց – 32. Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, ժամը 00-ից հետո Ալեքսանդրապոլում ԹԱՄԺ-ի կառավարության և նախկին ՀՀ-ի նախկին պատվիրակության միջև կնքված «Պայմանագիրը» և ինչպիսի՞ հետևանքներ ունեցավ այն 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև համաձայնագրով նախատեսված՝ «Հայաստանի ԽՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով … » դրույթի վրա:

 Պատասխան – 32. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը 1920թ. նոյեմբերի 23-ին որոշեց Ալեքսանդրապոլ ուղարկել իր դիվանագիտական պատվիրակությունը (ղեկավար՝ Ալ.Խատիսյան, անդամներ՝ Ա.Գյուլխանդանյան, Ստ.Ղորղանյան, Վ.Մինախորյան, Լ. Զարաֆյան)՝ Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի (այսուհետ՝ ԹԱՄԺ) կառավարության պատվիրակության հետ բանակցություններ վարելու նպատակով[354]: Ալեքսանդրապոլ ժամանանեց նաև ՌՍՖՍՀ-ի միջնորդ-ներկայացուցիչ Մդիվանին, որը 1920թ. նոյեմբերի 24-ին Ատալինին ու Օրջոնիկիձեին հայտնեց հետևյալը. «Ալեքսանդրապոլ ժամանանեցինք այսօր ժամը 5-ին: Ժամը 11-ին խոսեցինք Կարաբեքիրի հետ: Նա հայտնեց, որ Անկարայի կառավարությունը մեր միջնորդությունը համարում է ավելորդ, որոհետև հայերը թուրքերի բոլոր պայմաններն ընդունել են: Կարաբեքիրը հայտարարեց, որ ինքն Անկարայից հրահանգ է ստացել բանակցություններ վարել անմիջականորեն միայն հայերի հետ: Այսուհետև Կարաբեքիրը հայտարարեց, որ Մոսկվան թուրքական հրամանատարությանը խոստացած է եղել Ադրբեջանի կողմից Խորհրդային զորքերի միաժամանակյա հարձակում, բայց դա, ցավոք չի կատարվել: Զրույցի ավարտին, որն ավարտվեց հայկական պատվիրակության այցով, Կարաբեքիրն ասաց, որ մեր բացակայությունը հայերի հետ թուրքերի բանակցություններում, ամենևին չի բացառում անմիջականորեն թուքրեի հետ մեր բանակցությունների հնարավորությունը, որպես մեկ նպատակի ձգտող բարեկամների…»[355]:

ԹԱՄԺ-ի կառավարության պատվիրակության ղեկավար Քյազիմ Կարաբեքիրն այդ մասին իր հուշերում գրել էր. «Որոշել էի աշնանն արշավել Հայաստան: Այս որոշման առնչությամբ, Կարմիր բանակի հրամանատարության հետ ըմռնման եկա: Նրանք էլ ինձ իրենց ռազմական գործողությունների մասին բացատրություն տվեցին: Դրա հիման վրա Անկարա գրեցի. «Կարմիրներն՝ արևելքից, մենք էլ՝ արևմուտքից, բոլորս միասին դեպի Հայաստան արշավելով, մինչև Կարսի դռները պիտի գնանք: Ուստի, բա՞ն ունեք ասելու, – որին Անակարան օգոստոսի 20-ին պատասխանում է, – մեր տեսակետն այն է, թե Կարմիր բանակի հարձակման անցնելուց հետո, երբ քաջությանը վստահենք, դրանից հետո մենք էլ մինչև Արաքս ենք առաջանալու»[356]:

Թուրք-հայկական հիշյալ բանակցությունների ընթացքում նույն Կարաբեքիրը Ալ.Խատիսյանին «մտերմիկ» կարգով ասել էր. «Դուք պետք է գիտենաք, պ.Խատիսյան, որ մենք նախապես համաձայնվել ենք Մոսկվայի հետ՝ ստանալու Կարսի նահանգը, ավելին մեզ չեն տա»[357]:

1920թ. նոյեմբերի 21-ին, Լենինը Մոսկվայի նահանգային կոնֆերանսում արտասանած իր ճառում, «միամտաբար» ասաց. «… Թուրքերի հաղորդագրություններն այն մասին, թե ինչ է կատարվում Հայաստանում: Թուքիայում, որոշ պատկերացում տալիս են մեզ այդ մասին … Մենք կարող ենք դրա վրա միանգամայն հանգիստ նայել, – դա կլինի պատերազմ հեռավոր ծայրամասում»[358]:

1920թ.նոյեմբերի 30-ին Լենինը և Սատալինը Օրջոնիկիձեին տալիս էին հետևյալ կողմնորոշումը. «Եթե ՌՍՖՍՀ-ի միջնորդությունից խուսափելը բացառում է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հաշտության բանակցություններին մեր մասնակցությունը, ապա ինչպես թուրքերին, այնպես էլ հայերին պետք է հիշեցնել, որ այդ դեպքում Զանգեզուրի և Նախիջևանի հարցը չի կարող հայ-թուրքական կոնֆերանսի առարկա դառնալ այնքանով, որքանով այդ երկու մարզերն էլ հանդիսանում են վիճելի տարածքներ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, որի հետ դաշինքի մեջ է Ռուսաստանը»[359]:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժ. 16-ին ՀՀ-ը ինքնալուծարվում է (հեռանում իշխանությունից) և պաշտոնապես հռչակվում է նոր պետություն՝ Հայաստանի ՍՍՀ-ը:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 16-ին իր պետության՝ ՀՀ-ի, վերացման փաստով պայմանավորված, ինքնստինքյան (մեխանիկորեն) վերացված (լուծարված, անվավեր) համարվեցին նաև Ալեքսանդրապոլում ԹԱՄԺ-ի կառավարության պատվիրակության հետ հաշտության բանակցություններ վարող Հայկական պետական-պաշտոնական պատվիրակության լիազորությունները, և Ալ.Խատիսյանն ու մյուսները այլևս ոչ թե պետական-պաշտոնական պատվիրակներ էին, այլ՝ քաղաքացիական անձինք կամ քաղաքացիական անձանց խումբ, որը 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, ժամը 00-ից հետո ստորագրել էր պայմանագիր ԹԱՄԺ-ի կառավարության հետ: Այդ պայմանագրի մի կողմը քաղաքացիներ էին, իսկ մյուս կողմը՝ միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չհանդիսացող, այսպես կոչված ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը: Հետևաբար, 1920թ. դեկտեմբերի 3-ին ստորագրված «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը» չէր կարող դիտվել միջպետական միջազգային պայմանագիր: Իսկ այն, որ «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը» կնքվել էր ՀՀ-ի վերացումից հետո՝ հաջորդ օրը, 1920թ. դեկտեմբերի 3-ին, – հաստատում են և՛ Մուսթաֆա Քեմալը, և՛ ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինը: Մուսթաֆա Քեմալը «Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի» մասին գրել է. «Հաշտության բանակցությունները, որոնք սկսել էին նոյեմբերի 26-ին, վերջացան դեկտեմբերի 2-ին և դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը ստորագրվեց Գյումրիի դաշնագիրը»[360]: 1921թ. ապրիլի 8-ին ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինը Մոսկվայում Թուրքիայի դեսպան Ալի Ֆուադին հղած նոտայում նշել էր. «… Ես ինձ թույլ եմ տալիս Ձեզ հիշեցնել, որ «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը» կնքվել է դաշնակցական կառավարության կողմից, երբ արդեն հռչակված էր Հայաստանի Սովետական կառավարություն, և որ դա ռադիֆիկացված չէ, թեպետև, ըստ այդ պայմանագրի տեքստի դրա գործողության մեջ դնելու պայմանը հանդիսանում էր վավերացումը մեկ ամսում»[361]:

Վերացված ՀՀ-ը իր կողմից չստորագրված պայմանագիրը,բնականաբար, վավերացնել չէր կարող … Այն, հետևաբար, չէր վավերացրել նաև ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը, հասկանալով դրա միջազգային-իրավական անբովանդակ կարգավիճակը: Բայց, վերոգրյալները նկատի ունենալուց հետո էլ, տեսնենք, թե թուրքերն ինչպիսի ախորժակ ունեին ՀՀ-ի տարածքների «համեղ պատառների» նկատմամբ, մանավանդ որ, «Ալեքսանդրապոլի պայմանագրում» դրույթներ կան Թուրքիայի կողմից նաև պատմական Սյունիքի նահանգի որոշ գավառներ Թուրքիայի կողմից ռազմակալվելու և դրանք ՀՀ-ից անջատելու վերաբերյալ: Այսպես. 1. «Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի» 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, «Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախտի շրջաններում, որտեղ հետագայում հանրքվեի միջոցով կհաստատվի հատուկ ադմինիստրացիա, Հայաստանը պարտավորվում է չմիջամտել այդ ադմինիստրացիայի կարգին, անկախ այն բանից, թե ադմինիստրացիան որ կողմ կթեքվի: Այդ շրջանները ժամանակավորապես գտնվելու են Թուրքիայի պաշտպանության տակ»: «Պայմանագրի» 3-րդ հոդվածի համաձայն, այդ «շրջաններում, այսինքն ներկա պայմանագրով Թուրքիային զիջված շրջաններում… Թուրքիայի … կառավարությունն իրավունք է վերապահում հանրաքվե կատարել այն դեպքում, եթե ՀՀ-ն ցանկանա այդպիսին կատարել»: «Պայմանագրի» 11-րդ հոդվածի համաձայն. «Պայմանագրի» 3-րդ հոդվածի համաձայն. «Թուրքիայի … կառավարությունը պարտավորվում է Շարուր-Նախիջևան-Շահթախտ-Ջուլֆայի վրայով Հայաստանին ազատ տրանզիտ տրամադրել դեպի Պարսկաստան ու Մեքքա … վերահսկել Հայաստանի երկաթուղիներն ու հաղորդակցության մյուս ճանապարհները …»[362]: «Պայմանագրի» հիշյալ հոդվածներով ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը հօգուտ իրեն ՀՀ-ից անջատում էր Նախիջևանի գավառը, Շարուր-Դարալագյազի գավառի Շարուրի հատվածը և Շահթախտը, ինչը հակասում էր 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված պայմանագրի 3-րդ հոդվածին, որտեղ ՌՍՖՍՀ-ը «ընդունում է, որ Հայաստանի ՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով…»[363]: Մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 15-ը Նախիջևանի և Շարուր-Դարալագյազի գավառները գտնվում էին նախկին Երևանի նահանգի, իսկ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 16-ից հետո (դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերվա ժամը 00-ից հետո եղած դրությամբ)՝ Հայաստանի ՍՍՀ-ի կազմում[364]:

Բացի այդ, մեր խնդրո առարկայի տեսանկյունից ընդգծենք, որ տվյալ դեպքում նախկին Երևանի նահանգի և, այդ դրությամբ, Հայաստանի ՍՍՀ-ի Նախիջևանի գավառի մեջ էին մտնում նաև պատմական Սյունիքի նահանգի Երնջակ ու Ճահուկ գավառները: Ի դեպ, հիշեցնենք, որ հիշյալ պայմանագրի մեջ Թուրքիան Նախիջևանի գավառն իրեն էր վերցնում, և այնտեղ այդ գավառն Ադրբեջանի ՍՍՀ-ին որևէ կարգավիճակով հանձնելու մասին ոչ մի խոսք չկար:

Նշված պայմանագրի 9-րդ հոդվածի համաձայն, ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը ՀՀ-ին պարտադրել էր «Սևրի պայմանագիրը համարել և հայտարարել անվավեր»: «Պայմանագրի» 13-րդ հոդվածի համաձայն. «ՀՀ-ի կառավարությունն անվավեր է ճանաչում բոլոր այն պայմանագրերը, որոնք կարող էին կնքված լինել և առնչություն ունենալ Թուրքիայի հետ, ճիշտ այնպես, ինչպես և այն բոլոր պայմանագրերը, որ կկնքվեն ի վնաս Թուրքիայի շահերի»: Այդ հոդվածն էլ իր սուր ծայրով ուղղված էր ԱՄՆ նախագահ Վ.Վիլսոնի կողմից 1920թ. նոյեմբերի 22-ին կայացված «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և Հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ իրավարար (միջնորդ) որոշման» դեմ[365]:

Թեև «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը» անվավեր էր, բայց ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը այդ պայմանագրում Հայկական հարցի դեմ ուղղված դրույթները կյանքի կոչեց 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում ՌՍՖՍՀ-ի և ԹԱՄԺ-ի կառավարության միջև կնքված բարեկամության պայմանագրով[366]:

 

Հարց – 33. 1920թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում ՌՍՖՍՀ-ի և ԹԱՄԺ-ի կառավարության միջև կնքված բարեկամության պայմանագիրը արդյո՞ք շոշափեց նաև պատմական Սյունիքի նահանգին պատկանած գավառների տարածքների քաղաքական ճակատագրի հետ կապված հարցեր, եթե՝ այո, ապա՝ ինչպիսի՞ք:

 Պատասխան – 33. 1920թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված այդ ռուս-թուրքական պայմանագրով ՌՍՖՍՀ-ը, առանց Հայկական ՍՍՀ-ի կամքը հարցնելու, կայսրապետական ամբարտավանությամբ թուրքերին հանձնեց Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը և Սուրմալուի գավառը (վերջինս նախկինում երբեք չէր եղել Թուրքիայի կազմում): Մոսկվայի պայմանագրի կողմերը, որ չեն ճանաչում 1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի արվարձան Սևրում Անտանտի և Օսմանյան կայսրության միջև կնքված պայմանագիրը, դրանում առկա Հայկական հարցին վերաբերող դրույթները: Նրանք հայտարարեցին, որ չեն ճանաչում նաև 1920թ. նոյեմբերի 22-ին ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնի կողմից ընդունված միջնորդ (իրավարար) «Որոշումը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման դեպի ծով Հայաստանի ելքի և Հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ»:

Բացի վերոգրյալներից, ըստ Մոսկվայի հիշյալ պայմանագրի 3-րդ հոդվածի. «Երկու պայմանավորվող կողմերը համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը … կազմի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի մի 3-րդ պետության»[367]:

Մոսկվայի հիշյալ պայմանագրի 3-րդ հոդվածով ՌՍՖՍՀ-ը խախատեց 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված պայմանագրի 3-րդ հոդվածը, որով հենց ՌՍՖՍՀ-ն էր, որպես Հայաստանի ՍՍՀ-ի հողերի անվիճելի կազմամաս ճանաչել Երևանի նահանգի բոլոր գավառները (դրանց միջև էր նաև Նախիջևանի գավառը): Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածով Ադրբեջանի խնամակալությանը հանձնված Նախիջևանի Ինքնավար տարածքի մի մասն էլ պատմական Սյունիքի նահանգի Երնջակ և Ճահուկ գավառի հողերն էին:

ՌՍՖՍՀ-ը 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված պայմանագրի Հայաստանին վերբերող դրույթները Հայաստանի ՍՍՀ-ին պարտադրելու վերաբերյալ պարտավորություն ստանձնեց, որ նշյալ պայմանագրի 15-րդ հոդվածում ստացել է հետևյալ ձևակերպումը. «Ռուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասյան Հանրապետությունների նկատմամբ դիմել քայլերի, որպեսզի այդ Հանրապետությունների կողմից Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրերում անպատճառ ճանաչվեն սույն պայմանագրի այն հոդվածները, որոնք անմիջաբար վերաբերվում են իրենց»[368]: Մոսկվայի պայմանագրի 2-րդ հոդվածով Բաթումի նավահանգիստը, քաղաքի և նրա շրջակայքի որոշ հողեր որոշվել էր հանձնել Վրաստանին. ի՞նչ է վերջինս դրանից հրաժարվելու էր, իհարլե՝ ոչ: Թուրքերը հաստատում են, որ հենց Ստալինն էր խնդրել Բաթումը հանձնել Վրաստանին[369]: Կամ՝ արդյո՞ք Ադրբեջանը հրաժարվելու էր Նախիջևանի ինքնավար տարածքի խնամակալությունից՝ հետագայում այն հափշտակելու հիանալի հնարավորությամբ (ինչպես որ եղավ 1924թ.): Իհարկե՝ ոչ: Հետևաբար, Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածը գործնականում ջարդվելու էր Հայաստանի ՍՍՀ-ի գլխին, նրան անվերապահորեն պարտադրելով ընդունել Մոսկվայի պայմանագրում ամրագրված հակահայկական բոլոր դրույթները, այդ թվում՝ «Նախիջևանի ինքնավար տարածքի խնամակալության հանձնումն Ադրբեջանին»: Եվ դա իրեն երկար սպասեցնել չտվեց. այդ հարկադրանքը Հայաստանի ՍՍՀ-ի նկատմամբ գործադրվեց «Հայկական ՍՍՀ-ի Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի և Վրացական ՍՍՀ-ի միջև՝ մի կողմից և Թուրքիայի միջև՝ մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ Կարսում 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին կնքված բարեկամության պայմանագրի» միջոցով:

 

Հարց – 34. Զանգեզուրն ինչպե՞ս կարողացավ միանալ Հայկական ՍՍՀ-ին:

 Պատասխան – 34. Թեև 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղկոմն իր Հռչակագրով Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչեց Հայկական ՍՍՀ-ի անբաժանելի կազմամաս, որը ողջունվեց բոլշևիկյան իրականության կողմից, թեև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրով Զանգեզուրը ճանաչվեց Հայկական ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածք, – բայց Գարեգին Նժդեհը՝ Զանգեզուրի առաջնորդը, բոլշևիկների հռչակագրերին ու համաձայնագրերին հավատ չէր ընծայում: Նժդեհը մտածում էր, որ բոլշևիկյան առաջնորդները հերթական անգամ կխաբեն հայ ժողովրդին և, մի հարմար պահի, Զանգեզուրը կհանձնեն Ադրբեջանական ՍՍՀ-ին: Նման ողբերգությունից խուսափելու նպատակով, Նժդեհի նախագահությամբ, 1920թ. դեկտեմբրի 25-ին Տաթևի վանքում հրավիրվեց Համազանգեզուրյան 1-ին համագումարը, որը կայացրեց հետևյալ որոշումը. «Սյունիքը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալով անկախ, մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»[370]: Վարչական տեսակետից ինքնավար Սյունիքը բաժանվում էր 6 շրջանների՝ Բուն Զանգեզուր, Տաթևի Ձոր, Ղափան, Դարբասի Ձոր, Սիսիան (նախկին՝ Ծղուկ) և Գենվազ[371]: 1921թ. ապրիլի 26-ին Տաթևի վանքում կայացած Ինքնավար Սյունիքի հայ ազգաբնակչության 2-րդ համագումարը որոշեց. «Ինքնավար լեռնաշխարհ Ազատ Սյունիքը» հայտարարել անկախ պետություն և այն վերանվանել Լեռնահայաստան, որի մեջ մտնում են՝ Զանգեզուրը, Վայոց Ձորը (Դարալագյազը) և Լեռնային Ղարաբաղը: Գորիս քաղաքը համարել Լեռնահայաստանի մայրաքաղաք»[372]:

Հայկական ՍՍՀ-ի ժողկոմխորհի նախագահ Ա.ֆ.Մյասնիկյանը միջնորդի օգնությամբ կարողացավ համոզել Նժդեհին, որ ՀՍՍՀ-ին Լեռնահայաստանի միավորումն այլևս կասկածի տակ դնելն ավելորդ է, և որ ինքն է դրա երաշխավորը: Նժդեհը, վստահելով Ա.ֆ.Մյասնիկյանի հեղինակավոր խոսքերին և հետապնդելով եղբայրասպանության բացառման նպատակ, 2021թ. հունիսի 7-ին համաձայնվեց Լեռնահայաստանը միավորել Հայկական ՍՍՀ-ին՝ որպես վերջինիս անբաժանելի կազմամաս: Նժդեհը, սակայն պայման էր դրել, որ ՀՍՍՀ-ին Լեռնահայաստանի կազմում պետք է միանան Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը[373]: 1921թ. հունիսի 18-ին ՀՍՍՀ-ի կառավարությունը Ա.ֆ.Մյասնիկյանի գկխավորությամբ հրապարակեց որոշում Զանգեզուրը ՀՍՍՀ-ի անբաժանելի մաս ճանաչելու վերաբերյալ[374]: Դրանով ՀՍՍՀ-ին միացան Մեղրիի (նախկին՝ Արևիք), Սիսիանի (նախկին՝ Ծղուկ), Գորիսի (նախկին՝ Հաբանդ, Զանգեզուր) և Ղափան (նախկին Բաղք և Ձոր) շրջանները (գավառները):

 

Հարց – 35. Ի՞նչ էր ներկայացնում իրենից 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին «Հայկական ՍՍՀ-ի, Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի ու Վրացական ՍՍՀ-ի միջև՝ մի կողմից և Թուրքիայի միջև՝ մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ Կարսում կնքված բարեկամության պայմանագիրը» և ինչպիսի՞ ազդեցություն ունեցավ այն պատմական Սյունիքի նահանգի Երնջակ և Ճահուկ գավառների պատմական տարածքների քաղաքական ճակատագրերի վրա»:

 Պատասխան – 35. 1921թ. Սեպտեմբերի 26-ին Կարսում բացվեց հաշտության համաժողով, որտեղ մի կողմում հանդես էր գալիս Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարությունը, իսկ մյուս կողմում Անդրկովկասի երեք պետությունները միասնաբար՝ ՀՍՍՀ-ը, Ադր. ՍՍՀ-ը և Վր. ՍՍՀ-ը: Համաժողովին մասնակցում էր ՌՍՖՍՀ-ը, որը ձևականորեն կողմ չէր, բայց Կարս էր ուղարկել իր ներկայացուցիչ Յակով Գանեցկուն՝ Մոսկվայի պայմանագիրը «հորով-մորով» անելու, այն է, Հայաստանին պարտադրելու համար։

Համաժողովում ՀՍՍՀ-ը ներկայացնում էին արտգործկոմիսար Ասքանազ Մռավյանը և ներքին գործերի ժողկոմիսար Պողոս Մակինցյանը։ Ադրբեջանը ներկայացնում էր պետական վերահսկողության ժողկոմիսար Բեհբուդ Շահթախթինսկին, Վրաստանը՝ ռազմական ժողկոմիսար Էլիավան, արտգործկոմիսար Սվանիձեն, ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը՝ Ադրիանապոլսի կողմից ԱՄԺ-ի դեպու­տատ, Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրը, Բուրդուրի կողմից, ԱՄԺ-ի դեպուտատ Վելին, հանրային աշխատանքների պետական քարտուղարի նախկին օգնական Մուխթարը, Ադրբեջանում Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչ Մեհմուդ Շեվքեթը, ՌՍՖՍՀ-ի՝ Լիտվայում ՌՍՖՍՀ-ի լիազոր ներ­կայացուցիչ Յա. Գանեցկին։

Համաժողովի առաջին նիստը տեղի ունեցավ 1921 թ. սեպտեմբերի 26-ին, որը նախագահում էր Կարաբեքիրը։ Վերջինս առաջարկեց՝

1) նիստերի արձանագրությունները կատարել ֆրանսերեն լեզվով, որից հետո թարգմանել թուրքերեն, ռուսերեն, հայերեն և վրացերեն։

2) Դաշնագրությունները կնքել երեք հանրապետությունների հետ առանձին-առանձին պայմանագրով:

Կարաբեքիրի առաջին առաջարկն ընդունվեց, բայց մերժվեց երկրորդը։ Կարաբեքիրը, նման իրավիճակում, հայտարարեց, որ իրենց պատվիրակությունը լիազորված չէ հավաքական դաշնագիր կնքելու անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների հետ միասնաբար, որի պատճառով էլ նիստը հետաձգվում է մինչև Անկարայից համապատասխան հրահանգի ստացումը։

Համաժողովի երկրորդ նիստը տեղի ունեցավ հաջորդ օրը, որի սկզբում Կարաբեքիրը կատարեց երկու առաջարկություն՝

1)Մոսկվայի դաշնագրի անփոփոխ ընդունում, հակառակ դեպքում դադա­րեցնել համաժողովի աշխատանքները։

2) Մանր և զուտ տեղային նշանակություն ունեցող սահմանային հարցերի համար կազմել տեղում հարցը ճշտող հանձնաժողովներ։

ՌՍՖՍՀ-ի ներկայացուցիչ Գանեցկին, ՀՍՍՀ-ի պատվիրակության պնդմամբ, առաջարկեց Անի քաղաքն իր պատմամշակութային մեծ արժեք ունեցող ավե­րակներով հանդերձ հանձնել ՀՍՍՀ-ին։ Նա նաև առաջարկեց Կողբն իր աղահանքերով նույնպես հանձնել Հայաստանին։ Թուրքական պատվիրակության նախագահ Կարաբեքիրը հայտնեց, որ իրենք իրավասու չեն Մոսկվայի դաշնագրով գծված սահմանները փոփոխել, որի մասին հրահանգ պետք է սպասեն Անկարայի կառավարությունից։ Երրորդ նիստը գումարվեց սեպտեմբերի 28-ին։ Կա­րաբեքիրը հայտնեց, որ Անկարայի կառավարությունը պնդում է դաշնագիրը ստորագրել Անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների հետ առանձին-առանձին, որն անընդունելի համարեց Գանեցկին։ Բացի այդ, Գանեցկին պնդեց, որ Թուրքիան պետք է ազատորեն օգտվի Բաթումի միայն մեկ նավահանգստից, այլ ոչ թե՝ բոլոր։ Թուրքերն արձանագրեցին, որ դա իրենց իրավունքների սահմանափակում է և հակասում է Մոսկվայի պայմանագրին։ Չորրորդ նիստն ամբողջովին հատկացվեց դաշնագրի ստորագրման ձևին։ Թուրքերը հայտնեցին, որ իրենք կհամաձայնվեն ստորագրել պայմանագիրն այն դեպքում, եթե դաշնագրի մեջ առանձին բաժանված լինեն Ադրբեջանին, Վրաստանին և Հայաստանին վե­րաբերող խնդիրները։ Դրան դեմ դուրս եկան Անդրկովկասյան հանրապետութ­յունները։ Հինգերորդ նիստը տեղի ունեցավ հոկտեմբերի 10-ին, որի ընթացքում ընթերցվեցին պայմանագրի հոդվածները, որոնք որոշ փոփոխությունների են­թարկվեցին և ընդունվեցին։ Նշված հոդվածները մշակվել էին պատվիրակութ­յունների ոչ պաշտոնական ինը նիստերում։ Սահմանագծերի հիշատակման ժա­մանակ Գանեցկին կրկին հիշեցրեց Անին ու Կողբը ՀՍՍՀ-ին հանձնելու իր առա­ջարկի մասին։ Գանեցկին ընդգծեց, որ դա Հայաստանի պահանջն է։ Բայց թուր­քերն այդ առաջարկը վերջնականապես մերժեցին, նշելով, թե Անին Ախուրյանի արևմտյան եզերքին է գտնվում, ուստի այն հայերին զիջելը կդիտվի Մոսկվայի պայմանագրի խախտում։ Վեցերորդ և վերջին նիստը տեղի ունեցավ հոկտեմբե­րի 13-ին։ Նիստը բացեց Գանեցկին, որն առաջարկեց ստորագրել պայմանագիրը։ Ընթերցվեց դրա ֆրանսերեն բնագիրը, ապա ստորագրվեց պայմանագիրը այբբենական կարգով՝ ՀՍՍՀ, Ադր. ՍՍՀ, ՎՍՍՀ, ԹԱՄԺ-ի և ՌՍՖՍՀ-ի ներկայացուցիչներ։ Ստորև ներկայացնում ենք Կարսի պայմանագրի կրճատ տեքստը.

Հոդված 1. Թուրքիայի Ազգային Մեծ ժողովի կառավարությանը և Հայաս­տանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապե­տությունների կառավարությունները վերացված և ուժից զուրկ են համարում այն պայմանագրերը, որոնք կնքվել են ներկայումս պայմանավորվող կողմերի տա­րածքի կազմի մեջ մտնող տարածքում առաջներում իրենց սուվերեն իրավունք­ները կենսագործող պետությունների միջև, և որոնք վերաբերում են վերոհիշյալ տարածքներին, վերացված և ուժից զուրկ են համարվում նաև երրորդ տերութ­յունների կողմից կնքված և Անդրկովկասյան հանրապետություններին վերաբե­րող պայմանագրերը։

Համարվում է որոշված, որ սույն հոդվածը չի վերաբերում 1921 թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրին։

Հոդված 2. Պայմանավորվող կողմերը համաձայնվում են չճանաչել ոչ մի հաշտության պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, եթե կողմերից մե­կին ուժով են հարկադրում այն ընդունել։ Այդ պատճառով Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունների կա­ռավարությունները համաձայնվում են չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վե­րաբերում է Թուրքիային և ճանաչված չէ այսօր Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովը ներկայացնող Ազգային կառավարության կողմից։

(Սույն պայմանագրում Թուրքիա հասկացության տակ հասկացվում են այն տարածքները, որոնք մտցված են 1920 (1336 թվականին) հունվարի 28-ի թուր­քական Ազգային ուխտի մեջ, որը Կ. Պոլսում մշակել և հռչակել է օսմանյան դե­պուտատների պալատը և հաղորդել է մամուլին ու բոլոր պետություններին)։

Իրեն կողմից Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարությունը համա­ձայնվում է չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վերաբերում է Հայաստանին, Ադրբեջանին ու Վրաստանին և ճանաչված չէ այդ երկրների համապատասխան կառավարությունների կողմից, որոնք այսօր ներկայացնում են Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սովետներին։

Հոդված 3. Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովե­տական Հանրապետությունների կառավարությունները, ընդունելով, որ կապի­տուլյացիաների ռեժիմը համատեղելի չէ որևէ երկրի ազատ ազգային զարգաց­ման, ինչպես նաև նրա սուվերեն իրավունքների լիակատար իրագործման հետ, գտնում են, որ այդ ռեժիմին առնչվող բոլոր ֆունկցիաներն ու իրավունքները կորցրել են իրենց ուժը և համարվում են վերացված։

Հոդված 4. Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը (ըստ ռուսական Գլխա­վոր շտաբի քարտեզի – մասշտաբը՝ ¹/₂₁₀₀₀₀ – մեկ մատնաչափում՝ 5 վերստ) որոշ­վում է այն գծով, որն սկսվում է Սև ծովի ափամերձ Սարպ գյուղի մոտից, անցնում է Խեդիս-մթա սարի վրայով, Շավշետ սարի – Կանիդաղ սարի ջրբաժան գծի եր­կարությամբ, այնուհետև առաջ է գնում Արդահանի և Կարսի սանջակների հին հյուսիսային վարչական սահմանագծերի՝ Արփաչայի և Արաքսի գետերի հնահու­նի ուղղությամբ մինչև Ստորին Կարա-սուի գետաբերանը։ (սահմանների մանրա­մասն նկարագրությունը և նրանց վերաբերող հարցերը որոշված են I և II հավել­վածներում և առդրվող քարտեզի վրա, որն ստորագրել են պայմանավորվող երկու կողմերը։ Պայմանագրի տեքստի և քարտեզի միջև անհամապատասխանութ­յուն լինելու դեպքում, վճռական նշանակությունը տրվում է տեքստին։)

Բնության մեջ պետական սահմանագծի մանրամասն որոշումն ու անցկացու­մը, ինչպես նաև սահմանանշանների տեղադրումը կատարելու է խառն սահմա­նային հանձնաժողովը, որին մասնակցում են պայմանավորվող կողմերից հավա­սար թվով անդամներ և ՌՍՖՍՀ-ի ներկայացուցիչը։

Հոդված 5. Թուրքիայի կառավարությունը և Սովետական Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայն են, որ սույն պայմանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում Նախիջևանի մարզը կազմի ինքնավար տա­րածք՝ Ադրբեջանի հովանավորության ներքո։

Հոդված 6. Թուրքիան համաձայնվում է Վրաստանին զիջել Բաթում քաղաքի ու նավահանգստի և սույն պայմանագրի 4-րդ հոդվածում նշված սահմանագծից դեպի հյուսիս ընկած և Բաթումի մարզի բաղադրիչ մասը կազմող տարածքի սյուզերենությունը, պայմանով որ՝

1) սույն հոդվածում նշված վայրերի բնակչությունը վարչական առումով կօգտվի տեղական լայն ինքնավարությամբ, որը յուրաքանչյուր համայնքին կա­պահովի կուլտուրական և կրոնական իրավունքներով, և բնակչությունը հնարա­վորություն կունենա հիշյալ վայրերում սահմանելու իր ցանկություններին համա­պատասխանող հողային օրենք։

2) Թուրքիային կտրվի Բաթումի նավահանգստի վրայով Թուրքիա կամ այն­տեղից ուղարկվող ամեն տեսակ ապրանքների ազատ, անմաքս տրանզիտի իրավունք, տեղի չեն ունենա խափանումներ, ապրանքների վրա չի դրվի ոչ մի տեսակի տուրք։ Թուրքիային կտրվի Բաթումի նավահանգստից օգտվելու իրա­վունք և դրա համար նրանից չեն գանձվի հատուկ տուրքեր։

Այս հոդվածը կյանքում կիրառելու համար սույն պայմանագրի ստորագրու­մից անմիջապես հետո շահագրգռված կողմերի ներկայացուցիչներից կկազմվի հանձնաժողով։

Սույն պայմանագիրն ուժի մեջ կմտնի վավերագրերի փոխանակման պահից, բացառությամբ 6, 14, 15, 16, 18 և 19 հոդվածների, որոնք ուժի մեջ կմտնեն ան­միջապես պայմանագրի ստորագրումից հետո։

Ի վավերացումն շարադրյալի վերոհիշյալ լիազոր անձինք ստորագրեցին սույն պայմանագիրը և հաստատեցին իրենց կնիքներով։

Կազմված է հինգ օրինակով, Կարսում, 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին։

Ա. Մռավյան Քյազիմ Կարաբեքիր

Պ. Մակինցյան Վելի

Բ. Շախթախթինսկի Մուխթար

Շ. Էլիավա Մեմդուհ Շեվքեթ

Ա. Սվանիձե

Գանեցկի

Հավելված 1

Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանագիծը որոշված է հետևյալ կերպ (ըստ ռուսական Գլխավոր շտաբի քարտեզի, մասշտաբը՝ ¹/₂₁₀₀₀₀ ՝ մեկ մատնաչափում՝ 5 վերստ).

Սև ծովի ափին Սարպ գյուղը – Ղարա-Շալվար լեռը (5014) – գետերի ջրբաժան գծով դեպի Վ. Մարադիդի գյուղի հյուսիսային կողմում գտնվող Ա. Ե-ն (Ավերված եկեղեցի) – Վ. Մարադիդի գյուղից դեպի հյուսիս տրամախաչում է Ճորոխը և առա­ջանում՝ Սաբաուր գյուղը թողնելով հարավում – Խեդիս-մթա լեռը (7052) – Քվա-քիբե լեռը – Քավթարեթի գյուղը – Սեդզիբնա լեռների ջրբաժան գիծը – Գերաթ քեսուն լեռը (6468) – Քորդա լեռան (7910) ջրբաժան գծով շարժվելով, Շավշեթի լեռնաշղ­թայի արևմտյան մասի վրայով մոտենում է նախկին Արդվինի գավառի վարչական սահմանին – անցնելով Շավշեթի լեռան ջրբաժան գծով, հասնում է Սարի-չայ (Ղարա-իսալ) լեռին (8478) – Քվիրալի լեռնանցքը – այնտեղից մոտենում է նախկին եր­գահանի գավառի վարչական սահմանին՝ Կաննի-դաղ լեռան – այնտեղից, ուղղվե­լով դեպի հյուսիս, հասնում է Թիլի (Ղրմանի) (8357) լեռան – շարժվելով Արդահանի գավառի նույն սահմանագծի երկարությամբ, Բադել գյուղից դեպի հյուսիս-արևելք ընկած տեղանքում հասնում է Փոսխով-չայ գետին և այդ նույն գետի հոսանքով առաջանում է դեպի հարավ մինչև այն սարը, որը գտնվում է Չանչախ գյուղի մոտ – այնտեղ հեռանում է այդ գետից – շարժվելով ջրբաժան գծի ուղղությամբ, հասնում է Հայրիլյան-բաշի լեռան (8512) – անցնում է Քելլե-թափա (8463), Խարման-թափա (9709) լեռների վրայով – հասնում է Քասրիս-սերի սարին (9681) – այստեղից ընթա­նում է Քարզամեթ-չայ գետի հոսանքով մինչև Քուռ գետը – այստեղից Քուռ գետի հնահունով գնում է մինչև այն կետը, որը գտնվում է Քարթանաքեֆ գյուղից դեպի արևելք, որտեղ հեռանում է Քռից, անցնելով Քարա-օղլի սարի (7259) ջրբաժան գծով – այնտեղից, Խազափին լիճը բաժանելով երկու մասի, հասնում է 7580 (7560) բարձունքին, իսկ այնտեղից գնում է դեպի Գեք-դաղ լեռը (9152) – Ուլ-թափալյար (9783), որտեղ վերջանում է սահմանը Վրաստանի հետ և սկսվում է սահ­մանը Հայաստանի հետ՝ Թայա-քալա (9716) – 9065 գագաթը, որտեղ հեռանում է նախկին Արդահանի գավառի սահմանից և անցնում է Մեծ Ախ-բաբա լեռների վրայով (9973 կամ 9963 – 8828 կամ 8827-7602) – Այստեղից ուղիղ գծով ընթանում է դե­պի 7518 գագաթը – անցնում է Իբիշ գյուղից դեպի արևելք – այնուհետև մոտենում է Կիզիլ-դաշ (7439, կամ 7440, կամ 7490) Մարին – Նոր Կիգիլ-դաշ գյուղը, այս­տեղից, շարժվելով Նոր Կիզիլ-դաշի միջով հոսող գետի ուղղությամբ, հասնում է նրա ոլորանին, որը գտնվում է Ղարա-Մամեդից դեպի հյուսիս-արևմուտք – ընթա­նում է ջրբաժան գծով և հասնում Ջամուշբուչայ գետին, որը գտնվում է Դալավեր, Մեծ Քմլի և Թիխնիս գյուղերից դեպի արևելք – Վարդանլի և Բաշ-Շուրագյոլ գյուղե­րի վրայով – շարժվելով հիշյալ գետի հոսանքով, Քյալալից, կամ Քալալից դեպի հյուսիս հասնում է Արփա-չայ գետին – այնտեղից շարունակ ընթանալով Արփա-չայի հնահունով, հասնում է Արաքսին, Արաքսի հնահունով առաջանում է մինչև Ուրմիա գյուղը, որտեղ վերջանում է սահմանը Հայաստանի հետ և սկսվում է սահմանն Ադրբեջանի հետ, այնուհետև առաջանում է Արաքսի հնահունով մինչև այնտեղ, ուր Արաքսի մեջ թափվում է Ստորին Կարա-սուն, որտեղ ավարտվում է սահմանը Ադրբեջանի հետ։

Հ. Գ. Հասկանալի է, որ սահմանն ընթանում է վերոհիշյալ բարձունքների ջրբաժան գծերի ուղղությամբ։

Ա. Մռավյան Քյազիմ Կարաբեքիր

Պ. Մակինցյան Վելի

Բ. Շախթախթինսկի Մուխթար

Շ. Էլիավա Մեմդուհ Շեվքեթ

Ա. Սվանիձե

Գանեցկի

Հավելված 2

Նկատի առնելով, որ սահմանագիծն ընթանում է Արփա-չայ և Արաքս գետերի հնահուներով, ինչպես դա նշված է 1-ին հավելվածում, Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է լոկ բլոկհաուզների գիծը հեռացնել Ալեքսանդրապոլ – Երևան երկաթուղու՝ Արփա-չայի շրջանում նրա այժմյան ուր­վագծից 8 վերստ հեռավորության վրա և Արաքսի շրջանում վերոհիշյալ երկաթու­ղային գծից 4 վերստ հեռավորության վրա։

Վերոհիշյալ շրջանները սահմանափակող գծերը ցույց են տրված ստորև՝ Ար­փա-չայի գոտու համար՝ «1-ի Ա և Բ կետերում, և Արաքսի գոտու համար՝ 2-ում»։

1.Արփա–չայի գոտին

Ա) Վարդանլիից դեպի հարավ-արևելք – Բոզյար (5096) – 5082-5047 լեռան վրայով Ուզուն-Քիլիսիից դեպի արևելք – Կարմիր-վանքից դեպի արևելք – Ուչթափա (6578 կամ 5578) – Արազ-օղլուց դեպի արևելք՝ Անիից դեպի արևելք – հասնում է Արփա-չային Ենիքեյից դեպի արևմուտք ընկած վայրում։

Բ) 5019 բարձունքից դեպի արևելք նորից հեռանում է Արփա-չայից – ուղիղ գնում է դեպի 5481 բարձունքը – Կըգըլ-լուլից դեպի արևելք չորս ու կես վերստ հեռավորության վրա ընկած կետը – Բոջալիից դեպի արևելք երկու վերստ հեռա­վորության վրա ընկած կետը – այնուհետև Դիգոր-չայ գետը – առաջանում է այդ գետի երկայնությամբ մինչև Դուգ-Քեչուտ գյուղը, Ղարաբաղ ավերակներից ուղ­ղակի գնում է դեպի հյուսիս և հասնում է Արփա-չային։

2. Արաքսի գոտին

Ուղիղ գիծ Խարաբա-Ալիջանի և Սուլեյման-դիգ գյուղի միջև։

Մեկ կողմից Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու գծով և մյուս կողմից վերո­հիշյալ երկաթուղու գծից 8 և 4 վերստ հեռավորության վրա գտնվող գծերով սահ­մանափակված գոտիներում Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է չկառուցել ամրաշինական կառույցներ (հեռավորության այս գծերը գտնվում են հիշյալ գոտիներից դուրս) և գրանցում չպահել կանոնավոր զորքեր, սակայն նա պահպանում է հիշյալ գոտիներում այնպիսի զորքեր ունե­նալու իրավունք, որոնք անհրաժեշտ են կարգը, անվտանգությունը պահպանելու և վարչական կարիքների համար։

Ա. Մռավյան Քյազիմ Կարաբեքիր

Պ. Մակինցյան Վելի

Բ. Շախթախթինսկի Մուխթար

Շ. Էլիավա Մեմդուհ Շեվքեթ

Ա. Սվանիձե

Գանեցկի

Հավելված 3

Նախիջևանի տարածքը

Ուրմիա գյուղը – այստեղից ուղիղ գծով – Արազդայան կայարանը (թողնելով այն Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությանը) – այնուհե­տև ուղիղ գծով դեպի արևմտյան Դաշ-բուրուն լեռը (3142) – արևելյան Դաշ-բուրուն լեռան (4108) ջրբաժան գիծը – Ջահնամ-դարասի գետի վրայով անցնում է (Բուլաք) (հարավ.) մակագրից դեպի հարավ – առաջանում է Բաղարսիխ լեռան (6607 կամ 6587) ջրբաժան գծերով և այստեղից ընթանում է նախկին Երևանի նահանգի և Շարուր-Դարալագյազ գավառի վարչական սահմանագծի երկարութ­յամբ՝ 6629 բարձունքի վրայով դեպի Քյոմուրլու-դաղ լեռը (6839 կամ 6930) և այստեղից դեպի 3080 բարձունքները – Սայաթ-դաղ (7868) – Քուրդ-Քուլաղ (Քյուրդ-Քուլաղ) գյուղը – Գամեսուտ-դաղ (10282) և Նախիջևանի օկրուգի առաջ­վա արևելյան վարչական սահմանագիծը։

Ա. Մռավյան Քյազիմ Կարաբեքիր

Պ. Մակինցյան Վելի

Բ. Շախթախթինսկի Սուխթար

Շ. Էլիավա Սեմդուհ Շեվքեթ

Ա. Սվանիձե .

Գանեցկի»։

Կարսի պայմանագիրն ունի հետևյալ յուրահատկությունները՝

1) ՀՍՍՀ-ը, Ադր. ՍՍՀ-ը և ՎՍՍՀ-ը միասնաբար են հանդես գալիս որպես պայմանագրի կողմ, իսկ ՌՍՖՍՀ-ը գտնվում է մասնակցի դերում։

2) Պայմանագրի 1-ին հոդվածի համաձայն, ՀՍՍՀ-ի, ՎՍՍՀ-ի և ԱՍՍՀ-ի տարածքներում գոյություն ունեցած պետությունների կողմից այլ պետությունների հետ, ինչպես նաև այլ պետությունների կողմից հիշյալ պետությունների առնչութ­յամբ կնքված բոլոր պայմանագրերը, բացառությամբ 1921 թ. մարտի 16-ի Սոսկվայի պայմանագրի, համարվում են վերացված և ուժը կորցրած։ 1-ին հոդվածի ուժով վերացված էին համարվում 1918 թ. հունիսի 4-ի Բաթումի, 1920 թ. դեկ­տեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերվա Ալեքսանդրապոլի, 1920 թ. օգոստոսի 10-ի Սևրի և այլ պայմանագրեր։ Ցավոք, Կարսի պայմանագրի 1-ին հոդվածով վերացված էր համարվում նաև 1920 թ. ապրիլի 30-ին ՀՀ-ի և Անգլիայի ներկայացուցիչների միջև կնքված պայմանագրերը, որոնցով Կարսի և Նախիջևանի մարզերը դիտ­վում էին ՀՀ-ի անբաժանելի մասեր։

Կարսի պայմանագրի 2-րդ հոդվածի համաձայն, կողմերը պարտավորվում էին չճանաչել միջազգային որևէ պայմանագիր կամ ակտ, որը վերաբերում էր Թուրքիային և ճանաչված չէր Թուրքիայի Ազգային Մեծ ժողովի կառավարության կողմից։ Այս հոդվածով Սևրի պայմանագիրը ենթակա էր չճանաչման։ Եթե ուշա­դիր լինենք, կնկատենք, որ 2-րդ հոդվածում օգտագործվում են երկու հատուկ անուններ՝ «Թուրքիա» և «Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարություն»։

Բանն այն է, որ Կարսի պայմանագրի կնքման դրությամբ Թուրքիա անվամբ պետություն գոյություն չուներ, այլ դեռևս կար Օսմանյան կայսրությունն իր կառավարությամբ։ Վերջինս էր Սևրի պայմանագիրը ստորագրել, բայց այն, Կարսի պայմանագրի կնքման օրվա դրությամբ, ոչ վերացրել էր, ոչ էլ ուժը կորցրած էր ճանաչել։ ԹԱՄԺ-ը, միջագգային-իրավական առումով, դեռևս պաշտոնապես ճա­նաչված չէր և իրավասու չէր վերացնել երկրի օրինական կառավարության կնքած Սևրի պայմանագիրը։ ԹԱՄԺ-ի ու ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությունների կող­մից Սոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերով Սևրի պայմանագրի չճանաչումը, այլև Հայաստանին նույնի պարտադրումը կատարյալ բռնություն էր վերջինիս նկատ­մամբ։ Նույն հիմքով՝ Սոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը միջագգային-իրավա­կան ուժ չունեն Սևրի պայմանագիրը չեղյալ հայտարարելու համար, քանի որ ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը չէր ներկայացնում միջազգային իրավունքի սուբյեկտ Օսմանյան պետությանը, այլ գործում էր ինքնահռչակ կարգավիճակում։ Պայմա­նագրի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասով թուրքական Ազգային Ուխտի կողմից գծված սահմանները նույնպես միջազգային ճանաչման չէին արժանացել։ Հետևաբար, Ազգային ուխտի գծած սահմաններում պարտադրել ՀՍՍՀ-ին ճանաչելու գոյութ­յուն չունեցող Թուրքիա պետության տարածքները, նույնպես անընդունելի էր միջագգային-իրավական առումով։ Եվ դա այն դեպքում, երբ Ազգերի Լիգան Թուր­քիա պետություն նման սահմաններում ոչ միայն չէր ճանաչել, այլև Օսմանյան կայսրության կառավարության կնքած Սևրի պայմանագրի վերանայման գործընթացը շարունակում էր Անտանտի տերությունների և Օսմանյան կայսերական կառավարության միջև։ Այս հենքի վրա Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի կնքումը ԹԱՄԺ-ի կառավարության կողմից ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ ինքնագործու­նեություն։

3) Կարսի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն «կապիտուլյացիոն ռեժի­մը համատեղելի չէ որևէ երկրի ազատ ազգային, ինչպես նաև նրա սուվերեն իրավունքների լիակատար իրագործման հետ»։ Այս սկզբունքի ուժով ԹԱՄԺ-ի կա­ռավարությունը և ՌՍՖՍՀ-ը ուժը կորցրած համարեցին Մուդրոսի զինադադարը և Սևրի հաշտության պայմանագրերը, դրանք ներկայացնելով որպես կապիտուլյա­ցիոն ռեժիմով և ուժով պարտադրվածներ։ Բայց ԹԱՄԺ-ի կառավարությունն ու ՌԱՖՍՀ-ը այդ նույն սկզբունքով, նախ և առաջ, պետք է իրենք իրենց դատապարտեին և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերը անօրինական ճանաչեին, դրանք Հայաստանին կապիտուլյացիայի ենթարկելու և բռնի ուժի կիրառմամբ պար­տագրելու պատճառով։

4) Պայմանագրի 4-րդ հոդվածով գծվեցին Անդրկովկասի պետությունների և միջազգայնորեն չճանաչված «Թուրքիա» պետության սահմանները, որոնք նույնիսկ հետագա՝ Լոզանի պայմանագրով չճանաչվեցին։ Այս հոդվածով Կարսի մարզն ու Սուրմալուի գավառը զիջվեցին գոյություն չունեցող «Թուրքիա» պե­տությանը։

5) 5-րդ հոդվածի համաձայն, «Թուրքիայի կառավարությունը և Սովետական Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայն են, որ սույն պայ­մանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում Նախիջևանի մարզը կազմի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո»: Այս հոդվածը Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի բառացի կրկնությունն է։ Բացի այդ, Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերջին միտքը «… պայմա­նով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի մի երրորդ պետության», Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածից հանված է։ «Երրորդ պետություն» ասելով՝ Մոսկվայի պայմանագրում նկատի էին ունեցել ոչ միայն Հայաստանն ու Իրանը, այլև՝ ՌԱՖԱՀ-ը։

Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածը ևս միջազգային-իրավական քննություն չի բռնում հետևյալ պատճառներով՝

ա) ԹԱՄԺ-ի կառավարությունն ինքնակոչ էր, ինքնագլուխ, միջազգայնորեն ճանաչված չէր և իրավունք չուներ կնքելու միջազգային որևէ պայմանագիր, այդ թվում՝ Կարսի պայմանագիրը և, ավելին, այն իրավազոր չէր «համաձայն լինել կամ չլինել» Նախիջևանի մարզի քաղաքական կարգավիճակը որոշելու հարցում։

բ) Կարսի պայմանագիրն ու նրա մի մասնիկը՝ 5-րդ հոդվածը, կնքված չէր Օսմանյան կայսերական կառավարության կողմից, որն այդ երկրի օրինական միակ կառավարությունն էր և նրան ներկայացնում էր միջազգային հարաբերութ­յուններում։

գ) ՀՍՍՀ-ը Կարսի պայմանագիրն ու նրա հատկապես 5-րդ հոդվածը կնքել էր ինքնահռչակ ԹԱՄԺ-ի կառավարության, ՌՍՖՍՀ-ի կապիտուլյացիոն քաղաքականության և ռազմական բիրտ ուժի պարտադրանքով, քանի որ Նախիջևանի մարզը օկուպացված էր այս երկու բռնակալ ուժերի կողմից իրականացված ագ­րեսիայի ակտերի հետևանքով։

6) Ինչպես Մոսկվայի պայմանագրի 8-րդ հոդվածի 2-րդ մասով, այնպես էլ Կարսի պայմանագրի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասով «համարվում է որոշված, որ այն հոդվածում հիշատակված թուրքական տարածքի տակ հասկացվում է այն տարածքը, որը գտնվում է Թուրքիայի Ազգային Մեծ ժողովի կառավարության ներքո»։ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի կնքման ժամանակ ԹԱՄԺ-ի կառա­վարությունը ինքնահռչակ էր, միջազգային պաշտոնական ճանաչում չուներ, որի պատճառով էլ պայմանագրում խոսք անգամ չէր կարող լինել նրա քաղաքական իրավասության մասին։ Այդ պատճառով էլ 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասում օգտա­գործվում է «զինվորական և քաղաքացիական անմիջական կառավարման տակ» բառակապակցությունը, որը, վերջին հաշվով, նշանակում է ռազմական վերահս­կողություն։ Եթե ղեկավարվենք պայմանագրի այդ տրամաբանությամբ, ապա դրա կնքման պահին Անտանտի ռազմակալման տակ գտնվող Կ. Պոլիսն իր շրջակա նեղուցներով և Ռոմելիայով չպետք էր դիտել «թուրքական տարածք», քանի որ դրանք չէին գտնվում ԹԱՄԺ-ի կառավարության ռազմական անմիջա­կան կառավարման ներքո։

7) Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածի հիման վրա Կարսի համաժողովի 1921 թ. սեպտեմբերի 27-ի նիստում «կողմերը» որոշել էին Մոսկվայի պայմանա­գիրն ընդունել անփոփոխ։ Այդպես էլ եղավ։ Այստեղ հարց է ծագում, թե այդ դեպ­քում ինչո՞ւ հենց Մոսկվայում Անդրկովկասի հանրապետությունների մասնակ­ցությամբ այդ պայմանագիրը չկնքվեց։ Պարզվում է, որ դրա պատճառը 1921 թ. փետրվարի 18-ին ՀՍՍՀ-ում տեղի ունեցած ժողովրդական ապստամբությունն էր, որի արդյունքում վերացել էր բոլշևիկյան իշխանությունը, փաստորեն չկար ՀՍՍՀ-ը, որպեսզի հրավիրվեր Մոսկվա՝ կնքելու այդ պայմանագիրը։ Մոսկվայի պայմանագիրը կնքվեց 1921 թ. մարտի 16-ին, երբ Հայաստանում բոլշևիկյան իշխանությունը տապալված էր, իսկ ղեկավարությունը՝ երկրից փախած։ Եվ Մոսկվայի, և Կարսի պայմանագրերի կնքման հենքը Հայաստանն էր, նրա հողը, որը պետք է բաժանվեր հարևանների միջև։ ՀՍՍՀ-ը, որը հանձն էր առնելու կամ հար­կադրվելու էր ստորագրել այդ պայմանագիրը, տապալված էր։ Ահա թե ինչու 1921 թ. ապրիլի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ն ամեն գնով վերագրավեց Հայաստանը, այնտեղ վերաներմուծելով բոլշևիկյան ռեժիմը։ Եվ հենց այս մթնոլորտում թխված ՀՍՍՀ-ն էլ հարկադրված ստորագրեց Կարսի պայմանագիրը։ Մեր կարծիքով, եթե չլիներ հայ ժողովրդի 1921 թ. փետրվարյան հաղթական ապստամբությունը, նույն թվա­կանի հուլիսի 7-ին ՌՍԴ(բ) Կ Կովկասյան բյուրոն Լոռու մարզը չէր միացնի ՀՍՍՀ-ին։ Դա արվեց, որպեսզի բոլշևիկյան վարչակարգը դույզն-ինչ ընդունելի դարձ­վեր այն մերժող հայ ժողովրդի համար։ Սակայն ընդհանուր առմամբ, քեմալա-բոլշևիկյան դաշինքը չշեղվեց իր՝ Հայաստանը բաժան-բաժան անելու որդեգրած ուղուց, որն իրականացվեց Մոսկվայի և Կարսի անօրինական պայմանագրերով։

Համաձայն 20-րդ հոդվածի, Կարսի պայմանագրի «վավերագրերի փոխանա­կումը տեղի էր ունենալու Երևանում, որքան հնարավոր է մոտ ժամանակներում»։ 1922 թ. փետրվարի 2-ին ընդունվեց ՀՍՍՀ 1-ին սահմանադրությունը, որի 8-րդ հոդվածի համաձայն, «վերացված են համարվում Հայաստանի նախկին կառա­վարությունների կնքած բոլոր միջազգային դաշինքները, վճռականորեն մերժ­վում է որևէ ազգային հարձակողական քաղաքականություն հարևան երկրների ու ժողովուրդների վերաբերյալ, վերջ է տրվում գաղտնի դիվանագիտությանը և հաստատվում ու ամրապնդվում է հարևանների հետ բարեկամական դրացիութ­յունը»։ Դրանով ՀՍՍՀ-ը մերժեց Սևրի պայմանագիրը, նաև ՀՀ-ի և Անգլիայի ներ­կայացուցիչների կողմից կնքված այն համաձայնագրերը, որոնց ուժով Կարսի և Նախիջևանի մարզերը դիտվում էին Հայաստանի անբաժանելի մասեր։

Կարսի ապօրինի պայմանագրի վավերագրերը փոխանակվեցին Երևանում 1922 թ. սեպտեմբերի 11-ին[375]։

Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածով պատմականՄեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի Երնջակ (այժմ՝ Ջուլֆա) և Ճահուկ (այժմ՝ Շահբուզ) գավառների պատմական տարածքները «Նախիջևանի Ինքնավար տարածքի» կազմում դրվեցին Ադրբեջանի հովանավորության տակ, որոնք վերջինս 1926թ. բռնակցեց իրեն, վերածելով իր «անբաժանել մասի»[376]:

 

Հարց – 36. Ներկայումս ո՞ր պետությունների կազմում են գտնվում պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի նահանգի պատմական հողերը:

Պատասխան – 36. Պատմական Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 12 գավառների պատմական տարածքները գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության, Ադրբեջանական Հանրապետության Նախիջևանի Ինքնավար պետության և Արցախի Հանրապետության կամ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կազմում: Ընդ որում՝ պատմական Սյունիքի Վայոցձորի (Եղեգնաձոր), Գեղաքունիի, Սոդքի, Ծղուկի, Հաբանդի, Բաղքի, Ձորքի, Արևիքի գավառների պատմական տարածքները (որոշակի փոփոխությունների ենթարկվելով հանդերձ) գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության, Երնջակ և Ճահուկ գավառների պատմական տարածքները (որոշակի փոփոխությունների ենթարկվելով հանդերձ)՝ Ադրբեջանական Հանրապետության Նախիջևանի Ինքնավար պետության, իսկ Աղահեճքի և Կովսականի գավառների պատմական գավառները (որոշակի փոփոխությունների ենթարկվելով հանդերձ)՝ Արցախի Հանրապետության (ԼՂՀ) մեջ: Վայոցձոր (Եղեգնաձոր) գավառը համապատասխանում է ՀՀ Վայքի մարզին (կամ՝ ՀՍՍՀ-ի Եղեգնաձորի և Ազիզբեկովի վարչական շրջաններին)[377], Գեղաքունի գավառը՝ Սևանա լճի արևմտյան և հարավային մասերին (ներառյալ նախկին ՀՍՍՀ-ի Կամոյի (Գավառի) և Մարտունու վարչական շրջանների տարածքները[378]), Սոդք գավառը՝ նախկին ՀՍՍՀ-ի Վարդենիսի վարչական շրջանին և նրա հյուսիս-արևելյան շրջակայքին[379], Ծղուկ գավառը՝ նախկին Հայկական ՍՍՀ-ի Սիսիանի վարչական շրջանին[380], Հաբանդ գավառը՝ նախկին ՀՍՍՀ-ի Գորիսի վարչական շրջանին[381], Բաղք գավառը՝ նախկին Հայկական ՍՍՀ-ի Ղափանի վարչական շրջանի հիմնական մասին[382], Ձորք գավառը՝ նախկին Հայկական ՍՍՀ-ի Ղափանի վարչական շրջանի մի մասին[383], Արևիքի գավառը՝ նախկին Հայկական ՍՍՀ-ի Մեղրիի վարչական շրջանին[384], Երնջակ գավառը՝ արդի ԱՀ-ի Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Ջուլֆայի շրջանին[385], Ճահուկ գավառը՝ արդի ԱՀ-ի Նախիջևանի Ինքնավար պետության Շահբուզի և Բաբեկի շրջանի մի մասին[386], Աղահեճք գավառը՝ Արցախի Հանրապետության (ԼՂՀ-ի) Քաշաթաղի (Լաչինի) շրջանին[387], Կովսականի գավառը՝ Արցախի Հանրապետության (ԼՂՀ-ի) Զանգելանի շրջանին[388]: Պատմական Սյունիքի 8 գավառների (Վայոցձոր, Գեղաքունի, Սոդք, Ծղուկ, Հաբանդ, Բաղք, Ձորք և Արևիք) հողերը գտնվում են ՀՀ-ի կազմում, որոնցից Գեղաքունի և Սոդք գավառների հողերը՝ ՀՀ Գեղարքունիքի, Վայոցձորի (Եղեգնաձորի) հողերը՝ Վայքի, իսկ Ծղուկի, Հաբանդի, Բաղքի, Ձորքի և Արևիքի հողերը՝ Սյունիքի մարզերի կազմում:

 

Հարց – 37. Ինչպիսի՞ ժողովրդագրական վիճակ է ունեցել Սյունիքը հնագույն ժամանակներից սկսած՝ ընդհուպ մինչև մեր օրերը:

Պատասխան – 37. Սյունիքը, որպես Հայկական լեռնաշխարհի, Հայկական մշակութային գոտու և հայ պետականության կենտրոնական (միջնաշխարհային) նահանգ, ունեցել է ժողովրդագրական և՛ ընդհանուր, և՛ առանձնահատուկ պայմաններ ու նկարագիր: Հնագույն, հին, միօջնադարյան և ավելի ուշ ժամանակներում Սյունիքում ևս բառիս դասական իմաստով մարդահամարներ չեն անցկացվել: Բայց, չնայած դրան, կան որոշ աշխարհագիրների, հարկերի, զորքերի, գերեվարությունների, արտագաղթածների և այլ նման երևույթների մասին որոշ հիշատակություններ, որոնց վերլուծությամբ գիտնականները կարողանում են տալ գիտականորեն հիմնավորված տեղեկություններ:

Պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի ունեցած ժողովրդագրության վիճակների մասին պատկերացում են տալիս նաև այնտեղ հայոց լեզվի վաղնջական ժամանակներից ի վեր գերիշխող տարածվածության վերաբերյալ պատմաշխարհագրական տեղեկությունները: Այս մասին համաշխարհային պատմալեզվաբանության կազմած վերջնա եզրակացության համաձայն, ինչպես ամբողջ Հայկական լեռնարշխարհի, այնպես էլ նրա կենտրոնում գտնվող Սյունյաց աշխարհի բնիկ և գերիշխող լեզուն ի սկզբանե ցայսօր եղել է կա և մնում է (և կմնա) հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի ինքնուրույն և հնագույն ճյուղ հանդիսացող հայոց լեզուն[389]: Հայկական լեռնաշխարհում հայոց լեզվի, հայկական էթնիկ տարրի գերիշխանությունը հաստատվել է մ.թ.ա. 4-3 հազարամյակներում կամ գուցե ավելի վաղ[390]: Այս գիտական եզրակացությունն ուղղակիորեն վերաբերում է նաև հայոց վաղնջական բնօրրան Սյունյաց աշխարհին:

Հայկական լեռնարշխարհում և նրա կենտրոնական հատվածում գտնվող Սյունյաց աշխարհում մ.թ.ա. 4-1 հազարամյակներում բնակչությանը հայ ժողովրդի մեջ համախմբող-միավորող-սոսնձող գործոնը եղել է հայոց լեզուն: Անհատը դիտվել է հայ, եթե նա խոսել է հայերեն, տարածքը դիտվել է հայկական, եթե այնտեղ գերիշխել է հայոց լեզուն (նրանով խոսող ազգաբնակչությունը): Եվ, հետևաբար, Հայոց պետության սահմանները ևս որոշվել են այնտեղ հայոց լեզվի տարածվածության կամ հայերենով խոսող բնակչության գերակայության իրողություններով: Հայոց լեզվի և նրանով խոսող հայ ազգաբնակչության գերակայությամբ էր պայմանավորված Հայկական լեռնաշխարհում հնագույն ժամանակներից ի վեր գոյություն ունեցած հայ պետություններ Արատտայի, Հայասա-Ազզիի, Նաիրիի, Արարատյան (Ուրարտական) թագավորության, Հայոց Երվանդունյաց, Արտաշիսյան, Արշակունյաց և այլ թագավորությունների գոյությունը: Սյունիքը հար և միշտ գտնվել է հայ պետականության կազմում իր գերիշխող հայ ու հայախոս ազգաբնակչությամբ (Strabo, XI, XIV, 5): Մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 387թթ. գոյություն ունեցած Մեծ Հայք պետության կազմում Սյունիքն զբաղեցնում էր 9-րդ նահանգի դիրքը, ունենալով 15237 կմ² տարածք և 12 գավառներ՝ Երնջակ, Ճահուկ, Վայոցձոր (Եղեգնաձոր), Գեղաքունի, Սոդք, Աղահեճք, Ծղուկ, Հաբանդ, Բաղք, Ձորք, Արևիք և Կովսական[391]: Սյունիքի նահանգն զբաղեցնում էր Մեծ Հայք պետության 312795 կմ² տարածքի 4,9 %-ը[392]:

Հայ պատմագիրները հայոց լեզվի տարածվածության հանգամանքով են պայմանավորել հայ պետության սահմանները, որի մեջ իր ուրույն տեղն ուներ Սյունիքի նահանգը[393]: V դարի մեծ պատմագիր Մ.Խորենացին նշում է, որ հայոց թագավորը սահմանակալներ է նշանակում այն տեղերից սկսած որտեղ հայերեն լեզվի վերջին սահմաններն են. «… իսկ արևելյան կողմից, հայերեն խոսակցության վերջին սահմաններում, երկու կողմնակալ է նշանակում մի-մի բյուր (10000-ական-Տ.Ս.) մարդով, նահապետական տների ցեղերից, Սիսակյաններին և Կադմոսի սերունդներից, որոնց անունները հիշեցինք մեր նախորդ գլուխներից մեկում»[394]: Եվ հենց Մ.Խորենացին էլ մեզ շատ արժեքավոր տեղեկություն է տալիս նաև Սյունիքի, որպես Մեծ Հայքի սահմանապահ (կուսակալ) նահանգի, միայն սահմանապահության նպատակով 10000-անոց զորք ունեցած լինելու մասին[395]: Ի դեպ, Մեծ Հայք պետության Արշակունյաց շրջանում (634-428թթ.) Հայոց բանակի թիվը հասնում էր 120000-ի, որից 19400 հեծելազորը բաժին էր հասնում Սյունիքին, մյուս սահմանապահ երկրամասերից Կադմեացիները տալիս էին 13200, Գուգարքը՝ 4500 և Աղձնիքը՝ 4000 այրուձի[396]: Արշակունյաց Հայաստանում (I-V դդ.) Սյունիքը տալիս էր երկրի զորքի (հեծելազոր + հետևակ + սահմանապահ) ¼-ից ավելին[397]:

Սյունիքում մինչև 11-րդ դարը ապրել է համատարած հայություն, պարսիկները, արաբները, հրեաները և ուրիշներ կազմել են ընդգծված փոքրամասնություն: 11-13-րդ դարերում թուրք-սելջուկների, մոնղոլների, Լենկ-Թեմուրի, Կարա-կոյունլուների և Ակ-կոյունլուների ու այլ քոչվորների արշավանքների հետևանքով Սյունիքում հայության տեսակարար կշիռը մնաց գերակայող, բայց զգալիորեն նվազած հաշվեկշռով: Սելջուկները ներթափանցեցին ու շատացան հատկապես Երնջակ, Ճահուկ, Վայոցձոր Աղահեճք ու Կովսական գավառներում: XI դարում Սյունիքն ուներ 43 բերդ, 48 վանք, 1080 (1400) գյուղ: 1435թ. Սյունաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանը 6000 հայ ընտանիք (30000 հայ) տեղափոխեց Լոռի:

Ինչպես Այրարատյան, Շարուրի և Նախիջևանի դաշտերի,այնպես էլ Սյունյաց աշխարհի ժողովրդագրության վրա հայակործան ծանրագույն հետևանքներ ունեցավ պարսից եղեռնագործ Շահ Աբաս 1-ին թագավորի կողմից նշված երկրամասերից դեպի Պարսկաստանի խորքերը 300000-360000 հայերի բռնի արտագաղթեցումը: Դա պատմական վիթխարածավալ վնաս էր, որ պարսից բռնակալ արքունիքը պատճառեց Կենտրոնական Հայաստանի հազարամյակներ շարունակ ապրած, հոծացած, հայության թվաքանակին ու որակին, կտրուկ նվազեցնելով նրա տեսակարար կշիռը տարածաշրջանում: Սյունիքի Երնջակ, Ճահուկ, Արևիք և այլ գավառներ հայտնվեցին այդ մղձավանջի մեջ[398]: Դեպքերի ականատես Ֆ.Անտուան Գուվեան վկայում է, որ այդ ողբերգությունը ներառել էր Արարատյան երկիրը, սկսած Նախիջևան գավառից մինչև Շիրակի լեռները, որտեղ մոտ 20 քաղաքներ կային՝ Երևան, Նախիջևան, Ջուղա, Շարուր, Ագուլիս[399] և այլն: «Թողինք, – գրել է ականատես Ավգուստինո Բաջեցի հայ կաթոլիկ քահանան, տունն՝ ապրանքով լի, հոտն՝ ի դաշտին, հայրը որդուն ուրացավ, մայրը՝ դստերը, այնպիսի ժամ Աստված ոչ տա իր ստեծվածոցն[400] …»:

Չնայած այդ ծանրագույն աղետին, XVII դարի 2-րդ կեսերին Սյունիքում, Նախիջևանում, Արարատյան դաշտում հայ ազգաբնակչությունը կազմում էր բացարձակ մեծամասնություն: «… Հայաստանում գրեթե միայն հայերն են ապրում[401] Չպետք է զարմանալ, եթե այս տեղերի քաղաքների ու գյուղերի մեջ մեկ հատ մահմեդականի դիմաց 50 հատ հայեր են գտնվում»[402]: 1725թ. դրությամբ Սյունիքը (Կապանը) ուներ ավելի քան 500000 հայ ազգաբնակչություն[403]: 1699թ. Անգեղակոթում հայ մելիքների մասնակցությամբ գումարված ժողովում հայ ազգային-ազատագրած շարժման առաջնորդ Իսրայել Օրու կողմից եվրոպական առաջնորդներին հասցեագրված զեկուցման մեջ նշված է, որ պարսիկների դեմ պատերազմում Սիսիանը կարող է տալ 6000, Մեղրին՝ 3000, Ագուլիսը՝ 6000, Երնջակը՝ 10000, Դարալագյազը (Վայոց Ձորը)՝ 10000, Շամբը՝ 5000, Քաշաթաղը (Աղահեճքը)՝ 10000, Մեծ Ղափանը (7 գավառներով)՝ 60000 հայ զինվոր[404]: 1805թ. մայիսի 14-ին Սյունիքի պատմական նահանգի Զանգեզուրի մասը (Սիսիան, Գորիս, Ղափան, Մեղրի, Վայոց Ձորի արևելյան որոշ հատված, Քաշաթաղի, Ղուբաթլիի և Զանգելանի շրջանների որոշ հատվածներ) Ղարաբաղի կազմում միացան Ռուսաստանին, որը ամրագրվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով: 1823թ. դրությամբ Զանգեզուրն ուներ ընդհանուր 2125 ծուխ (կամ՝ 10625 բնակիչ), որից 1527 ընտանիք (կամ՝ 7635 մարդը)՝ հայ, իսկ 598 ընտանիքը (կամ 2990 մարդը)՝ մահմեդական (թուրք, քուրդ, պարսիկ, արաբ, քոչվորներ) և այլ ժողովուրդներ[405]: 1832թ. Զանգեզուրում (Սիսիան, Տաթև, Մեղրի, Բարգուշատ, Գորիս Ղափան) բնակվում էր ընդհանուր 3698 ծուխ (կամ՝ 18281 մարդ), որից հայրերը կազմում էին 1858 ծուխ (կամ՝ 9679 մարդ), ամբողջ բնակչության 53 %-ը[406]: 1842թ. Զանգեզուրում (Սիսիանի, Գորիսի, Ղափանի և Մեղրիի գավառներում) բնակվում էր ընդհանուր 6267 ծուխ (37650 մարդ), որից 3684 ծուխը (23940 մարդը)՝ հայ, որը կազմում էր ամբողջ բնակչության 63,6 %-ը[407]: 1842թ. Սյունիքի պատմական Գեղարքունիքի գավառում, որն ընդգրկում էր Սևանա լճի ամբողջ ավազանը, բնակվում էր 5070 ծուխ (29409 մարդ), որից 3376 ծուխը (20534 մարդ) հայ: Հայերն այս գավառում կազմում էին բնակչության 69,8 %-ը[408]: 1842թ. դրությամբ Սյունիքի պատմական Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 12902 մարդ, որից հայեր՝ 5629 (բնակչության 43,6 %-ը[409]): 1873թ. դրությամբ Սյունիքի (Զանգեզուրի) 4 գավառներում (Սիսիան, Գորիս, Ղափան, Մեղրի) բնակվում էր 49016 մարդ, որից 36908-ը՝ հայեր (բնակչության 75,3 %-ը), Նոր Բայազետի (Գեղարքունիքի) գավառում բնակվում էր 74790 մարդ, որից 49729-ը՝ հայեր (բնակչության 66,5 %-ը), Վայոցձորի (Դարալագյազի) գավառում բնակվում էր 21573 մարդ, որից 8876-ը՝ հայեր (բնակչության 41,1 %-ը[410]): 1886թ. դրությամբ Զանգեզուրի Սիսիան, Գորիս, Ղափան, Մեղրի գավառներում բնակվում էր 76856 մարդ, որից 52830-ը՝ հայեր (բնակչության 68,8 %-ը), Գեղարքունիքի (Նոր Բայազետի) գավառում բնակվում էր 101491 մարդ, որից 68640՝ հայեր (բնակչության 67,7 %-ը), Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 32320 մարդ, որից 15040-ը՝ հայեր (բնակչության 46,5 %-ը[411]): 1897թ. դրությամբ Զանգեզուրում բնակվում էր 87252 մարդ, որից 59207-ը՝ հայեր (բնակչության 67,88 %-ը), Գեղարքունիքի (Նոր Բայազետի) գավառում բնակվում էր 122573 մարդ, որից 81258-ը՝ հայեր (բնակչության 66,35 %-ը), Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 42080 մարդ, որից 17813-ը՝ հայեր (բնակչության 42,4 %-ը[412]): 1908թ. դրությամբ Զանգեզուրում բնակվում էր 111395 մարդ, որից 69939-ը՝ հայեր (բնակչության 62,79 %-ը), Գեղարքունիքի (Նոր Բայազետի) գավառում բնակվում էր 143834 մարդ, որից 98191-ը՝ հայեր (բնակչության 68,27 %-ը), Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 54406 մարդ, որից 39518-ը՝ հայեր (բնակչության 72.63 %-ը[413]) : 1914թ. սկզբում Զանգեզուրում բնակվում էր 111428 մարդ, որից 79102-ը՝ հայեր (բնակչության 71 %-ը), Գեղարքունիքի (Նոր Բայազետի) գավառում բնակվում էր 174802 մարդ, որից 116075-ը՝ հայեր (բնակչության 66,5 %-ը), Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 47403 մարդ, որից 20636-ը՝ հայեր (բնակչության 43,5 %-ը[414]):

1923թ. Հայկական ՍՍՀ-ում Զանգեզուրի գավառը վերացավ, և նրա մեջ մտնող շրջանները վարչականորեն ուղղակի ենթարկվեցին ՀՍՍՀ-ի կենտրոնական մարմիններին: Իսկ մինչ այդ, 1923թ. դրությամբ Զանգեզուրի գավառում բնակվում էր 68918 մարդ[415]: Առաջին համաշխարհային պատերազմն իր բացասական հետքն էր թողել նաև Զանգեզուրի գավառի ժողովրդագրության վիճակի վրա: 1929թ. Վայոցձոր (Դարալագյազ) գավառում բնակվում էր 30000 մարդ[416]:

Պատմական Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի պատմական 12 գավառները ներկայումս «տեղաբաշխված» են ըստ հետևյալ երկրների.

1. Երնջակ[417] (այժմ՝ Ջուլֆայի շրջան) և Ճահուկ[418] (այժմ՝ Շահբուզի շրջան) գավառները գտնվում են Ադրբեջանական Հանրապետության Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության կազմում, համապատասխանաբար՝ Ջուլֆայի և Շահբուզի վարչական շրջանների կարգավիճակներում:
2. Աղահեճք (այժմ՝ Քաշաթաղի-Լաչինի շրջան) և Կովսական (այժմ էլ Կովսականի շրջան) գավառները գտնվում են Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (Արցախի Հանրապետության) կազմում, համապատասխանաբար՝ Քաշաթաղի[419] և Կովսականի[420] վարչական շրջանների կարգավիճակներում:
3. Պատմական Գեղաքունի և Սոդք գավառները (հետագա Կամոյի, Մարտունու, Վարդենիսի շրջանները) զետեղված են արդի ՀՀ-ի Գեղարքունիքի մարզի տարածքային կազմում:
4. Վայոցձորի (Եղեգնաձորի) գավառը համապատասխանում է արդի ՀՀ-ի Վայոց ձորի մարզին[421]:
5. Ծղուկ[422] (այժմ՝ Սիսիան), Հարբանդ[423] (այժմ՝ Գորիս), Բաղք և Ձորք[424] (այժմ՝ Ղափան) և Արևիք[425] (այժմ՝ Մեղրի) պատմական գավառների տարածքներում 1995 թվականի օրենքով ձևավորվել է ՀՀ-ի Սյունիքի մարզը՝ Կապան մարզկենտրոնով:

 

Հարց – 38. Ինչպիսի՞ դերակատարում ունի Սյունիքը հայ ժողովրդի հոգևոր-մշակութային ու գիտա-կրթական կյանքում։

Պատասխան – 38. Խոսել Մեծ Հայք պետության 9-րդ նահանգ Սյունիքի՝ հայ ժողովրդի հոգևոր-մշակութային և գիտա-կրթական կյանքում ունեցած (և ունեցող) դերակատարման մասին և այն չսկսել նրանից, որ Սյունիքում մշակույթն սկսվում է ռազմարվեստից, – կլինի խոշոր բացթողում։ Լինելով պատմական Մեծ Հայք պետության 15 նահանգներից մեկը և կազմելով հիշյալ պետության տարածքի ընդամենը 4,9%-ը (15237կմ²)[426], այն տվել նրա զորքի 20-25%-ը, իսկ հեծելազորի առումով՝ զգալիորեն ավելին[427]։ Սյունիքը, լինելով սահմանապահ երկրամաս, Հայոց պետության սահմանապահության նպատակով դարեր շարունակ հատկացրել է իր ռազմի զավակներից բազկացած 10 000-անոց կուսակալական զորք[428]։

Թեև պարսից արքունիքում IV դարի IIկեսրին հայ իշխաններից առաջին դիրքն ու գահերեցությունը պատկանում էր Սյունիքի իշխանին, բայց վերջինիս քաջ իշխան Անդոկը (Անդովկը) Տիզբոնում, Շապուհ թագավորի պալատում, ավագանու մեծ ճաշի ժամանակ, այլազգիների համեմատ, իրեն նվազ աստիճանի աթոռի հատկացման պատճառով վիրավորվում է, վերադառնում Հայաստան, ապա ընդամենը «1700 քաջազեն ու քաջաձի սյունահայերի գլուխն անցած», հանկարծակի հարձակվում է Տիզբոնի շահական պալատի վրա, ավերելով բռնակալ Շապուհի մայրաքաղաքը, վերջինիս հարստություններն անվախորեն տանելով Սյունիք։ Անդոկ իշխանի զորքը, այնուհետև, Սյունիքի հռչակավոր Բաղաբերդ ամրոցում դիմադրում և հաղթանակով է դուրս գալիս վրեժի ծարավով այնտեղ հայտնված պարսից այրունարբու թագավոր Շապուհի հսկայական բանակի դեմ կռվում։ Անդովկ իշխանն արժանապատվությամբ 21 տարի ղեկավարեց Սյունիքն ու առաջ մղեց այս Լեռնահայաստանի ռազմական գործն ու ռազմարվեստը[429]։ Հենց Անդովկ (Անդոկ) իշխանի որդին՝ Բաբիկ Սյունին, մահապատժի ենթարկեց պարսից արքունիքին վաճառված ու Հայոց հայրենիքի դավաճան Մերուժան Արծրունուն[430]։ Հայոց Արշակ 2-րդ թագավորի կինը, Հայոց թագուհի Փառանձեմը Սյունյաց Անդոկ իշխանի դուստրն էր, Բաբիկ Սյունեցու՝ քույրը, որը Արտագերս ամրոցում ավելի քան 14 ամիս դիմադրեց պարսից Շապուհ թագավորի ստվարաքանակ զորքին և, եթե չլինեին ժանտախտն ու սովը, նա այնպեղ կմնար անպարտելի[431]։

Հայոց Պապ թագավորը (368-374թթ.) Սյունյաց Անդոկ իշխանի թոռն էր (Փառանձեմ թագուհու որդին), ով, Բյուզանդիայից Հայաստան վերադառնալով, այստեղ մնացած 10 000-անոց թույլ բանակը երկու տարում հասցրեց 90 000-ի և դարձավ պարսից ու հռոմեական արքունիքների համար լուրջ սպառնալիք։ Ավելին, Պապ թագավորը 371թ., Արածանիի վերին հովտում, Նպատ սարի ստորոտում, Ձիրավի դաշտում (ներկայիս Ալաշկերտի հովտում) ջախջախեց պարսից Շապուհ թագավորի զորքին…[432] Սյունիքի ողջ պատմությունը հագեցած է ռազմական գործի ու ռազմարվեստի վերոհիշյալ հրաշալի օրինակներով… Սյունիքը, մեր կարծիքով, նախևառաջ, ռազմական մշակույթի երկրամաս է… Սակայն, նույնքան անգնահատելի է Սյունիքի դերը հայ դպրության, գրչության, գրականության, գիտության, կրթության, մանկավարժության, արվեստի զարգացման գործում:

Սյունիքը հռչակված է իր բերդերով (ամրոցներով). Արտագերս (IVդ)[433], Բաղաբերդ (III-IVդդ)[434], Երնջակի իշխանական բերդ-ապարանքը (օտարազգայիներն այն անվանել են Ալինջա կամ Ալինջախանա), որը կառուցվել է ուրարտական շրջանում (մ.թ.ա. 9-6-րդ դարերում), իսկ վաղ միջնադարում Սյունյաց իշխաններն այն հիմնովին վերանորոգել են[435]: Ճահուկ բերդը (Զալխանի բերդ), որը վաղ (ուրարտական շրջանից) մնացած ամրոցաշինության գլուխ-գործոց է. այն միջնադարում սյունեցիները հիմնովին նորոգել են[436]: Շահապոնք բերդը (VIդ.), գտնվում է ճահուկ գավառում (այժմ՝ Քյանդ Շահբուզ գյուղի մոտ, Նախիջևանի ԻՀ)[437]: Շահկերտի բերդը (հնագույն շրջաններում է կառուցվել, 16-17-րդ դարերում վերակառուցվել է Սյունյաց իշխանների կողմից, ծառայելով որպես դղյակ, անառիկ ամրոց[438]): Գեղարքունիքի գավառում հայտնի էին Գեղա (IXդ.)[439] և Գեղարքունո (XIIIդ.) բերդերը[440]: Միջնադարյան հայտնի բերդեր են եղել Որոտնաբերդը (Vդ.)[441] և Հալիձորը (վերջինս եղել 1722-1728թթ. Սյունիքի ազատագրական պայքարի առաջնորդ Դավիթ-Բեկի աթոռանիստը, որտեղ էլ նա վախճանվել է 1728թ.[442]): Տեղին է նշել, որ XI դարում Սյունիքի (Կապանի թագավորությունում, 970-1170թթ.) եղել են գործող 43 բերդեր և 48 վանքեր, որոնք սպասարկվել են 1080 (1400) հայկական գյուղեր ու բնակավայրեր[443]: Մեղրու շրջանում են գտնվում Սյունիքի թագավորության Կաքավաբերդի ավերակները[444]: Զանգելանում (Կովսականում) մինչև XIII դարը գործում էր X-XII դարերում կառուցված Գրհամ բերդը[445]: Կապանի շրջանում են գտնվում Շլորուտ բերդի ավերակները[446]: Ներկայիս Սիսիանի կենտրոնում է գտնվում պատմական Սյունիքի բերդ-վանք (VIդ.)[447]: Այժմյան «Հին Գորիս» («Վերին Շեն») գյուղի տարածքում է գտնվում Ձագեձորի բերդը[448]: Վայոց ձորի Եղեգիս գյուղի մոտակայքում են հայտնաբերվել Եղեգիք բերդի (նաև՝ վանքի) ավերակները. Եղեգիքը IX դարից եղել է Սյունյաց գահերեց իշխանների ոստանը (աթոռանիստը, մայրաքաղաքը[449]): Գեղարքունիքի գավառում պահպանվում է Սևանա կղզու Սևանի Բերդը, որը Հայոց Աշոտ Բ Բագրատունին (914-928թթ.) հիմնովին վերանորոգեց և դարձրեց անմատույց[450]: Սյունիքը հարուստ է վանքերով (եկեղեցիներով), կոթողային հուշարձաններով, խաչքարերով: Ղափանի շրջանում, Ողջի գետի աջ կողմում, անտառապատ ձորում է գտնվում Վահանա վանքը (Xդ.)[451], Սիսիանի (Ծղուկ գավառի) Շաղատ գյուղաքաղաքում է IV-VIII դդ. եղել ՀԱԵ-ու Սյունիքի եպիսկոպոսանիստ կենտրոնը, որը այդտեղից տեղափոխվեց Եղեգիս, շատ չանցած՝ Տաթևի վանք[452]: Այնտեղ եղել է փոքր եկեղեցի, բայց Տաթևի մեծ եկեղեցին կառուցվել է 906թ.: Այստեղ էր նստում ՀԱԵ-ու Սյունիքի եպիսկոպոս-թեմապետը: Կաթողիկե եկեղեցուն կից եղել են սննդապահեստներ, արհեստանոցներ, գրատներ, սրբատներ, դամբարանատեղեր և այլն: Տաթևը միջնադարյան Հայաստանի խոշոր դպրոցներից (համալսարաններից) ու մշակութային կենտրոններից էր. այն ուներ մեծահարուստ գրադարանային ֆոնդ՝ տասնյակ հազարավոր ձեռագիր մատյաններով: Տաթևի վանքը հայ ճարտարապետության գլուխ-գործոցներից մեկն է և հաղթ ու կանգուն է նաև այսօր[453]: Տաթևի ձորի և Որոտան գետի միախառնման վայրում՝ Տաթևի ձորի ձախ ափին, «Սատանի կամուրջ»-ի մոտ մինչև օրս պահպանված են Հարանց Մեծ Անապատ վանքի ավերակները (XI-XIIդդ.)[454]: Տաթևի վանքից հյուսիս-արևելք՝ Որոտան գետի մոտ, նույնանուն լեռան վրա են հայտնաբերվել հռչակավոր Թանահատի վանքի ավերակները (վանքը կառուցվել է IV դարում և համարվում է Էջմիածնի Մայր Տաճարի (303թ.) և Արցախի Ամարասի վանքի տարեկիցը[455]: Սյունյաց աշխարհի մյուս հայտնի վանքերից են՝ Սյունիքի վանքը (VIդ., Սիսիանում[456]), Գնդեվանքը (Xդ., Վայոցձոր)[457],Նորավանքը (Xդ., Վայոցձոր)[458], Սևանա վանքը (Սևանա թերակղզում, որն այժմ էլ կանգուն է և գործում է[459]), Մաքենացվոց վանքը (IX դար, Գեղարքունիքի գավառում, Սևանա լճի հարավ-արևելյան կողմում[460]), Ս. Կարապետ վանքը (Երնջակ գավառի Ապրակունիք ավանում, X-XII դդ.[461]) և այլն: Աշխարհահռչակ է Երնջակ գավառի Հին Ջուղա քաղաքի գերեզմանոցը (X-XIX դդ.) իր 10000 խաչքարերով, ոորնք ադրբեջանական բարբարոս իշխանությունները 1997-2006թթ. ամբողջությամբ ոչնչացրեցին[462]:

V դարում հայ գրի, գրականության, Սահակ-Մեսրոպ-Մաշտոցյան մշակութային-կրթական դպրության հիմնադրմամբ դրվեց նաև Սյունյաց հայեցի դպրոցի սկիզբը, որի հիմքում հելլենասիրությունն էր (հունագիտությունը): Սյունյաց դպրոցի գիտնականները կրում էին «քերթող» («քերդող») տիտղոսը[463]: Սյունյաց դպրոցի խոշոր դեմքերից էր 6-րդ դարի հայ մեծ դպրապետ, թարգմանիչ, մեկնիչ ու փիլիսոփա Պետրոս Սյունեցին[464]: VII դարում Սյունյաց դպրոցի «քերթողներ» էին մեծ գիտնականներ Մաթուսաղան, նրա աշակերտներ Թեոդորոս Քռթենավորը, Սահակ Ձորափորեցին (Սահակ Բ Ձորափորեցի կաթողիկոսը, 677-703թթ.)[465]:

8-րդ դարում Սյունյաց դպրոցի խոշորագույն դեմքերն էին Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսը (717-728թթ.) և մեծ գիտնական Ստեփանոս Սյունեցին: Հ. Օձնեցու գրչին է պատկանում հռչակավոր «Գիրք թղթոց»-ը՝ եկեղեցական զանազան փաստաթղթերի ժողովածուն[466]: Այդ ժամանակաշրջանի Սյունյաց դպրոցի սաներն էին՝ հայտնի բանաստեղծուհիներ – երգահանուհիներ Սահակդուխտը, Խոսրովադուխտը, թարգմանիչներ Արտավազդ վարդապետը, Խոսրովիկ Թարգմաինչը[467] և ուրիշներ: Ստ. Սյունեցին 8-րդ դարում հունարենից հայերեն թարգմանեց շատ գործեր, բայց դրանց մեջ ամենակարևորը հռչակավոր «Նեմեսիոսի փիլիսոփայի Եմեսացւոյ Յազագս բնութեան մարդոյ» գրքի թարգմանությունն էր[468]: VIII դարում Սյունյաց դպրոցներում (նաև Մաքենացվոց վանքում) դասավանդվում էր հայ ութաձայն խմբերգություն հայկական խազագրությամբ (նոտագրությամբ)[469]: IX-X դարում լայն թափով սկսեց գործել Տաթևի հռչակավոր դպրոցը (մանավանդ 906թ. Տաթևի վանքի մեծ եկեղեցու կառուցումից հետո[470]): Հայ պատմագիր Վարդան Արևելցու աշակերտ Ներսես Մշեցին Սյունյաց աշխարհի Վայոցձոր գավառում (այժմ՝ Եղեգնաձորի շրջանի Վերնաշեն գյուղի մոտ), 1280թ. հիմնում է Աղբերց վանք ուսումնագիտական կենտրոնը, որը հետագայում՝ Եսայի Նչեցու օրոք, վերաճում է համալսարանի, անվանվելով Գլաձորի համալսարն, որը կոչվեց «Երկրորդ Աթենք»: Այստեղ ուսուցչապետություն են արել միջնադարի հայ մեծ գիտնականներ Եսայի Նչեցին, Տիրատուր Վարդապետը, Հովհան Որոտնեցին[471] և ուրիշներ: Հայ մեծ մատենագիր, մտածող ու հասարակական գործիչ Հովհան Որոտնեցին (1313-1386թթ.), 1350-ական թվականներին Գլաձորի համալսարանի անկումից հետո, 1373թ. Տաթևի վանքային համալիրում հիմնում է Տաթևի համալսարանը, այն որպես այդպիսին վերահաստատելով 1393 թվականին[472]: Տաթևի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի գիտա-մշակութային ու գաղափարական-հասարակական գործունեության խոշորագույն կենտրոն էր, որտեղ ուսանել ու դասավանդել են միջնադարի հայ հարյուրավոր երևելիներ: Տաթևի վանքը նաև հայ մանրանկարչության, գրչության, մատենագրության մեծ օջախ էր, որտեղ պահվում էին տասնյակ հազարավոր ձեռագիր մատյաններ: Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409թթ.) մահից հետո Տաթևի համալսարանը ղեկավարեցին նշանավոր գիտնականներ Մխիթար Րաբունապետը, Մատթեոս Ջուղայեցին, Հովհաննես Հերմոնացին (Կոլոտիկը), բայց համալսարանը 1410-1412թթ. անկում է ապրում՝ երկրի արտաքին վտանգներից թելադրված հանգամանքների բերումով[473]: Չանցած երկու դար, 1611-1621թթ. Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսի (1629-1632թթ.) նախաձեռնությամբ, Սարգիս եպիսկոպոսն ու Կիրակոս Պոնտացի քահանան Տաթևի վանքի մերձակա ձորում հիմնեցին Սյունյաց Մեծ կամ Հարանց անապատը (դպրոցը), որը Տաթևի դպրոցի (համալսարանի) ավանդույթների ու դերակատարման շարունակողը եղավ[474]: Այն Արևելյան Հայաստանում գիտա-մշակութային մեծ գործունեություն ծավալեց: Այստեղ դասավանդել են մեծ գիտնականներ՝ Կիրակոս Պոնտացին (քահանա), Մովսես Տաթևային (Հայոց կաթողիկոս), Պողոս Մոկացին, Ներսես Մոկացին (Բեղլու), Թադևոս Տաթևացին: Մովսես Տաթևացին 20-25 աշակերտներով շրջում էր Հայաստանի գավառներում, ամենուրեք բորբոքելով սեր ու ձգտում գիտության ու կրթության նկատմամբ: Սյունյաց դպրոցի հիմքի վրա կաթողիկոսը դպրոցներ է բացում նաև Աստապատում, Շոռոթում, Ագուլիսում, Կարբիում, Հալիձորում, Շնհերում, Էջմիածնում, Երևանում (Անանիա առաքյալի անապատ-դպրոցը), Նոր Ջուղայում[475] և այլուր: Սյունյաց դպրոցի հիշարժան ներկայացուցիչներն էին՝ ուսուցչապետ Խաչատուր վարդապետ Կեսարացին, Ագուլիսի դպրոցի ուսուցիչ, նահատակ Անդրեաս քահանան, Մովսես Խոտանացին, Փիլիպպոս Աղբակեցին, հայտնի պատմագիր Առաքել Դավրիժեցին (17-րդ դար) և շատ ուրիշներ[476]: XVIII դարի 2-րդ կեսերին փայլեց Սյունյաց հոգևոր-մշակութային դպրոցի երևելի ներկայացուցիչ Պետրոս Ղափանցին (վախճանվել է 1784թ.), որը, բացի Սյունիքից, նաև Կ.Պոլսում երկար տարիներ ապրել, ստեղծագործել և իր տաղերն է տպագրել, միաժամանակ զբաղվելով բեղուն մանկավարժական գործունեությամբ[477]:

Հայ մեծ գիտնական Ղևոնդ Ալիշանը 1893թ. Սյունիքի հայ ազգային ոգու, ավանդույթների պահպանման, գիտակրթական յուրահատկությունների զարգացման մաիսն գրել է. «Հայոց երկրում բուն հայկական ինքնատիպ պատկերները ոչ մի տեղ, բացի Արարատյան բնաշխարհից, այնպես ճշգրիտ չեն երևում, ինչպես Սիսական աշխարհում… Սյունիքն է ամենահամառագույնը եղել ազգային ոգու և ավանդների պահպանության մեջ՝ մշտապես ունենալով նախնյաց աշխարհներն ու հուշարձանները՝ գրավոր և անգիր[478] …»: Այստեղ, Սյունիքում հայ ժողովրդի կենաց ու մահու կռիվներն են ղեկավարել ու ոսոխներին ծնկի բերել հայ-ազգային-ազատագրական պայքարի մեծագույն դեմքերից Դավիթ-Բեկն ու Մխիթար Սպարապետը, զորավարներ Անդրանիկն ու Նժդեհը[479]: Այդ մեծ պայքարի արդյունքների մասին XX դարի հայ մեծ գուսան, սյունազուն Աշոտը գրել է.

Գուսան Աշոտ, Սյունյաց հողը անարատ է, Չարի սերմը բույն չի դնի՝ անարմատ է[480]:

Սյունազուն Տիգրան Սազանդարյանը (Տաթևիկ Սազանդարյանի հայրը) դեռևս XX դարասկզբում էր գրել «Ինքնավար Սյունիքի քայլերգը», որում մասնավորապես ասված է.

Մեր սարերը անառիկ ու հպարտ,

Մեր որդիք կորովի ու անպարտ,

Խոր ձորերը Սյունիքի ահավոր՝

Շիրիմ են թշնամու դարավոր…[481]

Սյունիքը XX դարում հայ գրականությանը տվեց այնպիսի մեծություններ, որպիսիք են հայ արձակի անզուգական ներկայացուցիչ Ակսել Բակունցը և հայ ամենահայկական պոետ Համո Սահյանը, արձակագիր Սերո Խանզադյանը, գուսան Աշոտը և ուրիշներ: Ավետիք Իսահակյանը Մարտիրոս Սարյանին Ակսել Բակունցի մասին ասել է. «Կոմիտասի երգերի ու քո գույների կապակցությամբ խոսում են իբրև այնպիսի հրաշքի մասին, որն անհնարին է արտահայտել խոսքով: Բայց, գիտե՞ս, իմ կարծիքով, դա այնքան էլ ճիշտ չէ: Հայաստանում կար մի գրող, որի բառերը երգում էին կոմիտասյան հանգով և փայլատակում էին քո կտավների բոլոր գույներով: Այդ գրողը Ակսել Բակունցն է»[482]:

Համո Սահյանն իր «Զանգեզուր» բանաստեղծության մեջ նշել է.

Ինձ կանչում է երկիրն այն գեղանի,

Ուր մարդը մեղմ է, խիստ, բարձր է ու խոր՝

Բնաշխարհի նման իր հայրենի…[483]

Սյունիքն այսօր կանչում է բոլոր հայկազուններին՝ հակահարված տալու համար մեր դռանը չոքած դարավոր թշնամուն՝ թուրքին, քանզի.

Մեր սարերը անառիկ ու հպարտ,

Մեր որդիք կորովի ու անպարտ,

Խոր ձորերը Սյունիքի ահավոր՝

Շիրիմ են թշնամու դարավոր…[484]

Տիգրան Ղևոնդի Սահակյան

Պետականագետ, Հայկական հարցի փորձագետ

Երևան, 14.06.2021թ.

---

 

[1] ա) В.М.Никольский, “Клинообразные надписи Закавказья” (“Материалы по археологи Кавказа”), вып. V, Москва, 1896г., с. 125.

բ) Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 1, Երևան, 1966թ., էջ 159-160, 186,

գ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 2, գր. 1, Երևան, 1967թ., էջ 227-228:

[2] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[3] Հ.Հյուբշման, «Հին Հայոց Տեղւոյ անունները» (թարգ. Հ.Բ.Պիլէզիկճեանի), Վիեննա, 1907թ., էջ 99:

[4] Հ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ.:

[5] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117:

[6] Նույնը, էջ 118:

[7] Նույն տեղում:

[8] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117:

[9] Ղ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ., էջ 348:

[10] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 51, 110, 117:

[11] Հ.Աճառյան, «Հայերեն արմատական բառարան», հ. Բ, Երևան, 1930թ., էջ 859-860:

[12] Մ.Խորենացի, «Հայոց Պատմություն» (թարգ. Ստ. Մալխասյանցի), Երևան, 1968թ., էջ 132-133:

[13] Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 409-428:

[14] Ղ.Ճահկեցի, «Գիրք Աստուծաբանական, որ կոչի դրախտ ցանկալի», Կ.Պոլիս, 1735թ., էջ 633:

[15] ա) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 410, 413,

բ) Հ.Հակոբյան, «Ուղեգրություններ, ԺԳ-ԺԶ դարեր (1253-1582թթ.)», հ. Ա, Երևան, 1932թ., էջ 454:

[16] ա) Հ.Հակոբյան, նշվ. աշխ., հ.Զ (1800-1820), Երևան, 1934թ., էջ 798,

բ) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 424:

[17] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[18] ա) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

բ) «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտական և սովետական արտաքին քաղաքական փաստաթղթերում» (այսուհետ՝ «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ»), Երևան, 1972թ., էջ 497-507 (հատկապես՝ 501 էջ):

[19] ա) ДВП СССР, т. 4, с. 420-429.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 517-527 (հատկապես՝ 520 էջ):

[20] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД ССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., МИД СССР, ОСВ, 31 мая 1966г., № 344/ДСВ).

[21] Նույն տեղում:

[22] Նույն տեղում:

[23] Ա.Մանասյան, «Նախիջևանի հիմնախնդիրը». Երևան, 2009թ., էջ 10:

[24] Offical portal of Nakhichevan Autonomus Republic: Cities and regions Archived (https://web.archive.org/web/20140519040027/http://www.nakhichevan.az/portal-en/seh-ray-htm ) May 19, 2014, at the wayback Machine.

[25] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 64, 108-109, 117:

բ) Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն տանն Սիսական», Մոսկվա, 1861թ., էջ 378-379:

[26] Ա.Այվազյան, «Նախիջևանի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները» (այսուհետ՝ «ՆՊՃՀ»), Երևան, 1978թ., էջ 65:

[27] Նույնը, էջ 67:

[28] Ղ.Ճահկեցի, նշվ. աշխ., էջ 330:

[29] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[30] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД ССР для ЗК КПСС 31 мая 1966г., МИД ССР, ОСВ, 31 мая 1966г., № 344/ДСВ).

[31] Նույն տեղում:

[32] Նույն տեղում:

[33] Ա.Մանասյան, նշվ. աշխ., էջ 10:

[34] Offical portal of Nakhichevan Autonomus Republic: Cities and regions Archived (https://web.archive.org/web/20140519040027/http://www.nakhichevan.az/portal-en/seh-ray-htm ) May 19, 2014, at the wayback Machine.

[35] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117 և 82:

[36] Նույնը, էջ 82:

[37] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 50:

[38] Նույնը, հ. 1, էջ 45:

[39] Նույն տեղում:

[40] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[41] Թ.Խ.Հակոբյան, «Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության» (այսուհետ՝ «ՈւՀՊԱ»), Երևան, 1960թ., էջ 399:

[42] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[43] ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

[44] Նույնը, т. 4, с. 420-429.

[45] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД ССР для ЗК КПСС 31 мая 1966г., МИД ССР, ОСВ, 31 мая 1966г., № 344/ДСВ).

[46] Նույն տեղում:

[47] Նույն տեղում:

[48] Ա.Մանասյան, նշվ. աշխ., էջ 10:

[49] Offical portal of Nakhichevan Autonomus Republic: Cities and regions Archived (https://web.archive.org/web/20140519040027/http://www.nakhichevan.az/portal-en/seh-ray-htm ) May 19, 2014, at the wayback Machine.

[50] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 50:

[51] Նույն տեղում:

[52] Սուրեն Խաչատրյան, «Լեռնահայաստան», Երևան, 2003թ., էջ 12:

[53] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 47, 106, 109, 117,:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 213:

[54] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 58, 80, 117,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 213:

[55] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 47:

[56] ա) Նույն տեղում,

բ) Ptol. V, 12, 3.

[57] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 47:

[58] ա) М.В.Никольский, նշվ. աշխ., էջ 127:

բ) Լեո, հ. 1, էջ 159:

[59] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 214:

[60] Նույնը, էջ 356:

[61] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 80, 109, 110, 117,

բ) Ptol. V, 12, 4.

[62] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[63] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 312-313, 272, 844:

[64] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 215, 260:

[65] Նույնը, էջ 314-315:

[66] Նույնը, էջ 331:

[67] Նույնը, էջ 360-361:

[68] Նույնը, էջ 350-357:

[69] Նույնը, էջ 390-396:

[70] Նույնը, էջ 396-399:

[71] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35:

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград, с. 1928г.

[72] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[73] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 32, 109, 110, 117:

[74] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[75] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 209:

[76] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 154, հ. 2, էջ 256, 762:

[77] Ս.Մելքումյան, «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության աշխարհագրություն» (այսուհետ՝ «ԼՂՀԱ»), Երևան, 1998թ.., էջ 135-138:

[78] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 56, 109-110, 117:

[79] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 856:

[80] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[81] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 204:

[82] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 856,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 202-206:

[83] ա) Լեո, հ. 1, էջ 613, 663,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 273-275:

[84] ա) Ղուկաս Սեբաստացի, «Դավիթ Բեկ կամ պատմություն ղափանցոց» (թարգ. և առաջ. Ա.Մադոյանի), Երևան, 1922թ.

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 173, 177-190, 193, 195-209, 219, 223, 231, 254, 262, 339, 446, 524-525,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 362-363:

[85] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 9, գր. 2, էջ 9, 29, 31, 41, 58, 117,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 361-362,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 253:

[86] Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 26-28:

[87] ա) Նույնը, էջ 248-251.

բ) “Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией” (այսուհետ՝ АКАК), т. II, Тифлис, 1866г., с. 705.

[88] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 382-383,

բ) Н.В.Дубровин, “Из истории войны и владычества Русских на Кавказе”, кн. 6, СПб, 1871г., с. 129.

[89] ա) “Советско-иранские отношения в договорах, конвенциях и соглашениях” (այսուհետ՝ СИОДКС), МИД СССР, М., 1946г., с. 29-35.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՓՔ», էջ 65-72:

[90] Լեո, հ. 4, էջ 382-383, 394-398, հ. 3, գր. 2, էջ 409 և ծանոթ. 67 (էջ 614),

գ) М.Нерсисян, “Ис истории русско-армянских отношений”, кн. 1, Ереван, с. 122-130, 170.

[91] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394-396,

բ) С.Эсадзе, “Историческая записка об управлении Кавказом”, т. 1, Тифлис, 1907г., с. 65.

[92] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398:

[93] ա)«ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398,

գ) Т.Кочарли, “Бакинский рабочий”, № 133, 8 июня, 1989г.

[94] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[95] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[96] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[97] «Կոմունիստ», Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

[98] ա) ЗГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

բ) Г.К. Орджоникидзе, “Статьи и речи”, т. 1, М., 1956г., с. 142,

գ) “Правда”, № 273, 4/XII.1920.

[99] ա) Ս.ԽԱչատրյան, «Լեռնահայաստան», Երևան, 2003թ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, «Լեռնահայստանի հերսամարտը», Երևան, 1991թ., էջ 126-127:

[100] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[101] ա)Նույնը, էջ 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[102] Նույնը, էջ 174:

[103] Տ.Սահակյան, «Ցավալի պայմանագրեր» (այսուհետ՝ «ՑՊ»), Երևան, 2007թ., էջ 482:

[104] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

բ) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12:

[105] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 61, 109-110, 117:

[106] Նույնը, էջ 62, 109-110, 117:

[107] ա) Նույնը, էջ 70, 109-110, 117:

բ) Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» (այսուհետ՝ «ՊԱԱ»), Երևան, 1969թ., էջ 25-256, 270,

գ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 419:

[108] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[109] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 613:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 193, 274:

[110] ա) “АКАК”, т. II, Тифлис, 1866г., с. 705.

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 26-28:

[111] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394-396,

բ) С.Эсадзе, “Историческая записка об управлении Кавказом”, т. 1, Тифлис, 1907г., с. 65.

[112] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398:

[113] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[114] ա) Նույնը, հ. 1, էջ 952,

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 410, 430, 473, 525, հ. 3, գր. 2, էջ 58:

[115] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[116] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[117] «Կոմունիստ» (թերթ), Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

[118] ա) ЗГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

բ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

գ) “Правда” (газета), № 273, 4/XII.1920.

[119] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[120] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[121] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[122] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 174:

[123] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[124] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 952-954:

[125] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[126] ա) Լեո, հ. 2, էջ 159,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 206-207:

[127] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 362:

[128] ա) Լեո, հ. 1, էջ 159,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 207, 363,

[129] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 362-363 (ծնթ. 1, տես 363 էջի ներքևում),

բ) Լեո, հ. 5, էջ 475:

[130] ա) Նույնը, էջ 207,

բ) Լեո, հ. 1, էջ 159:

[131] Նույն տեղում:

[132] Նույն տեղում:

[133] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 204:

[134] Նույնը, էջ 205:

[135] ա) Լեո, հ. 1, էջ 126, 159:

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 267-268, 273, 343,

գ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 15, 185, 187, 202, 274,

դ) Լեո, հ. 5, գր. 1, էջ 184-186, 333, 475, 477, 590,

ե) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 39, 199, 201-202, 204-205, 207, 209, 213, 289, 361-362:

[136] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70, 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[137] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 44, 109-110, 117:

[138] Լեո, հ. 1, էջ 159:

[139] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 11, 31, 122, 177-178, 201-203, 206-209, 223, 231, 234, 271, 284, 339, 524,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 579-580,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 57, 75, 193-195, 197, 199, 201-202, 274, 361:

[140] ա) “АКАК”, т. II, Тифлис, 1866г., с. 705.

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 26-28:

[141] Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 382-383:

[142] ա) “СИОДКС”, с. 29-35.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 65-72:

[143] ա) С.Эсадзе, էջ 65,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394-396:

[144] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398:

[145] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[146] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[147] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[148] «Կոմունիստ», Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

[149] ա) ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

բ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

գ) “Правда”, № 273, 4/XII.1920г.

[150] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[151] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[152] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[153] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 174:

[154] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[155] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12:

[156] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 64, 109-110, 117:

[157] Լեո, հ. 1, էջ 159-160:

[158] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 515, 613, 663,

բ) «Արարատ» (ամսագիր), 1919թ., Ա-Ժբ, էջ 51,

գ) «Հովհաննես կաթ. Դրասխանակերտցի», Երևան, 1996թ., էջ 375 (ծանոթ. 51),

դ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 57, 191, 198, 199-201, 273-275, 361,

զ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 946-947:

[159] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 177-209,

բ) Ղուկաս Սեբաստացի, «Դավիթ բեկ կամ պատմություն ղափանցոց» (թարգ. և առաջաբ. Ա.Մադոյանի), Երևան, 1992թ. (ամբողջ գիրքը, բայց հատկապես՝ էջ 77, 81),

գ) Հ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ., էջ 301,

դ) Ե.Լալայան, «Զանգեզուրի գավառ», Թիֆլիս, 1899թ., էջ 35:

[160] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 11, 31, 122, 177-178, 201-203, 206-209, 223, 231, 234, 271, 284, 339, 524,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 579-580,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 57, 75, 193-195, 197, 199, 201-202, 274, 361:

[161] ա) “АКАК”, т. II, Тифлис, 1866г., с. 705,

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 26-28:

[162] Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 382-383:

[163] ա) “СИОДКС”, с. 29-35.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 65-72:

[164] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[165] Նույն տեղում:

[166] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[167]ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[168] «Կոմունիստ», Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

[169] ա) ЗГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

բ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

գ) “Правда”, № 273, 4/XII.1920г.

[170] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[171] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[172] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[173] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 174:

[174] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[175] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12:

[176] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 39, 109-110, 117:

[177] Լեո, հ. 1, էջ 159-160:

[178] ա) Հայ ժողովրդի պատմություն (8 հատորով), հ. 5, Երևան, 1974թ., էջ 15,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 427-428,

գ) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX- начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 43-44.

[179] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 428,

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 368-369:

[180] Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 382:

[181] ա) Նույնը, էջ 368-369,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 428:

[182] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 428:

[183] ա) “СИОДКС”, с. 29-35.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 65-72:

[184] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[185] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[186] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[187] ա) «Կոմունիստ», Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

բ) ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

գ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

դ) “Правда”, № 273, 4/XII.1920г.

[188] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[189] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[190] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 71-74,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[191] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 174:

[192] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[193] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12:

[194] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 60, 109-110, 117:

[195] Լեո, հ. 1, էջ159-160:

[196] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 198:

[197] Նույնը, էջ 194, 274:

[198] ա) “АКАК”, т. II, Тифлис, 1866г., с. 705.

բ) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 26-28:

[199] Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 382-383:

[200] ա) “СИОДКС”, с. 29-35.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 65-72:

[201] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[202] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 35:

[203] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[204] ա) «Կոմունիստ», Երևան, 7 դեկտեմբերի 1920թ.:

բ) ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

գ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

դ) “Правда”, № 273, 4/XII.1920г.

[205] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[206] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66:

[207] Նույն տեղում:

[208] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 174:

[209] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[210] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[211] Ս.Մելքումյան, «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրնապետության աշխարհագրություն», Երևան, 1998թ. էջ 195, 198:

[212] ա) ՀԺՊ, հ. 1, էջ 508:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 191:

[213] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 19, 32, 39, 44, 50-51, 56, 60-61, 64, 70-71, 81-82, 92, 96-97, 106, 109-110, 117-119:

[214] ա) Պլուտարքոս, «Կենսագրություններ», «Պոմպեոս» (հին հուն. Թարգ. Ս.Գրքաշարյանի), Երևան, 2001թ., էջ 205,

բ) «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», 9, «Հին հունական աղբյուրներ», Դիոն Կասսիոս (թարգ. Ս.Մ.Կրկյաշարյանի), Երևան, 1976թ., էջ 140-142:

[215] ա) «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», 9, «Հին հունական աղբյուրներ», Ա. Հովսեպոս Փլավիոս, «Հրեական հնախոսություն», գիրք I, 96-103 (էջ 78-79), գիրք I, 101-103 (էջ 79), Երևան, 1976թ.,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք II, գլ. ԼԸ,

գ) Г.С.Мамулия, “Предания о Сумбате Бивритиане, как источник Леонтия Мровели”, “ВДИ”(кавказско-ближневосточный сборник), Тбилиси, 1970г., с. 147-163.

[216] ա) «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», Դիոն Կասսիոս, գիրք -63,

բ) Tacitus, Historiae, Annales, XIV, 26, Cambrige, Mass,-London, 1956 (loeb classical library).

գ) Plinii Secoundi C.,Naturalis historiae, 1-10, Cambride, Mass,-London, 1950-1962 (loeb classical library).

[217] ա) Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 3-րդ, գլ. ԻԱ,

բ) ՀԺՊ, հ. II, էջ 69:

գ) Н.Адонц, “Фауст Визандийский как историк” (“Христианский Восток”, т. VI, вып. III, Птг., 1922г., с. 245.

դ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118:

[218] Ն.Ադոնց, «Հայաստանը Հուստինիանոսի ժամանակաշրջանում» (այսուհետ՝ «ՀՈւԺ»), Երևան, 1987թ., էջ 504-505, նաև՝ 280-284, 288-290, 317:

[219] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 191:

[220] ա) Ն.Ադոնց, «ՀՀԺ», էջ 294,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 191:

[221] Նույնը, էջ 112-191:

[222] ա) Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 5, գլ. ԽԳ (էջ 287-292),

բ) Լեո, հ. 1, էջ 492-494:

[223] Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 3, գլ. Թ (էջ 80):

[224] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118:

[225] Տ.Ղ.Սահակյան, «Հայոց Եդեսիայի դարձն ի Քրիստոս 35-37թթ.», Երևան, 1998թ. (ամբողջ աշխատությունը),

բ) Նույնի՝ «Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու հիմնադիրներ», Երևան, 1999թ. (ամբողջ աշխատությունը):

[226] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 78, 93, 97-98, 95-97, 100-101, 136-139:

[227] Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», էջ 64, 66, 88, 98, 125, 128:

[228] Ագաթանգեղոս, «Պատմություն Հայոց» (թարգ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), Երևան, 1997թ., էջ 30:

[229] Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1981թ., էջ 79, 81, 83, 101, 135:

[230] Եղիշե, «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» (թարգ. Ե.Տեր-Մինասյանի), Երևան, 1971թ., էջ 30, 48, 53, 61, 71:

[231] ա) Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն» (թարգ. Գ.Բ.Պետրոսյանի), Երևան, 1979թ., էջ 294-295,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 33, 40,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 161:

[232] Հովհան Մամիկոնյան, «Տարոնի պատմություն» (թարգ. Վ.Վարդանյանի), Երևան, 1989թ., էջ 22, 32:

[233] Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն» (թարգ. Հ.Բարթիկյանի), Երևան, 1973թ., էջ 104-105, 115, 151:

[234] Ստեփանոս Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն» (թարգ. Ա.Ա.Աբրահամյանի), Երևան, 1986թ., էջ 76-77, 79, 130, 283, 354, 370, 422 (ծնթ. 100), 492 (ծնթ. 1033-1034), 634 (ծնթ. 157):

[235] Կիրակոս Գանձակեցի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Վ.Առաքելյանի), Երևան, 1982թ., էջ 141-142, 211-212, 234 (ծնթ. 297 և 319), 235, 253:

[236] Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» (թարգ. Վ.Առաքելյանի), Երևան, 1969թ., էջ 6-7:

[237] Ներսես Շնորհալի, «Յաղագս երկնի և զարդուց նորա: Հանելուկներ: Ողբ Եդեսիոյ», Երևան, 1968թ., էջ 49-50:

[238] Հովհաննես Երզնկացի, «Բանք չափավ», Երևան, 1998թ., էջ 158, 160:

[239] ա) Ստ.Օրբելյան, «ՍՊ», էջ 76-77, 283, 422, 492,

բ) Ա.Շիրակացի, «Աշխարհացոյց», էջ 295:

[240] ա) Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան, «Հայոց եկեղեցին», Երևան, 1993թ., էջ 24,

բ) Арх. Маг. Орманян, “Армянская церковь”, Ереван, 2015г., с. 16-18.

[241] Նույնը, էջ 17-18,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 40, 62, 64, 109, 117:

[242] Ագաթանգեղոս, «ՊՀ», էջ 130-131, ծնթ. 44 (էջ 178-179):

[243] Նույնը, էջ 130-131:

[244] ա) Н.Марр, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием” (арабская версия), СПб, тип. Имп.Ак.Наук, 1905г., с. 113-115, 117, 137, 154,

բ) Ագաթանգեղոս, «ՊՀ», էջ 124-126, 130-131, 140, ծնթ. 44 (էջ 178-179),

գ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 2, գլ. ՂԱ, ՋԶ,

դ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք Ա, գլ. Զ (էջ 6-7), գիրք Գ, գլ. ԻԲ (էջ 268),

ե) Ագաթանգեղոսի պատմության հունարեն նորահայտ խմբագրությունը («Վարք»), Էջմիածին, 1966թ., էջ 98, 164-168:

[245] История Грузии, т. 1, (редколлегия: Бердзенишвили, Дондуа, Меликишвили), Тбилиси, 1962г. с. 102.

[246] Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 4, գլ. Դ (էջ 126):

[247] «Գիրք թղթոց» (մատենագրութիւն նախնեաց), Թիֆլիս, 1901թ., էջ 70-75:

[248] Լեո, հ. 1, 500-516, հ. 2, էջ 11-14, 56, հ. 5, էջ 43-71 (հատկապես՝ էջ 58-59):

[249] Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1981թ., գլ. Ժ:

[250] Նույնը, գլ. ԺԴ:

[251] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք III, գլ. ԾԴ:

[252] ա) Լեո, հ. 1, էջ 510,

բ) Միքայել փաշա Փորթուգալ, «Եղիշե վարդապէտի պատմութիւն և քննադատութիւնք», Վենետիկ, 1903թ., էջ 40, 15,

գ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 2, գլ. Գ, (էջ 88-89):

[253] Նույն տեղերում:

[254] Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 2, գլ. Գ, (էջ 88-89):

[255] Նույն տեղում:

[256] ա) Կորյուն «Վարք Մաշտոցի», գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ,

գ) Պրոֆ. դոկտ. Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 1, Երևան, 1933թ., էջ 180,

դ) Կ.Կեկելիձե, «Վրաց գրականության պատմություն», հ. 1, Թիֆլիս, 1923թ.., էջ 28-31 (վրացերեն),

ե) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 2, գլ. Գ, (էջ 88-89), գիրք 3, գլ. ԻԳ (էջ 267-268):

[257] ա) Կորյուն «Վարք Մաշտոցի», գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ, Կ,

գ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 3, գլ. ԻԳ (էջ 267-268):

[258] ա) Կորյուն «Վարք Մաշտոցի», գլ. ՎՄ, ԺԲ, ԺԳ, ԺԸ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. Կ,

գ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 2, գլ. Գ, (էջ 88-89), գիրք 3, գլ. ԻԳ (էջ 267-268),

դ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 124,

ե) Հրաչյա Աճառյան, «Աղվանական այբուբեն» («ԽՍՀՄ ԳԱ Հայկ. Ֆիլ. տեղեկատու»), Երևան, 1941թ., № 3-4,

զ) Հրաչյա Աճառյան, «Հայկական գրերը», Երևան, 1968թ., էջ 216-231,

է) А.Г.Абраамян, “Дешифровка надписей Кавказских агван”, Ереван, 1964г.,

ը) А.Ш.Мнацаканян, “О литературе Кавказской Албании”, Ереван, 1969г.

թ) Абуладзе, “К открытию альфавита Кавказских албанцев” (“Известия инст. языка, истории и материальной культуры им. акад. Марра грузинского филиала АН СССР”), 1938г., т. 4,

ժ) Шанидзе, “Новооткрыый альфавит Кавказских альбанцев и его значение для науки (“Изв. инст. яз., ист. и мат. культуры им. акад. Марра Грузинского филиала АН СССР), 1938г., т. 4,

ժա) Шанидзе, “Язык и писмо Кавказских альбанцев” (“Вестник отдела общ. наук АН Груз. СССР), Тбилиси, 1960г., № 1,

ժբ) Тревер К., “Очерки по ситории и культуре Кавказской Албании IVв. до н.э. – VII в. н. э.”, М., – Л., 1959г.,

ժգ)Кан К., “Известия древных греческих и римских писателей о Кавказе”, Тифлис, 1884г.

[259] Փ. Բուզանդ «ՊՀ», դպր. 6, գլուխ Ա (էջ 298):

[260] Նույնը, դպր. 6, գլ. Ա (էջ 299):

[261] ա) Լեո, հ.1, էջ 512:

բ) Ա. Գարագաշյան, «Քննական պատմություն հայոց», մաս բ, Թիֆլիս, 1895թ., էջ 215:

[262] Լեո, հ.1, էջ 516:

[263] Ս.Տ. Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118:

[264] Նույնը, էջ 117:

[265] ա) Н.Пигулевская, “Сирийские источники по истории народов СССР”, М.-Л., 1941г., с. 165.

[266] Տ.Ղ. Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 59-64:

[267] Ս.Տ. Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 115:

[268] ա) Նույն տեղում,

բ)Լեո, հ.2, էջ 59:

[269] Ս.Տ. Երեմյան, նշվ. աշխ., 117,119:

[270] Լեո, հ. 2, գր.1, էջ 234-235:

[271] Նույնը, էջ 264-265:

[272] Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 715:

[273] Նույնը, էջ 304-305, 310:

[274] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 153,

բ) Սեբէոս, «Պատմութիւն», գլ. ԽԹ, 15 (էջ 169), գլ. ԽԹ, 20-25 (էջ 175),

գ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 314-317,

դ) Ս.Տ.Երեմյան, մշվ. աշխ., էջ 119-120,

ե) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362:

[275] ա) Սեբէոս, «Պատմութիւն», գլ. ԽԹ, 15 (էջ 169), գլ. ԽԹ, 20-25 (էջ 175),

բ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 308-326,

գ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 314-317:

[276] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362, 366-367,

բ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363,

գ) Իբն Ալ-Ասիր (թարգ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1981թ., էջ 66-67, 77, 83, 105, 157-159, 169, 371 (ծանոթ. 61):

[277] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362-363, 366-367,

բ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363:

[278] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 267-268:

[279] Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 615:

[280] ա) Լեո, հ. 2, էջ 613,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 273-274:

[281] Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն», Երևան, 1973թ., էջ 11:

[282] ա) Փ. Բուզանդ «ՊՀ», դպր. 4, գլ. ԺԵ (էջ 168-174), գլ. ԺԸ (էջ 178), գլ. Ի (էջ 180, 183), գլ. ԽԴ (էջ 203), գլ. ԾԵ (էջ 216, 218):

բ) Լեո, հ. 1, էջ 165, 338, 401, 454-456, 460, 463, 471-475, 480: Լեո, հ. 2, էջ 54-56:

[283] Լեո, հ. 2, էջ 615:

[284] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 274-275:

[285] “История Грузии”, т. 1, с. 165-167:

[286] ա) Նույնը, էջ 157-169, 188, 241,

բ) Պրոֆ. Լ.Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Բ, Երևան, 1936թ., էջ 10, 15-16, 21, 23-24, 35, 44, 50, 52, 58, 60-62, 107, 110-111, 135, 141,

գ) Տ.Ղ. Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 220-232,

դ) Ս.Տ.Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն», Երևան, 1986թ., էջ 316, 320-321,

ե) Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն», Երևան, 1973թ., էջ 233, 239, 241-245, 293,

զ) «Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց», հրատ. Արշակ Տէր Միքաելեանի, Վաղարշապատ, 1893թ., էջ 125-126,

է) Վարդան Արևելցի, «Տիրեզերակամ պատմություն», Երևան, 2001թ. (թարգ. Գ.Բ.Թոսունյանի), էջ 164-165,

ը) Կիրակոս Գանձակեցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1982թ., էջ 124,

թ) Ա.Ի.Շահնազարյան, «Վահրամյանների իշխանությունը», Երևան, 1990թ. (գիրքն ամբողջությամբ),

ժ) Գ.Հովսեփյանց, «Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց Պատմութեան մէջ», Վաղարշապատ, 1928թ., էջ 21,

ժա) Տ.Ղ. Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 231 («Զաքարյան Հայաստանը XIIIդ. սկզբին» խորագրով քարտեզը):

[287] Նույն տեղում:

[288] Նույն տեղում:

[289] «Վրաց աղբյուրները …», հ. 2, էջ 11:

[290] ա) Կիրակոս Գանձակեցի, «ՀՊ», էջ 122-123:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 310:

[291] Ստ.Օրբելյան, «ՍՊ», էջ 316:

[292] «Վրաց աղբյուրները …», հ. 2, էջ 36:

[293] Ստ.Օրբելյան, «ՍՊ», էջ 320:

[294] ա) Գ.Հովսեփյանց, «Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց Պատմութեան մէջ», էջ 21,

բ) Տ.Ղ. Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 231 (քարտեզ № 9, Զաքարյան Հայաստանը XIIIդ. սկզբին),

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 309-315:

[295] ա) “История Грузии”, т. 1, с. 229.

բ) “Очерки истории СССР”, т. III (IX-XIIIвв), Москва, 1953г., с. 687, примеч. 1.

գ)Գրիգոր Ակներցի (Մաղաքիա Աբեղայ), «Պատմութիւն վասն ազգին Նետողաց», Երուսաղեմ, 1974թ., էջ 10-11,

դ) ՀԺՊ, հ. III, էջ 615,

ե) Տ.Ղ. Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 233:

[296] Նույն տեղում:

[297] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 233,

բ) “История Грузии”, т. 1, с. 230.

գ) ՀԺՊ, հ. III, էջ 615,

դ)Կիրակոս Գանձակեցի, «ՀՊ», էջ 228-229:

[298] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 245,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 249, 329-330,

գ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 11, 42, 45, 98-99, 146, 187, 203-204, 217, 236-234, 270,

դ) Թովմաս Մեծոբեցի, «Պատմութիւն Լանկ-Թամուրայան և յաջորդաց իւրոց», Վաղարշապատ, 1896թ., (ամբողջ գիրքը):

[299]Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 330-332:

[300] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55, ծանոթ. 12 (էջ 479-480):

[301] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 56,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 350-352, 354, 357-358, 360-362, 387,

գ)Նույնի՝ «Երևանի պատմություն-1500-1800», Երևան, 1971թ., էջ 140,

դ) Adam Olearus, Les Voyages en Moscovie, Tartarie et Perse, Amsterdam, 1727, t. I, p. 522.

[302] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 14,

բ)Կարապետ եպիսկոպոս, «Դոփեանք և Մելիք-Զահնազարեանք» («Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին», Բ պրակ), Էջմիածին, 1914թ., էջ 104.

[303] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 19:

[304] Նույն տեղում:

[305] ա) «АКАК», т. V, Тифлис, 1868г., № 34.

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 14:

[306] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 11:

[307] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 12:

[308] ա) «АКАК», т. II, с. 705,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 248-251:

[309] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 382-383:

[310] ա) Նույնը, էջ 436,

բ) “СИОДС” МИД СССР, с. 29-35.

[311] С.Эсадзе, “Историческая записка об управлении Кавказом:, т. 2, Тифлис, 1907г., с. 65.

[312] ա) Նույն տեղում,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 390, 394-395:

[313] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 296-298:

[314] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398-399:

[315] ա) Նույնը, էջ 399,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174,

գ) Т.Кочарли, “Необходимое уточнение”, “Бакинский рабочий” (газета), № 133, 8 июня, 1989г.,

[316] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 48-ի 12 ծնթ. վերջին պարբերությունը (էջ 480)

բ) Րաֆֆի «Խամսայի մելիքությունները» (160-1827), հ. 10, Երևան, 1959թ., էջ 169-395:

[317] ա) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 184-194,

բ) «АКАК», т. 2, Тифлис, № 1172, 1168,

գ) Н.Ф.Дубровин, “Три года из истории войны и владычества русских на Кавказе (1806, 1807, 1808гг.), СПб, 1868г., т. 4, с. 127.

[318] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 399,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174,

գ) Т.Кочарли, “Необходимое уточнение”, “Бакинский рабочий” (газета), № 133, 8 июня, 1989г.

[319] ա) Լեո, հ. 4, գր. 1, էջ 184-194,

բ) «АКАК», т. 2, Тифлис, № 1172, 1168,

գ) Н.Ф.Дубровин, “Три года из истории войны и владычества русских на Кавказе (1806, 1807, 1808гг.), СПб, 1868г., т. 4, с. 127.

[320] ա) ՀԺՊ, հ. 5, Երևան, 1974թ., էջ 15,

բ) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX-начале XX в.”, Ереван, 2002г., с. 8-9, 43-44,

գ) Րաֆֆի, նշվ. աշխ., էջ 338-339:

[321] Նույն տեղերում:

գ) Н.Ф.Дубровин, “Три года из истории войны и владычества русских на Кавказе (1806, 1807, 1808гг.), СПб, 1868г., т. 4, с. 127.

[322] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 387-405,

բ) С. Эсадзе, նշվ. աշխ., էջ 65,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ173-174,

դ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265-266:

[323] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174:

[324] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 173-174:

[325] Նույնը, էջ 265:

[326] Նույն տեղում:

[327] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 109-110, 117:

[328] Аркомед С.Т., “Материалы по истории отпадения Закавказья от России”, Тифлис, 1923г., с. 77.

[329] ա) Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., с. 317-330.

բ) Урутадзе Г.И., “Образование и консолидация Грузинской Демократической Республики”, Мюнхен, 1956г., с. 83.

[330] Le 28, Mai 1919, Baku, 1919, p. 2-4, 7-9.

[331] ա) Ա.Բաբալեան, «Էջեր Հայաստանի անկախութեան պատմութիւնից», Գահիրէ, 1959թ., էջ 6,

բ) Ա.Խատիսեան, «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումը», Աթենք, 1930թ., էջ 68,

գ) Ս.Վրացեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Փարիզ, 1928թ., էջ 130-131,

դ)Ա.Խանդակեան, «Օպոզիցիան Հանրապետական Հայաստանում», «ՎԷՄ», հ. 2, 1934թ., № 1, էջ 88-89:

[332] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 131-132,

բ) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 34-35:

[333] Ալ.Մանասյան, «Նախիջևանյան հիմնախնդիր», Երևան, 2009թ., էջ 6-7:

[334] Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 20:

[335] ա) Декларация Ревкома Азербайджана о признаии Нагорного Карабаха, Зангезура и Нахичевана составной частью Армянской ССР.

[336] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[337] ա) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской властии в Армении (сборник документов)”, Ереван, 1957г., док. № 288, с. 429.

բ) Архив Армянского филиала ИМЛ, ф. 1, д. 67, л/ 1. Телеграфный бланк опубликовано в сборнике документов «Образование СССР». 1917-1924. Москва-Ленинград, 1949г.

[338] ա) ЦГА Арм. ССР, ф. 113, оп. 3, д. 3, л. 1. Подлинник.

բ) “ВОСР и ПСВА”, док. 290, с. 430-431.

[339] ա) “ВОСР и ПСВА”, док. 291, с. 431-434.

բ) ЦГА Арм. ССР, ф. 113, д. 33, лл. 7-8. Копия.

[340] ա) Газета “Коммунист” (на арм. яз.), Ереван, 7 декабря 1920г.,

բ) “НК”, с. 85 (տեքստի ռուս-հայ-թարգ. Տ.Ղ.Սահակյանի):

[341] ա) “ВОСР и ПСВА”, док. 292, с. 434-436.

բ) Г.К.Орджоникидзе, “Исбранные статьи и речи”, Москва, 1956г., т. 1, с. 139-141 (տեքստի ռուս-հայ-թարգ. Տ.Ղ.Սահակյանի):

[342] В.И.Ленин, Соч., т. 31, с. 409.

[343] ա) “ВОСР и ПСВА”, док. 2936, с. 437-438.

բ) ЦГА Арм. ССР, ф. 114, д. 80, л. 1. Копия.

գ) Газета “Коммунист” (на арм. яз.), № 178, 2 декабря 1920г.,

[344] ա) ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

բ) “НК”, с. 87.

[345] ա) «Խորհրդային Հայաստան» (թերթ), Երևան, 19 հունիսի 1921թ.,

բ) “НК”, с. 87.

[346] ա) “Правда”, № 273, 4.XII.1920г.

բ) “НК”, с. 29.

[347] ա) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 142,

բ) “НК”, с. 29.

[348] ա) Տ.Սահակյան, «Ցավալի պայմանագիր», էջ 319,

բ) «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1967թ., № 3, էջ 32:

[349] ա) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 319-320,

բ) Российский государственный архив социально – политической истории (այսուհետ՝ РГАСПИ), ф. 64, оп. 1, д. 21, л. 63-64.

[350] ա) Газета “Коммунист” (на арм. яз.), Ереван, 7 декабря 1920г.,

բ) “НК”, с. 85, 87, 29.

գ) Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 139-140, 142.

դ)В.И.Ленин, Соч., т. 31, с. 409.

ե) ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13.

զ) «Խորհրդային Հայաստան» (թերթ), Երևան, 19 հունիսի 1921թ.

է) “Правда” (газета), № 273, 4/XII.1920г.

[351] ա) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 534-535,

գ)Ս.Վրացյան, «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, Բեյրութ, 1966թ., էջ 200-202,

դ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

ե) Б.Борян, “Армения”, т. II, 1929г., М., с. 295-296.

զ) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ դատ», Երևան, 1991թ., էջ 263-264,

է) “Великая октябрская социалистическая револьюция и победа советской власти в Армении”, 1957г., Ереван, с. 441-442 (док. № 295).

[352] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 399,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ.2, էջ 231:

[353] «ՀՀՇՏԲ», հ.2, էջ 173-174, 265:

[354] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 338:

[355] ա) РГАСПИ, ф. 64, оп. 1, д. 21, л. 245.

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 338:

[356] ա) «Զարթոնք», Բեյրութ, 6 օգոստոսի, 1966թ.

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 338:

[357] Տ.Սահակյան, նույն տեղում:

[358] Վ.Ի.Լենին, Երկեր, 4-րդ հրատ., հ. 31, էջ 520:

[359] ա) РГАСПИ, ф. 85, оп. 14, д. 22, л. 11-12.

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 339:

[360] ա) ”Discours du Chari Moustafa Kemal”, 1929, Leipzig, p.p. 390-392.

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 347:

[361] ա) «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ ռևոլյուցիան և սովետական իշխանության հաստատումը Հայաստանում» (այսուհետ՝ «ՀՍՄՌ և ՍԻՀՀ»): Փաստաթղթղերի և նյութերի ժողովածու: Երևան, 1960թ., էջ 514,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 350,

գ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 509:

[362] ա) “ВОСР и ПСВА”, дк. № 294, с. 438-441,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 344-346:

[363] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 534-535,

բ) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 343,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 342:

[364] Նույն տեղում:

[365]ա) “Decistion of President wilson Respecting the Frontier Between Turkey and Armenia, Access for Armenia to the Sea, and the Demilitarization of Turkish Territory Adjacent to the Armenian Frontier”. Washington, November 22, 1920, p. 1.

բ) Տ.Սահակյան, «Վուրդո Վիլսոն. մարդը և քաղաքագետը», Երևան, 2006թ., էջ 73-83, 54-63:

գ) Տ.Սահակյան, «ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնի «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման որոշումը» որպես գործող միջազգային պայմանագիր», Երևան, 2012թ., էջ 26-41:

դ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 285-360,

ե) Տ.Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 335-343:

[366] ա) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 350-386,

բ) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

գ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 499-507:

[367] ա) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 499-507 (հատկապես՝ 501 և 507):

[368] «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 504:

[369] Г.Казарян, “Геноцид армянского народа в Османской империи”, Ереван, 2004г., с. 268.

[370] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 61-70,

բ) Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 126-127:

[371] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 66,

[372] ա) Նույնը, էջ 71-74,

բ) Վ.Գ՝որգեան, նշվ. աշխ., էջ 160-162:

[373] Նույնը, էջ 174:

[374] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 482:

[375] ա) ДВП СССР, т. 4, с. 420-429.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 517-527,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 400-408:

[376] Справка: “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД СССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., за № 1329, №344/ОСВ).

[377] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 82,117:

[378] ա) Նույնը, էջ 47, 106, 109, 117,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, նշվ. աշխ., «ՈւՀՊԱ», էջ 213:

[379] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 80, 109-110, 117:

[380] Նույնը, էջ 56, 109-110, 117:

[381] Նույնը, էջ 61, 109-110, 117:

[382] Նույնը, էջ 44, 109-110, 117:

[383] Նույնը, էջ 64, 109-110, 117:

[384] Նույնը, էջ 39, 109-110, 117:

[385] Նույնը, էջ 51, 109-110, 117:

[386] ա) Նույնը, էջ 64, 108-109, 117:

բ) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 65:

[387] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 32, 109-110, 117:

[388] Նույնը, էջ 60, 109-110, 117:

[389] ա) Օ.Շիրով, «Հնդեվրոպական լեզուներ» հոդվածը («Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1980թ., № 5, էջ 91, նաև՝ «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1977թ., № 1, էջ 99-100),

բ) Ռ.Ա.Իշխանյան, «Հայ ժողովր ծագման ու հնագույն պատմության հարցեր», Երևան, «Հայաստան» հրտ., 1988թ., էջ 9-10,

գ) Т.Гамкрелидзе, В.Иванов, “Конференция по сравнительно-исторической граматике индоевропейских языков”, М., 1972г.

[390] ա) Ա.Այվազյան, «Մայրենի լեզուն և ազգաբնակչության սկզբնավորումը», Երևան, «Արտագերս», 2001թ., էջ 16-17,

բ) Thomas Samuelian, Armenian Origins: An Overview of Ancient and modern Sources and Theories (Yerevan: Iravunk Publishing House), 2000, pp. 7-11.

[391] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117,

բ) Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն» («Աշխարհացոյց», թարգ.Գ.Բ.Պետրոսյանի), Երևան, «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1979թ., էջ 295:

[392] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117-118:

[393] Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. Դ, գլ. ԺԲ (էջ 158), դպր. Գ, գլ. ԺԳ (էջ 90):

[394] Մ.Խորենացի, «Հայոց Պատմություն» (թարգ. Ստ. Մալխասյանցի), Երևան, 1981թ., Երևանի համալս. Հրատ., գիրք 2, գլ. Ը (էջ 127):

[395] Նույն տեղում:

[396] ա) Լեո, հ. 1, էջ 370:

բ) Ն.Ադոնց, «Հայաստանը Հուստինիանոսի ժամանակաշրջանում», Երևան, 1987թ., էջ 294,

գ) Հ.Ղ.Ինճիճյան, «Հնախոսություն Հայաստանյաց Աշխարհի», հ. Բ., Վենետիկ, 1835թ., գլ. ԺԳ:

[397] Նույն տեղերում:

[398] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 231-243, Լեո, հ. 8, էջ 37,

բ) Ղ.Ալիշան, «Հայապատում», Վենետիկ, 1901թ., էջ 614-615,

գ) Խաչատուր Աբեղայի Ջուղայեցւոյ «Պատմութիւն Պարսից», Վաղարշապատ, 1905թ., էջ 102,

դ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 468-470:

[399] ա) К.Патканов, “Дневник осады Испагани, ведённый Петросом ди-Саргис Гиланенц”, СПб, 1871г., с. XV-XVI.

բ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 468-470:

[400] ա) «Նշխարք մատենագրութեան հայոց», Պետերբուրգ, 1884թ., էջ 6-7,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 245:

[401] ա) Les sux Vouanges de Jean Babtiste Tavernier en Turquie, en Perse et aux Indes, Paris, 1682, t. 1, p. 32.

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55:

[402] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 333, 55-56:

[403] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 178:

[404] ա) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 266,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55-56,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», Երևան, 1971թ., էջ 67-68:

[405] ա) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX- начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 91

բ) ЦГИА РА, ф. 93, оп. 1, д. 163.

[406] Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX- начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 94.

[407] Նույնը, էջ 107:

[408] ա) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX- начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 105.

բ) ЦГИА РА, ф. 93, оп. 1, д. 6-9.

[409] Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX- начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 107:

[410] Նույնը, էջ 122 (Աղյուսակ 10):

[411] Նույնը, էջ 128 (Աղյուսակ 11):

[412] Նույնը, էջ 132 (Աղյուսակ 12):

[413] Նույնը, էջ 145 (Աղյուսակ 16):

[414] Նույնը, էջ 150 (Աղյուսակ 19):

[415] «ՀՀՇՏԲ», հ.2, էջ 265:

[416] Նույնը, էջ 50:

[417] Offical portal of Nakhichevan Autopomus Republic: Cities and regions Archived (https://web. Archive.org/web/20140519040027 /http://www.nakichevan.az/portal-en/she-ray-htm) May 19, 2014, at the Wayback Machine.

[418] Նույն տեղում:

[419] Սերգեյ Մելքումյան, «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության աշխարհագրություն» (այսուհետ՝ «ԼՂՀԱ»), Երևան, 1998թ., էջ 135-138:

[420] Նույն տեղում:

[421] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 82:

[422] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 12:

[423] Նույն տեղում:

[424] Նույն տեղում:

[425] Նույն տեղում:

[426] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117-118:

[427] ա) Լեո, հ. 1, էջ 370:

բ) Ն.Ադոնց, «Հայաստանը Հուստինիանոսի ժամանակաշրջանում», Երևան, 1987թ., էջ 294,

գ) Հ.Ղ.Ինճիճյան, «Հնախոսություն Հայաստանյաց Աշխարհի», հ. Բ., Վենետիկ, 1835թ., գլ. ԺԳ:

[428]Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 2, գլ. Ը (էջ 127):

[429] Լեո, հ. 2, էջ 54-55:

[430] ա) Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 5, գլ. ԽԲ-ԽԳ (էջ 287, 290-291),

բ) Լեո, հ. 1, էջ 494:

[431] ա) Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 4, գլ. ԺԵ (էջ 168), գլ. ԺԹ (էջ 180), գլ. ԽԴ (էջ 203), գլ. ԾԵ (էջ 216-220), դպր. 5, գլ. Ա, Բ, Գ (էջ 230-234),

բ)Լեո, հ. 1, էջ 454, 456, 460, 461, 471, 473, 475, 480, 487:

[432] Լեո, հ. 1, էջ 471, 476, 477-478,

[433] ա) Լեո, հ. 1, էջ 463, հ. 2, էջ 390, 488, 547,

բ) Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», դպր. 4, գլ. ԺԹ (էջ 180), գլ. ԾԵ (էջ 216-220):

[434] Լեո, հ. 2, էջ 54:

[435] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 35-38:

[436] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 66,

բ) Ա.Այվազյան, «Արա և Ճահուկ բերդերը» («Լրաբեր հասարակական գիտությունների», № 9, 1976թ.), էջ 92-95:

[437] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 68:

[438] Նույնը, էջ 53:

[439] Լեո, հ. 2, էջ 569:

[440] «ՀՀՇՏԲ», հ.2, էջ 828:

[441] ա) Լեո, հ. 5, էջ 474,

բ)Ղուկաս Սեբաստացի, «Դավիթ Բեկ կամ պատմություն ղափանցոց». Երևան, 1992թ., էջ 25, 27:

[442] ա)Նույնը, էջ 25, 75, 77,

բ) Լեո, հ. 5, էջ 475,

գ) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 21:

[443] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 274:

[444] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 198:

[445] Նույն տեղում:

[446] Նույնը, էջ 199:

[447] Նույնը, էջ 206:

[448] Նույնը, էջ 207:

[449] Նույնը, էջ 212:

[450] Նույնը, էջ 214:

[451] Նույնը, էջ 200:

[452] Նույնը, էջ 202:

[453] Նույնը, էջ 204-205:

[454] Նույնը, էջ 205:

[455] Նույն տեղում:

[456] Նույնը, էջ 206:

[457] Նույնը, էջ 210:

[458] Նույնը, էջ 213:

[459] Նույնը, էջ 214:

[460] Լեո, հ. 2, էջ 466:

[461] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 43,

բ) Մ.Սմբատյան, «Նկարագիր Սուրբ Կարապետի վանքից Երնջակայ և շրջակայից նորա», Տփխիս, 1904թ.,

գ) Ա.Այվազյան, «Աբրակունիսի ս.Կարապետ վանքը», «Էջմիածին», հուլիս, 1976թ., էջ 45-52:

[462] ա) Ա.Այվազյան, «Ջուղա», Երևան, 1984թ., էջ 34:

բ) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 41,

գ) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ., էջ 424,

դ)”The ceasefire agreement with Azerbaijan Comes with great risks for Armenia” (https://www.theguardion.com/commentisfree/2020/nov/19/ceasefire_agreement_azerbaijan_grat_risks_armenia). The Cuardian, November 198, 2020.

[463] ա)Լեո, հ. 2, էջ 189-190, 192,

բ) Н.Адонц, “Дионисий Фракийский и армянские толкователи”, Петр, 1915г., с. CLXXXVI.

[464] ա)Լեո, հ. 2, էջ 189-192,

բ) Հ.Գ.Զարբհանլյան, «Պատմություն հայկական հին դպրության», Վենետիկ, 1897թ., էջ 409-413,

գ) Գալուստ Տեր-ՄԿրտչյան, «Պետրոս Սյունյաց եպիսկոպոս», Վաղարշապատ, 1902թ.:

[465] «Տ.Հովհաննու Իմաստասիրի Աւձնեցւոյ մատենագրութիւնք» , Վենետիկ, 1833թ., էջ 147-185, 185-193:

[466] ա)Լեո, հ. 2, էջ 465-470,

բ) «Գիրք թղթոց», Թիֆլիս, 1901թ.,

[467] Լեո, հ. 2, էջ 465-470:

[468] «Նեմեիոսի փիլիսոփայի Եմեսացւոյ Յաղագս բնութեան մարդոյ», Վենետիկ, 1889թ.:

[469] «Հայ ժողովրդի պատմություն» («ՀԺՊ» ), հ. 3, Երևան, 1976թ., էջ 623-624:

[470] Նույնը, էջ 173, 311, 317, 379, 402-408, 836, 866, 955, 965:

[471] ա) «ՀԺՊ», հ. 4, Երևան, 1972թ., էջ 437, 450-452, հ. 3, էջ 795-798:

բ) ) «ՀՀՇՏԲ», հ.1, էջ 871:

[472] Նույն տեղերում:

[473] «ՀԺՊ», հ. 4, էջ 435, 437, 442-443, 450-454, 457, 462, 517, 579, 583:

[474] ա) «ՀԺՊ», հ. 4, էջ 443-444, 446,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 267, 271-272, 301:

[475] Նույն տեղերում:

[476] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 271-272, 01, 351-354:

[477] ա) «ՀԺՊ», հ. 4, էջ 557-558,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 566-569,

գ) Պետրոս Ղափանցի, «Գրքոյկ կոչեցեալ երգարան», Կ.Պոլիս, 1772թ.,

դ) Շուշանիկ Նազարյան, «Պետրոս Ղափանցի», Երևան, 1969թ.:

[478] ա) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ.,

բ) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 10:

[479] ա) Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 35-36, 51-94,

բ) Սերո Խանզադյան, Երկիր ժողովածու, հ. 2, «Մխիթար Սպարապետ»,

գ) Ռ.Համբարձումյան, «Վարք Նժդեհի», Երևան, 2001թ.,

դ) Ղուկաս Սեբաստացի, նշվ. աշխ.,

ե) Վլ.Ղազախեցյան, «Նժդեհը Զանգեզուրում», Երևան, 2001թ.

զ) Րաֆֆի, Երկ. ժող., հ. 6, «Դավիթ Բեկ» պատմավեպը, Երևան, 1956թ.:

[480] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 13:

[481] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 3:

[482] ա) Ակսել Բակունց, Երկեր, Երևան, 1986թ., էջ 3,

բ) А.Салахян, “Как песни Комитаса, как краски Сарьяна” (“Литературная газета”, 1954г., № 132).

[483] Ս.Խաչատրյան, նշվ. աշխ., էջ 17:

[484] Նույնը, էջ 3: