Հայկական լեռնաշխարհ (Հայկական լեռներ, Հայկական բարձրավանդակ, Հայկական լեռնային կղզի, Հայկական լեռնաստան և այլն) աշխարհագրական անվանման գործածման պատմական տվյալներ
Հյուսիսային լայնության 37°-ից մինչև 41°30 և արևելյան երկայնության (Գրինվիչից) 38°-ից մինչև 47°30 – ում գտնվող մեր մոլորակի ֆիզիկաաշխարհագրական տարածքային հատվածը կրում է Հայկական լեռնաշխարհ (The Armenian highland, Pateauarmenien, Das armenische Hochland-Bergland, Армянское нагорье)[1] անունը․ այն գտնվում է Առաջավոր Ասիայի հյուսիսային մասում, Իրանական և Փոքրասիական (Անատոլիական) բարձրավանդակների միջև։
Հայկական լեռնաշխարհը՝ հայ ժողովրդի բնօրրանը, հայոց լեզվացեղային բնույթի, հայոց լեզվի գործածության, հայ հոգևոր ու նյութական մշակույթի և հայոց պատմության ծավալման հիմնական (գլխավոր) տարածքն է։ Այն ծովի մակերևույթից ունի 1500-1800մ միջին բարձրություն և 500 մետրով ընդգծվածաբար ավելի բարձր է շրջակա Փոքրասիական (Անատոլիական) և Իրանական բարձրավանդակներից[2]։ Հայկական լեռնաշխարհում իշխում են 3000-ից ավելի մետր բարձրություն ունեցող լեռնագագաթները։ Հայկական լեռնաշխարհի բացարձակ բարձրությունը տատանվում է ծովի մակերևույթից 400-ից մինչև 5156 մետրի (Մեծ Մասիս) միջև։ Փոքրասիական (Անատոլիական) և Իրանական բարձրավանդակների համեմատ 500 մետրով ավելի բարձր ու հավաքական դիրքում գտնվելու հանգամանքով էլ աշխարհագրագետները Հայկական լեռնաշխարհն անվանել են «Լեռնային կղզի»[3]։
Հայոց բնօրրանը Հայկական լեռնաշխարհ տեղանվամբ աշխարհի բոլոր հանրագիտարաններում և աշխարհագրական տեղեկագրքերում գիտական ու պաշտոնական շրջանառության մեջ առաջին ներառնողը, անշուշտ, ծագումով գերմանացի և Ռուսաստանի Կայսերական Ակադեմիայի ակադեմիկոս Գերման Վիլհելմ Աբիխն էր (1806-1886թթ․), ով դեռևս 1843թ․ Դորպատի համալսարանում գերմաներեն լեզվով լույս ընծայեց իր աշխատությունը “Uber die geologische Natur des Armenische Hoshlandes” («Հայկական լեռնաշխարհի երկրաբանական յուրահատկությունների մասին») խորագրով։ Երկրաբան, բնախույզ և ճանապարհորդ Աբիխը Նիկոլայ I-ի նյութական միջոցներով եկավ Հայաստան և 1845թ․ հուլիսի 27-ի առավոտյան բարձրացավ Արարատ լեռան գագաթը (նա այդ հարցում 3-րդն էր Ֆ․ Պարրոտ, Խ․ Աբովյան երկակից (1829թ․) և արևելագետ Կ․ Սպասսկի-Ավտոնոմովից (1834թ․) հետո)։ Իսկ 1882թ․, արդեն որպես համաշխարհային հռչակ ունեցող և ավելի քանի 200 մասնագիտական աշխատությունների հեղինակ, նա հրատարակեց իր փառավոր աշխատությունը “Geologie des Armenishen Hochlandes” խորագրով, լեռնաշխարհն անվանելով Հայկական՝ ի պատիվ նրա տեղաբնիկ հայ ժողովրդի։ Աբիխի օրինակին հետևեցին և «Հայկական լեռնաշխարհը» որպես ինքնուրույն լեռնագրական միավոր լայն շրջանառության մեջ ներառան խոշոր բնախույզներ-աշխարհագրագետներ Ա․ Վոեյկովը, Ֆ․ Լևինսոն-Լեսինգը, Ալեքսանդր Լյաստերը, Անատոլի Ռեյնգարդենը, Ն․ Կորոնովսկին, Սեմյոն Մատվեևը, Ե․ Միլանովսկին և հետագա գիտական աշխարհը։
Հայկական լեռնաշխարհը հյուսիսից եզերում է Արսիան-Թռեղքի (Թրիալեթի) լեռնային համակարգը, հարավից՝ Հայկական Տավրոսը, իսկ սրանց միջև ընկած հրաբխային բարձրավանդակի միջով անցնում են Փոքր Կովկասի զանգվածի լեռները և Այծպտկունք (Փալանթոքյան – Հայկական պարի) լեռները։ Այս չորս լեռնային համակարգերը Հայկական լեռնաշխարհը բաժանում են երեք մասի՝
1․ Հյուսիսային կամ Գուգարքի բարձրավանդակ՝ Արսիան-Թռեղքի (Թրիալեթի) և Փոքր Կովկասի լեռների միջև,
2․ Կենտրանական բարձրավանդակ՝ Փոքր Կովկասի և Այծպտկունք (Հայկական պար) լեռնազանգվածների միջև,
3․ Հարավային բարձրավանդակ՝ Այծպտկունքի (Հայկական պարի) և Հայկական Տավրոսի լեռնաշղթաների միջև[4]։
Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնում է գտնվում այս լեռնաշխարհի բարձրագույն կետը՝ Մեծ Մասիս կամ Մեծ Արարատ լեռնագագաթը 5156մ բարձրությամբ։ Հայկական լեռնաշխարհի ծայր արևելքում է գտնվում Սաբալան (Սեբելան) լեռնագագաթը 4821մ բարձրությամբ։ Այս լեռնաշխարհի հայտնի լեռնագագաթներից են նաև Սիփանը՝ Վանա լճի հյուսիսում (4434մ), Նեմրութը՝ Վանա լճի արևմուտքում (3050մ), Արագածը (4090մ), Կապուտճուղը՝ Այունիքի լեռնազանգվածում (3904մ), Մեծ Աբուլը՝ Ջավախքի բարձրավանդակում (3301մ), Մռավը (3124մ) և Քիրսը (2725մ)[5] ՝ Արցախի լեռնաստանում և այլն։
Հայկական լեռնաշխարհն է սնուցում Առաջավոր Ասիայի գլխավոր գետեր Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը, Կուրը, Ճորոխը։ Այստեղ են գտնվում Սևանա, Վանա, Ուրմիո (Կապուտան), Փարվանա, Ցել և այլ լճեր[6]։
Վերոգրյալներով հանդերձ հարկ է արձանագրել, որ հայոց բնօրրանը Հայկական լեռնաշղթա, Հայկական բարձրավանդակ, Լեռնային կղզի, Հայկական լեռներ և նմանօրինակ անուններով է կոչվել շումերների, անտիկ աշխարհի, միջնադարի շատ ու շատ աշխարհագրագետների, պատմագետների, ճանապարհորդների կողմից։ Այսպես․ Ք․ա 3-րդ հազարամյակում կազմված «Մայր-Երկրի և Տիեզերքի» վերաբերյալ շումերական քարտեզում որպես Եփրատ և Տիգրիս գետերի սնուցման տարածք նշված է ներկայիս Հայկական լեռնաշխարհը[7]։ Ք․ա․ V – IV հազարամյակներում շումերական «Էնմերքարը և Արատտայի գլխավոր քուրմը» դյուցազներգությունում հայկական առաջին պետական միավորում հանդիսացող Արատտան «աստվածների երկիր», «անմահների երկիր», «սուրբ օրինաց երկիր», «սուրբ ծեսերի երկիր» կոչվելուց բացի անվանվել է նաև «բարձրաբերձ լեռների երկիր» [8]։
Խեթական Մուրսիլիս II (Ք.ա 1340-1320թթ․) թագավորի թողած արձանագրությամբ հաղորդվում է իր պապի՝ Թութխալիաս III-ի (Ք․ա 1400-1380թթ․) դեպի Հայաստան կատարած արշավանքի մասին, որտեղ նշված է․ «Թշնամին՝ Հայասա երկրի հետիոտն զինվորները և կառամարտիկները, «բարձր երկրի» կողմից Իստիտինա քաղաքն ավերել էր, իսկ Կանուվարա քաղաքը շրջապատել»[9]։ «Բարձր երկիրը» հետագա Արևմտյան Հայաստանի Երզնկայի տարածաշրջանն է։[10]
Աստուածաշնչում «Ծննդոց» գրքի «Ջրհեղեղի վերջը․․․» մասում գրված է․ «․․․ջուրը գնալով իջնում, քաշվում էր երկրի վրայից, և հարյուր հիսուն օր անց այն նվազեց։ Յոթերորդ ամսի քսանյոթին տապանը նստեց Արարատ լեռան վրա․․․»[11]։ Աստուածաշնչի «Թագավորություններ Դ» մասում Արարատ լեռան շրջակայքում Ք․ա 9-6 դդ․ հայ պետականությունը կրել է «Արարատի երկիր» անունը[12]։
«Աստուածաշնչի» համաձայն, Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնում ծովի մակարդակից 5156 մետր բարձրություն ունեցող Արարատ լեռնագագաթն իր շրջակայքով (Արարատյան դաշտով) մարդկության նորագույն կյանքի և քաղաքակրթության բնօրրանն է․ «․․․ երկրորդ ամսի քսանյոթերորդ օրը երկիրը ցամաքեց։ Տեր Աստված Նոյին ասաց․ «Դուրս եկեք այդ տապանից դու, քո կինը, քո որդիները և որդիների կանայք, նաև քեզ հետ եղող բոլոր գազանները, բոլոր էակները՝ թռչուններից մինչև անասունները։ Դուրս հանիր քեզ հետ նաև երկրի վրա սողացող բոլոր սողուններին, նրանք թող սողան երկրի վրա»։ Դուրս եկան Նոյը, նրա հետ նաև նրա կինը, իր որդիներն ու իր որդիների կանայք։ Երկրի բոլոր գազանները, բոլոր սողուններն ու բոլոր թռչուններն՝ իրենց տեսակներով դուրս ելան տապանից»[13]։
Ք․ ա VI դարում պարսից թագավոր Դարեհ I Վշտասպի (Ք․ա․ 522-486թթ․) հրամանով Իրանի Քերմանշահ քաղաքի մոտ գտնվող Բիսեթուն (Բեհիսթուն) ժայռի վրա կատարված եռլեզվյան (հին պարսկերեն, էլամերեն և աքքադերեն) արձանագրությունում Հայաստանը հին պարսկերենով հիշատակվում է Արմինա-Արմինիա, իսկ աքքադերենով՝ Ուրաշտու (Ուրարտու) անուններով[14]։ Հրեաներն Աստուածաշնչում Հայաստանն անվանում են Արարադի երկիր[15], Արարատյան թագավորություն[16]։ Եվ հենց այս Արմինայի (Արմինիա)-Ուրաշտուի (Ուրարտուի)–Արարատի երկրի (Արարատյան թագավորության) լեռները հունական պատմագրության հայր Հերոդոտոսը (Ք․ա․ 484-425թթ․) անվանում է Հայկական։ Նա գրում է․ «Քանզի մեդական տերության և լյուդիական տերության միջև սահմանը Հալյուս (Հալիս-Տ․Ս․) գետն էր, որը հոսում էր Հայկական լեռներից․․․»[17]։ Հերոդոտոսը Հայաստանի մասին տալիս է նաև հետևյալ կարևորագույն տեղեկությունները․ «․․․իսկ քաղաքը (Բաբելոն Տ․Ս) բաժանված է երկու մասի, քանզի նրա միջով է հոսում գետը, որի անունն է Եփրատ։ Այն հոսում է Արմենիայից․․․»[18], «․․․Արմենիայում, որը գտնվում է Ասորեստանի վերև․․․»[19], «Կիլիկիայի և Արմենիայի սահմանը նավարկելի գետն է անունը Եփրատ․․․ Այս Արմենիայից ճանապարհը մտնում է Մատիենե․․․ Տիգրիս գետը բխում է Արմենիայից․․․»[20]։ Նշվածը հավաստում է, որ «Հայկական լեռներ» աշխարհագրական անունը շրջանառության մեջ էր մտցված եղել տակավին Ք․ա 5-րդ դարում (մեզանից մոտ 2600 տարի առաջ) պատմագիտության հայր Հերոդոտոսի կողմից։
Մեկ այլ հույն պատմիչ Քսենոփոնը (Ք․ա․ 430-356թթ․) իր «Անաբասիս» գրքում նկարագրում է Ք․ա․ 401թ․ դրությամբ Արևմտյան Տիգրիսից մինչև Արաքսի վերին հոսանք և ավելի հյուսիս (դեպի Տրապիզոն) հունական 10․000-անոց զորքի անցած ճանապարհին առկա էթնիկական պատկերը, որը հիմնականում հայկական էր։ Նա նշում է, որ շրջակայքի հայկական գյուղերը հարուստ էին․ «Այստեղ նրանք արդեն ունեին անհրաժեշտ բոլոր տեսակի պարենի և բարիքների առատություն․ մորթելու անասուններ, հաց, անուշահոտ հին գինիներ,չամիչ․ ամեն տեսակի գինիներ․․․ տներում կային այծեր, ոչխարներ, եզներ, հավեր և սրանց ձագեր․․․ Այնտեղ կար նաև ցորեն և գարի և ընդեղեն և կրատերների (կարասների-Տ․Ս․) մեջ գարուց պատրաստված գինի, որի երեսին լողում էին գարու հատիկներ․․․»[21]։ Նշվածը ցույց է տալիս, որ հիշատակված աշխարհագրական տարածքի լեռները Հերոդոտոսն անվանել էր Հայկական՝ այնտեղ ապրող տեղաբնիկ ու հիմնական բնակչության անունով։
«Հայկական լեռներ» անվանումը գործածվել է անտիկ հույն պատմիչ Դիոդորոս Սիկիլիացու (Ք․ա․ 90-23թթ․) կողմից, որը գրել է․ «Սեմիրամիսը (Շամիրամը-Տ․Ս․) Հայկական լեռներից մի քար կտրեց, երկարությունը 130 ոտնաչափ, իսկ լայնքը և հաստությունը՝ 25։ Նա ջորիների և եզների բազմաթիվ լծերով այդ քարն իջեցրեց դեպի գետը և այնտեղ բարձեց լաստի վրա ու դրանով հոսանքն ի վար բերելով մինչև Բաբելոնիա, այն կանգնեցրեց ամենաերևելի ճանապարհի կողքին, որպես զարմանալի տեսարան այնտեղից անցնողներին։ Ոմանք այն, իր ձևի պատճառով, անվանում էին կոթող, որը և համարում են, այսպես կոչված, յոթ հրաշալիքներից մեկը»[22]։
Հայկական լեռների (արդի Հայկական լեռնաշխարհի) տարբեր հատվածների, ինչպես նաև Մեծ Հայքի պետության բնական և վարչա-քաղաքական սահմանների մասին հարուստ տեղեկություններ է տալիս հույն մեծ աշխարհագրագետ Ստրաբոնը (Ք․ա․ 63- Ք․հ․ 20թթ․)։ Նա խոսելով Ասիա աշխարհամասի և, հատկապես, Առաջավոր Ասիայի ժողովուրդների և երկրների մասին, հայ ժողովրդին ու Հայաստանը դասել է քաջահայտների շարքը․ «Բայց քանի որ նման հսկայական լայնությամբ լեռան սահմաններում բնակվում են մի քանի ժողովուրդներ, որոշները նվազ հայտնի, որոշներն էլ անվերապահորեն քաջ հայտնի (ինչպես Պարթևաստանը, Մարաստանը, Հայաստանը, որոշ կապադոկիացիներ, կիլիկիացիներ և պիսիդիյցիներ)․․․»[23], գրել է նա։ Ստրաբոնը հիշատակում է Հայկական լեռների այն հատվածները, որոնք Մեծ Հայք պետության բնական սահմանագծերն են ձևավորել։ Այսպես․ նա նշում է․ «Մեծ Կովկասի լեռան որոշ ճյուղեր ձգվում են դեպի հարավ․ դրանք ընդգրկում են Իբերիայի (այժմյան Արևելյան Վրաստանի-Տ․ Ս․) միջնամասը, հատվում են Հայկական և, այսպես կոչված, Մոսխական լեռներին, այլև Սկիդիսին և Պարիադրեսին»[24]։ Ստրաբոնը դրանով արձանագրում է տարածքներով Մեծ Հայքին մեծապես համապատասխանող Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս արևելյան բնական սահմանները։ Նա մատնացույց է անում նաև Մեծ Հայքի (համապատասխանաբար նաև Հայկական լեռնաշխարհի) արևելյան սահմանները, նշելով․ «․․․Կասպից ծովն արդեն լայնորեն ծփում է մինչև մարական և Հայկական լեռների հետ իր հատման կետերը»[25]։ Ստրաբոնը ցույց է տալիս Մեծ Հայքի (և որ նույնն է Հայկական լեռնաշխարհի) հարավային սահմանը․ «․․․այստեղ լեռներն զգալիորեն բարձրանում են, լայնանում և հույժ ճյուղավորվում։ Ամենահարավային մասը Տավրն է (Հայկական Տավրոս – Տ․ Ս․), որը Հայաստանը բաժանում է Միջագետքից[26]»,- գրում է նա։ Ստրաբոնը տեղեկություն է տալիս Մեծ Հայքի (և որ նույնն է Հայկական լեռնաշխարհի) և Փոքր Ասիայի (հետագա Անատոլիայի) սահմանազատման մասին․ «Նրա (Եփրատի – Տ․Ս․) սկիզբը Տավրոսի հյուսիսային մասում է․ Եփրատը հոսում է դեպի արևմուտք այսպես կոչված Մեծ Հայքից մինչև Փոքր Հայք, ընդ որում վերջինս գտնվում է նրա աջ, իսկ Ակիլիսենեն՝ ձախ կողմում։ Ապա գետը շրջադարձ է կատարում դեպի հարավ, հատվելով Կապադոկիայի սահմաններին։ Թողնելով Կոմմագենի այս սահմանները և մարզերը աջ կողմում, իսկ Մեծ Հայքի Ակիլեսենեն (Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառ) և Սովենեն (Ծոփք նահանգը – Տ․Ս․)՝ ձախ կողմում, Եփրատը հոսում է Սիրիա և նորից շրջվում է դեպի Բաբելոն և Պարսից ծոց․․․»[27],- ընդգծում է նա։ Ստրաբոնը մատնանշում է նաև Մեծ Հայքի (և որ չնչին տարբերությամբ նույնն է՝ Հայկական լեռնաշխարհի) հարավ արևելյան սահմանները, գրելով․ «․․․ Արաքսը բաժանում է Հայաստանը Ատրպատականից[28]․․․, վերջապես, արևմուտքում Մարաստանը սահմանակից է ատրպատականցիների ու մասամբ հայերի հետ[29]․․․ Ատրպատականցիների մոտ, իսկապես, կան հզորագույն հարևաններ՝ հայերը և պարթևները»[30]։ Ստրաբոնն ուղղակի ընդգծում է Մեծ Հայքի (և որ չնչին տարբերությամբ՝ Հայկական լեռնաշխարհի) հյուսիսային սահմանները , արձանագրելով․ «Եփրատի այն կողմում, Փոքր Հայքի մոտակայքում հյուսիսից, Անտիտավրոսի հետ միասին ձգվում են մեծ լեռներ և շատ ճյուղավորումներ։ Այդ լեռնաճյուղավորումներից մեկը կոչվում է Պարիադր, մյուսը՝ Մոսխական լեռներ, երրորդը կրում է տարբեր անուններ․ այդ լեռներն ընդգրկում են ամբողջ Հայաստանը ընդհուպ մինչև Իբերիա և Աղվանք․․․»[31]։
Հայտնի է, որ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը կազմում է 300․000 կիլոմետր քառակուսուց քիչ ավելի[32] և համարյա համապատասխանում է Ք․ա․ 2-րդ դարից մինչև Ք․հ․ 387 թվականն այդ նույն տարածքի վրա ծավալված հայ հզորագույն պետականություն Մեծ Հայքի ունեցած 312.795-285.195 կմ2 տարածքին[33], և Մեծ Հայքն ու Հայկական լեռնաշխարհը նույնացվում են։ Հայկական լեռնաշխարհն ընդգրկող Մեծ Հայքի հիշյալ տարածքային ամբողջականությունը ճանաչվել ու ամրագրվել է Ք․ա․ 66թ․ Արտաշատում կնքված հայ-հռոմեական , Ք․հ․ 65 թ․ Հռանդեայում և ապա նաև 37թ․կնքված հռոմեա-պարթևական պայմանագրերում[34]։ Եվ Ստրաբոնը վերոգրյալ հենքի վրա տալիս է նաև Մեծ Հայքի (դրանով իսկ Հայկական լեռնաշխարհի) սահմանների ընդհանուր պատկերը, նշելով․ «Հայաստանի հարավային մասերը պաշտպանում է Տավրոսը, որ նրան բաժանում է Եփրատից և Տիգրիսի միջև եղած ամբողջ մարզից՝ միջագետքից։ Հյուսիսային մասերը՝ դրանք Կասպից ծովի վրա նստած Պարխարի լեռներն են, Աղվանքը, Իբերիան, Կովկասը, վերջինս շրջապատում է այդ ժողովուրդներին և սահմանակցում Հայաստանին, այն սահմանկցում է նաև Մոսխական և Կոլխյան լեռներին՝ ընդհուպ մինչև այսպես կոչված տիբարանները․ արևմուտքում են գտնվում այդ ժողովուրդները, Պարիադր և Սկիդիս լեռները մինչև Փոքր Հայք ու Եփրատի գետային շրջանը, որը Հայաստանը բաժանում է Կապադոկիայից և Կոմմագենեից»[35]։ Ստրաբոնը մեկ այլ տեղում էլ նշում է․ «․․․Արտաշեսի ժառանգորդը Տիգրանն է, որը բառիս բուն իմաստով տիրապետում էր Հայաստանին․ այս երկիրը սահմանակցում է Մարաստանի, Աղվանքի և Իբերիայի հետ՝ ընդհուպ մինչև Կոլխիդա ու Կապադոկիա Եվկսինյան Պոնտոսի վրա։ Զարեհի ժառանգորդն էլ Ծոփքցի Արտանն էր, որին ենթակա էին հարավային երկրամասերը և որոնք ընկած են դրանցից ավելի արևմուտք»[36]։
Ստրաբոնը վերջապես ներկայացնում է Մեծ Հայքի քաղաքական սահմաններն ու վարչական կառուցվածքը, որը մեծավ մասամբ տեղավորվում է Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում։ Նա գրում է․ «Այնուհետև պատմում են, որ Հայաստանը, նախկինում լինելով փոքր երկիր, մեծացրել են Արտաշեսի և Զարեհի զորքերը։ Նրանք սկզբում եղել են Անտիոք Մեծի զորավարները, հետագայում, նրա պարտությունից հետո, դարձել են թագավորներ (առաջինը՝ Արտաշատի շրջակայքի երկրի, իսկ վերջինս՝ Ծոփքի, Ակիլսենեի, Օդոմանտիսի և մի քանի այլ կողմերի թագավոր)։ Նրանք միասին ընդարձակեցին իրենց տիրույթները, կտրելով շրջապատող ժողովուրդների երկրամասերից տարածքներ և հատկապես․ մեդացիներից նրանք վերցրեցին Կասպիանեն, Փավնիտիսը և Բասրոպեդիան, Իբերներից՝ Պարիադրեսի լեռնահովիտները, Խորզենեն և Գոգարենեն, որը գտնվում է Կուրի մյուս կողմում, խալյուբներից և մոսսինյոկներից՝ Կարենիտիսը և Կսերքսենեն, որոնք սահմանակից են Փոքր Հայքին կամ համարվում են նրա մասեր, կատաոններից՝ Ակիլիսենեն և Անտիտավրոսի շրջակայքի մարզերը, վերջապես ասորիներից՝ Տարոնիտոսը։ Այդ պատճառով բոլոր այս ժողովուրդները այժմ խոսում են միևնույն լեզվով»[37]։
Ստրաբոնի հիշատակած այդ երկրամասերը Հայկական լենաշխարհում տեղայնացվում են հետևյալ կերպ․ Կասպիանեն Փայտակարանն է[38], Փավնիտիսը՝ Արցախի Փառիսոս գավառը[39], Պարիադրեսի ստորոտի հողերը Պոնտական լեռնահամակարգի արևելյան հատվածում գտնվող Խաղտյաց լեռներն են, Սև ծովից հարավ, ձգվում են հարավ արևելքից հյուսիս արևելյան ուղղությամբ, Շապին-Գարահիսարից մինչև Ճորոխ գետի բերանը։ Խաղտյաց լեռները նաև կոչվում են Պարխարի լեռներ։ Այս հողերը կոչվում են Խաղտիք, որը հետագայում վրացիները կոչել են Ճանեթի այնտեղ ապրած ցեղերից մեկի՝ Ճաների անվամբ[40]։ Խորձենեն Կղարջքն է[41], Գոգարենեն՝ Գուգարքը[42], Կարենիտիսը՝ Բարձր Հայքի Կարնո (Էրզրումի) դաշտը[43], Դերքսենեն՝ Բարձր Հայքի Դերջան գավառը[44], Ակիլեսենեն՝ Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառը[45]։ Անտիտավրոսի շուրջն ընկած հողերը Անտիպոնտոսյան լեռների դեպի արևմուտք շարունակությունն են[46], իսկ Տամորիտիսը՝ Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգի Վերին, Միջին և Ներքին Կորդրիք գավառները[47]։
Հռոմեական պատմիչ Գայոս Պլինոս Սեկունդոսը իր «Բնական պատմություն» աշխատության 6-րդ գրքում ներկայացնելով Հայկական լեռնաշխարհում ծավալված Մեծ Հայքի պետության սահմանները, նշում է․ « Մեծ Հայքը, որ սկսվում է Պարիադրյան լեռներից, ինչպես ասացինք, Կապադոկիայից բաժանված է Եփրատով և Եփրատից հետո Միջագետքից բաժանված է Տիգրիսով, որը նվազ հայտնի գետ չէ։ Այն (Մեծ Հայքը-Տ․Ս․) ձգում է իր սահմանը մինչև Ադիաբենե, այդ նահանգից բաժանված լինելով լայնակի մի լեռնաշղթայով․ իր ձախ կողմում լայնությամբ տարածվում է մինչև Փոքր Հայք, որից բաժանված է Եվքսինյան Պոնտոս թափվող Ասպարոս գետով և Ասպարոսին ծնունդ տվող Պարիադրյան լեռներով ․․․Աֆոդոսի կարծիքով ամբողջ Մեծ Հայքի տարածության երկարությունը 5,000,000 քայլ է․ Կլավդիոս կայսրը նրա երկարությունը Դասկուսայից մինչև Կասպից ծովի ափը հաշվում է 1,300,000 քայլ, իսկ լայնությունը՝ դրա կեսը Տիգրանակերտից մինչև Իբերիա (Քարթլի-Տ․Ս․)»[48]։ Բնականաբար, չնչին տաբերությամբ, Մեծ Հայք պետության տարածքի երկարությանը և լայնությանը վերաբերող հիշյալ տվյալները վերաբերում են նաև Հայկական լեռնաշխարհի երկարությանն ու լայնությանը։ Այդ տարածքներում I դարում կար 3,5 մլն հայալեզու բնակչություն[49], որը կազմում էր I դարում աշխարհի 150 մլն բնակչության 2,3%-ը[50]։
Հռոմեական պատմագիր (ծագումով հրեա) Հովսեպոս Փլավիոսը (Հովսեպոս Եբրայացի) I դարում Մեծ Հայքի պետության տարածքներն ընդգրկած լեռները (հետագայում՝ Հայկական լեռնաշխարհ) անվանել է Հայկական։ Նա գրել է․ «Բերեսոսը*, ծագումով քաղդեացի․․․ Մովսեսի նման ինքը ևս պատմել է տապանի մասին, որի մեջ Նոքոսը (Նոյը-Տ․Ս․)՝ մեր ցեղի նահապետը, փրկվեց, երբ այն քաշվեց ու կանգ առավ Հայկական լեռների բարձունքներում․․․»[51]։
Հ․ Փլավիոսը Մեծ Հայքի և Կապադոկիայի սահմանաբաժան է համարում Եփրատ գետը, գրելով․ «Իսկ կայսրը․․․տասներկուերորդ գունդը․․․ ուղարկեց Եփրատի մոտ, Հայաստանի և Կապադոկիայի սահմանի վրա»[52]։ Եփրատ գետը ո՛չ միայն Մեծ Հայքի ու Կապադոկիայի, այլև Հայկական լեռնաշխարհի ու Փոքրասիական (հետագայում՝ Անատոլիական) թերակղզու սահմանաբաժանն է։ Փլավիոսը հիշատակում է նաև Հայկական լեռնաշխարհի բարձրագույն լեռնագագաթը՝ Մասիսը, գրելով․ «․․․Հայաստանում կա մի խոշոր լեռ Բարիս (Մասիս-Տ․Ս․) անունով, որտեղ պատմության համաձայն, շատերն ապաստանելով՝ փրկություն են գտել ջրհեղեղի ժամանակ, իսկ մեկը տապանի վրա տարվելով, իջել է գագաթին․․․»[53]։
Հռոմեական պատմիչ Դիոն Կասսիոսը Ք․ա․ 66թթ․ Հայկական լեռնաշխարհի սրտում՝ Արտաշատում, կնքված հայ-հռոմեական պայմանագրի էության մասին գրել է․ «․․․Պոմպեոսը, լսելով նրանց, ավագին (Տիգրան II – Տ․Ս․) վերադարձրեց նրա ամբողջ հայրենի իշխանությունը (Մեծ Հայքը – Տ․Ս․), բայց նրա կողմից նվաճված երկրները, որոնց մեջ նաև Կապադոկիայի և Ասորիքի մասերը, ինչպես նաև Փյունիկիան վերցրեց նրանից»[54]։ Նույն իրողությունն է արձանագրում նաև հռոմեական մյուս պատմիչ Պլուտարքոսը (45-123թթ․)[55]։ Պատմիչներ Դիոն Կասսիոսի և Պլուտարքոսի տեղեկությունների համաձայն, Հռոմը Տիգրան II-ին է թողել Հայկական լեռնաշխարհի բնական սահմաններն ունեցող Մեծ Հայք պետությունը։ Ի դեպ, 1971թ․ Մոսկվայում լույս տեսած «Հին Հռոմի պատմություն» աշխատությունում Ք․ա․ 66թ․ Արտաշատում կնքված հայ-հռոմեական պայմանագրի արդյունքների մասին գրված է․ «․․․Հայաստանն ամփոփվեց իր բնիկ սահմաններում․․․»[56], այսինքն՝ Հայկական լեռնաշխարհում ծավալված Մեծ Հայք պետության տարածքներում։ Ընդ որում, նշված աշխատությունում Ք․ա․ I դարում Մեծ Հայք պետության հյուսիսային հատված է դիտվում Եփրատ և Կուր գետերի միջև ընկած տարածքը․ «Պոմպեյն իր բանակը դրեց Հայաստանի հյուսիսում գտնվող ձմեռային բնակավայրերում՝ Եփրատի և Կուրի միջև․․․»[57], – գրված է այնտեղ։
387թ․ Հռոմի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Մեծ Հայքի պետության բաժանման արդյունքում Հայկական լեռնաշխարհի 1/5-ը մասն անցավ Հռոմին (հետագայում՝ Բյուզանդիա), իսկ 4/5-ը՝ Սասանյան Պարսկաստանի քաղաքական վերահսկողության տակ։ Այդ վիճակը պահպանվեց մինչև 591 թվականին նշված տերությունների միջև տեղի ունեցած Հայաստանի 2-րդ բաժանումը։ Այդ ընթացքում Պարսկաստանի տիրապետության տակ եղած Հայաստանի մասը (Արևելյան Հայաստան կամ Պարսկահայաստան) մնաց մարզպանական, իսկ Բյուզանդիային ենթական Հայսատանի մասում 535-536թթ․ Հուստինիանոս կայսեր հրովարտակներով՝ Առաջին Հայք, Երկրորդ Հայք, Երրորդ Հայք և Չորրորդ Հայք վարչական շրջանների (պրովինցիաների) կարգավիճակներով[58]։ Բայց դա չխանգարեց, որպեսզի Հայկական լեռնաշխարհում նրա տեղաբնիկ տերեր հայերն էթնիկական առումով պահպանեն իրեց գերակայությունը։ Այսպես․ բյուզանդական պատմագիր Պրոկոպիոս Կեսարացին, որը 527թ․ նշանակվել էր Միջագետքի դուքս, գրում է․ «․․․նպատակահարմար գտա սկսել հայերից, որոնք բնակվում են Ամիդից մինչև մյուս Թեոդուսոպոլիս (Կարին – Տ․Ս․)՝ պարսիկների դիմաց»[59]։ «․․․Ինչ վերաբերում է մյուս Հայքին, որը գտնվում է Եփրատ գետից այս կողմ և տարածվում է մինչև Ամիդ քաղաքը, այնտեղ իշխում են հինգ հայ սատրապներ, որոնց իշխանությունը ժառանգական էր և ցմահ․․․»[60]։ Նա Ծոփքը համարում է Հայաստան․ «․․․Սոֆոնե (Ծոփք-Տ․Ս․) կոչվող Հայք․․․»[61], – գրում է նա։ Պ․ Կեսարացին Եփրատ գետից դեպի արևելք գտնվող տարածքը համարում է Մեծ Հայք, գրելով․ «Ահա այդ կատարեց Հուստինիանոսը Եփրատ գետի աջ (արևելյան – Տ․Ս․) ափին գտնվող Հայաստանում։ Այս ես կպատմեմ, թե ինչ կատարեց նա Մեծ Հայքում․․․ Նա այնտեղ հաստատեց բոլոր զինված ուժերը և հայերի զորավարին ու այնպես արեց, որ հայերը լինեն ավելի հզոր և այլևս չսարսափեն պարսկական հարձակումներից»[62]։ Պր․ Կեսարացին արժեքավոր հաղորդում է անում․ «Ճաները բնակվում են ծովափից (Սև ծով – Տ․Ս․) շատ հեռու, հայերի հարևանությամբ՝ միջնաշխարհում․ այստեղ վեր են խոյանում միանգամայն անանցանելի և զառիթափ բազմաթիվ լեռներ․․․ Այս վայրի աջ կողմում (Տրապիզոնի մոտակայքում – Տ․Ս․) վեր են խոյանում ճաների լեռները, որոնցից այն կողմ ապրում են հռոմեացիներին ենթակա հայերը»[63]։ Նշված վայրերը Հայաստանի (նաև Հայկական լեռնաշխարհի) հյուսիս արևմտյան մասերն են։
Արաբ պատմիչ Իբն ալ – Ասիրը (1160-1233), արաբ այլ շատ պատմաբանների ու աշխարհագրագետների նման, Հայաստանը, Վրաստանը, Աղվանքը, մերձկասպյան գավառները և Դերբենդը 705-885թթ․ հիշատակել են մեկ անվամբ՝ Արմինիա (Հայաստան)[64], իսկ այստեղ եղած լեռները՝ «Հայաստանի (Արմինիայի) լեռներ[65]», թեև այս տեքստում հեղինակը նկատի էր ունեցել Արմինիայի կազմում առկա Կովկասյան լեռները։ Սակայն մեկ այլ տեղում պատմիչն արդեն հիշատակում է բուն Հայաստանի լեռները, նշելով․ «Իսկ Բաբեկը գնաց Հայաստանի լեռները թաքնվելու»[66]։
Խնդրո առարկա լեռնաշխարհի հայկականության մասին ուշագրավ տեղեկություններ են պարունակում վրաց աղբյուրները։ Այսպես․ ըստ IX դ․ վրաց Անանուն պամիչի «Վրաց դարձի պատմության», Հայաստանից Քարթլի գնացած, այնտեղ քրիստոնեություն տարածած և վախճանված Նունե կույսը պատմել է, որ․ «․․․(Երուսաղեմում) պատրիարքը մորս հանձնել էր թշվառ և հիվանդ կանանց ծառայելու, իսկ ես ծառայում էի պառավ հայուհի Նիափորա Դվինեցու մոտ երկու տարի․․․ Այս Նիափորան, ի միջիայլոց, ինձ ասաց․ «Հյուսիսային երկիրը (ուր Մցխեթում Քրիստոսի շապիկն է թաղված) գտնվում է Հայոց լեռնաստանում․․․»[67]։
XI դ․ վրաց պատմիչ Լեոնտիոս Ռուիսեցին (Լեոնտի Մրովելի) իր «Վրաց թագավորների և նախահայերի ու տոհմերի պատմությունում» նշում է․ «․․․հայոց (սոմեխների) և վրաց (քարթվելների), ռանաց և մովականաց, եգերաց (մեգրելների) և կովկասաց՝ սոցա բոլորի հայրը մի էր Թորգոմ (Թորգոմոս) կոչեցյալը։ Այս Թորգոմը (Թորգոմոս)՝ էր որդի Թարշշի, որդվո հավանա, որդվո Հաբեթի, որդվո Նոյի ․․․ Եվ այս Թորգոմը (Թորգոմոս) քաջ մարդ էր։ Եվ լեզուների բաժանումից հետո, երբ Նեբրոթը Բաբելոնում աշտարակ շինեց, և լեզուները բաժանվեցին՝ ի սփյուռս ամբողջ աշխարհի, այս Թորգոմը (Թորգոմոս) իր ամբողջ ժողովրդով եկավ և բնակություն հաստատեց երկու լեռների՝ Արարատի և Մասիսի միջև, որոնք անմատչելի են մարդկանց համար․․․ Բայց Թորգոմի (Թորգոմոս) որդվոց մեջ ութը հայտնի դարձան (իբրև) քաջարի և անվանի հսկաներ, որոնց անուններն են․ առաջինը կոչվում էր Հայկ (Հաոս), երկրորդը՝ Քարթլոս, երրորդը՝ Բարդոս, չորրորդը՝ Մովական, հինգերորդը Լեկոս, վեցերորդը՝ Հերոս, յոթերորդը՝ Կովկաս, ութերորդը՝ Եգրոս ․․․ Բայց Արարատի և Մասիսի երկիրն այլևս չէր կարողանում նրանց տեղավորել ․․․ Թորգոմը (Թորգոմոսը) բաժանեց իր երկիրն ու ժողովուրդն այս ութը հսկաների միջև, իր ժողովրդի կեսը և իր երկրի լավագույն մասը տվեց Հայկին (Հաոսին), իսկ մյուս յոթին տվեց նրանց հասանելիքն ըստ երիցության ․․․ Բայց Հայկը (Հաոսը) ժառանգեց իր հոր՝ Թորգոմին (Թորգոմոսին) պատկանյալ երկիրը և տիրեց (սահմանակից) երկրներին․ հյուսիսից՝ ինչպես մատնանշել ենք, հարավից՝ Ուրեթը (sic) լեռամբ, արևելքից՝ մինչև ծովն Գուրգանի, որևմուտքից՝ մինչև ծովն Պոնտոսի։ Եվ այս յոթ հսկաների կառավարիչն ու իշխանն էր Հայկը (Հաոսը), և այսպես բոլորը հպատակ էին Հաոսին և բոլորը մի լեզու ունեին՝ հայերենը (սոմեխերենը)․․․»[68]։ Վրաց հիշյալ առասպելապատումի ներկայացրած Հայկը (Հաոսը) հայ ժողովրդի նահապետն ու անվանակիրն է։ Ուրեթ լեռը Հայկական Տավրոսում է, Գուրգանի ծովը՝Կասպից ծովն է, իսկ Պոնտոսի ծովը՝ Սև ծովը, որոնց միջև էլ գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհը՝ Հայոց բնաշխարհը։
XI վրաց Անանուն պատմիչը «Վրաց մատյան»-ում X-XI դարերի անցքերի շուրջ խոսելիս նշում է․ «․․․(Վրաց Բագրատի որդի Գևորգ թագավորը) շնորհեց Հովհանին (Իվանեին)[69] Սամշվիլդեն ․․․ սակայն Հովհանը (Իվանեն) չկարողացավ մնալ բերդի ներսում և հեռացավ դեպի Հայոց (Սոմխեթի) լեռները ․․․»[70]։
Հայկական լեռնաշխարհի վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ կան եվրոպական աղբյուրներում։ Օրինակ՝ 12-րդ դարասկզբում գրված գերմանական «Երգ Անոնին» պոեմում, որը նվիրված է Քյուլնի եպիսկոպոս Անոնին, նշվում է, որ բավարիացիների հայրենիքը Հայաստանն է, և բավարացիները եկել են «Հայաստանից՝ լեռնային երկրից, որտեղ Նոյն իր փրկիչ տապանն է թողել ․․․ Տապան, որը ցայսօր էլ իր տեղում է՝ Արարատի բարձր գագաթին․․․»[71]։ «Կայսեր ժամանակագրություն» (“Kaiser-chxronik”) խորագրով XII դարի գերմանական մեկ այլ աղբյուրում (այն վերաբերում է Ք․ա․ I դարում Հռոմի կայսր Հուլիոս Կեսարի արշավանքներին) նույնպես նշված է․
․․․Բավարիական ցեղը՝
Ծագմամբ Հայաստանից․․․
Ուր Նոյն է թողել տապանն իր փրկիչ՝
Տապանի հետքերը կան և հիմա
Արարատ կոչված լեռան գագաթին․․․[72]
XI դարի անգլիական տարեգրությունում (“The Anglo-Saxon chronicle”) նշված է, որ բրիտները եկել են Հայաստանից[73], իսկ 18-րդ դարում հիշյալ տարեգիրքն ուսումնասիրած Ռիչարդ Ֆոլվելը նույնիսկ օգտագործել է «հայկական բրիտներ»[74] արտահայտությունը։
Եվրոպական այլ շատ աղբյուրներում և գիտական հետազոտություններում ևս կարող ենք հանդիպել Հայկական լեռնաշխարհի, Հայաստանի ու հայ ժողովրդի վերաբերյալ սույն հոդվածում մեր կողմից բերված շատ ու շատ մտքերի ու եզրակացությունների։ Եվ Գ․ Վ․ Աբիխի ու հարյուրավոր եվրոպական գիտնականների, քաղաքական ու պետական գործիչների կողմից խնդրո առարկա դարձած լեռնաշխարհը Հայկական կոչելը եղել է, մնում է և պետք է մնա պատմաշխարհագրորեն հիմնավոր ու արդարացի, քանզի Հայկական լեռնաշխարհում հազարամյակներով իր հարուստ մշակութային ու պետա-քաղաքական կյանքն է ծավալել, ծավալում է և ծավալելու է աշխարհի այս տարածաշրջանի տեղաբնիկ ու հիմնական բնակչությունը՝ հայությունը։
Իրավագետ – պետականագետ՝
Տիգրան Սահակյան
[1]Г. В Абих, Геология Армянского нагорья, Западная часть (Записки Кавказского отделения императорского русского географического общества, այսուհետ՝ ЗКОИРГО), т. XXI, 1899.
[2] а) Г. В Абих, Геология Армянского нагорья, Восточное часть (ЗКОИРГО), т. XXIII, 1902.
б) Атлас сельского хозяйства Армянской ССР (Главное управление геодезии и картографии при совете министров СССР, Москва – Ереван, 1984, c. 10-11, 171.
[3] К. Риттер, Землеведение Азии, СПБ, 1856, т․ 1, с․ 83․
[4] С. П. Бальян, Структурная геоморфология Армянского нагорья и окаймляющих областей, Ереван, 1969, стр. 17-19․
[5] Атлас сельского хозяйства Армянской ССР, c. 10-11․
[6] Նույն տեղում։
[7] а) Рубен Галчян, “Армения в мировой картографии”, Ереван, 2005г․
б) Анжела Терян, “Древние письменные источники народов Европы о своей прародине-Армении и армянах”, Ереван, 2016г․, c. 5-6, 105․
[8] а) Анжела Терян, նշվ․ աշխ, էջ․ 6․
б) Kramer S. N., The Sumerians, Chicago, 1963.
в) И․ Канева,” Энмеркар и верховный жрец Аратты”, Вестник древней истории, 1964г․, 4, стр․ 208․
д) Արտակ Մովսիսյան, «Հնագույն պատմությունը Հայաստանում՝ Արատտա», Երևան, 1992, էջ 10-12։
[9] ա) Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հ․ 1, Երևան, 1981, էջ 7 (թարգմ․ խեթերեն բնագրից՝ Վ․ Ն․ Խաչատրյանի),
բ) Ստ․ Տ․ Մելիք-Բախշյան, Հայոց պատմության աղբյուրագիտություն, Երևան, 1996թ․, էջ 14։
[10] Ստ․ Տ․ Մելիք-Բախշյան, նշվ․ աշխ, էջ 14։
[11] Աստուածաշունչ, Հին կտակարան, «Ծննդոց»,8․3-4և 8․14 -19։
[12] ա) Աստուածաշունչ, Հին կտակարան, Երեմիայի մարգարէութիւնը, 51․27 և 51․28․ Ատվածաշունչ, Հին Կտակարան, «Թագաւորութիւններ Դ», 19․36-37,
բ) Ռ․Ա․ Իշխանյան, «Հայ ժողովրդի ծագման և հնագույն պատմության հարցեր», Երևան, «Հայաստան» հրտչ․, 1988թ․, 65։
[13] Աստուածաշունչ, «Ծննդոց», 8․14-19։
[14] ա) «Դարեհ Վշտասպի Բիսեթունյան արձանագրությունը» (բնագրից թարգ․ Գ․ Մ․ Նալբանդյանի), Երևան, 1964թ․,
բ) Ստ․ Տ․ Մելիք-Բախշյան, նշվ․ աշխ․, էջ 23-27,
գ) Ռ․Ա․ Իշխանյան, նշվ․ աշխ․, էջ 68-70։
[15] Աստուածաշունչ, Հին կտակարան, Երեմիայի մարգարէութիւն, 51․27 -․28։ Նույնը, «Թագաւորութիւններ Դ», 19․36-37։
[16] Աստուածաշունչ, Հին կտակարան, Երեմիայի մարգարէութիւն, 51․27։
[17] Հերադոտոս, Պատմություն ինը գրքից (հուն․ հայերեն թարգ․ Ս․ Կրկյաշարյանի), ՀՍՍՀ ԳԱ հրտչ․, Երևան, 1986թ․, Գիրք Առաջին, մաս 72 (էջ 32)։
[18] Նույնը, Գիրք Առաջին, մաս 180 (էջ 74)։
[19] Նույնը, Գիրք Առաջին, մաս 194 (էջ 80)։
[20] Նույնը, Գիրք Հինգերորդ, մաս 52 (էջ 307)։
[21] Քսենոփոն, Անաբասիս (հուն․ հայերեն թարգ․ Ս․ Կրկյաշարյանի), Երևան, 1970թ․, Գիրք Չորրորդ, IV․ 1-9 (էջ 93), IV․25 (էջ 97)։
[22] ա) Դիոդորոս Սիկիլիացի, Պատմական գրադարան (թարգ․ Ս․ Կրկյաշարյանի), Երևան, 1985թ․, էջ 16,
բ) Ստ․ Տ․ Մելիք-Բախշյան, նշվ․ աշխ․, էջ 34։
[23] Страбон, География (пер. Г. С. Утченко), изд. “Наука”, Ленинград, 1964г., кн. ХI, ч. I, п. 4 (с.466).
[24] Նույնը, XI, ч. II, п․ 15 (c․ 472)․
[25] Նույնը, XI, ч. VII, п․ 1 (c․ 481)․
[26] Նույնը, XI, ч. XII, п․ 2 (c․ 492)․
[27] Նույնը, XI, ч. XII, п․ 3 (c․ 492)․
[28] Նույնը, XI, ч. XIII, п․ 3 (c․ 494)․
[29] Նույնը, XI, ч. XIII, п․ 6 (c․ 494)․
[30] Նույնը, XI, ч. XIII, п․ 2 (c․ 493)․
[31] Նույնը, XI, ч. XII, п․ 4 (c․ 492)․
[32] ա) Թ․ Խ․ Հակոբյան, Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության, Երևան, 1960թ․, էջ 7,
բ) Գր․ Ավագյան, «Հայաստանը և հայերս աշխարհում», Երևան, 1992թ․, Էջ 8։
[33] Ս․ Տ․ Երեմյան, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, ՀՍՍՀ ԳԱ հրտչ․, Երևան, 1963թ․, էջ 66-67 և 118։
[34] ա) Ս․ Տ․ Երեմյան, նշվ․ աշխ․, էջ 66-67 և 118,
բ) Պլուտարքոս, Կենսագրություններ (հուն․ հայ․ թարգ․ Ս․ Գրքաշարյան), Երևան, 2001, մաս 33 (էջ 265),
գ) Հին հունական աղբյուրներ, Ա․ Հովսեփոս Փլավիոս և Դիոն Կասսիոս (թարգ․ Ս․ Մ․ Կրկյաշարյանի), Երևան, 1976թ․, Դիոն Կասսիոս, «Հռոմեական պատմություն», Գիրք երեսունվեցերորդ, մասեր 52, 1-4 և 53, 1-5։ Գիրք վաթսուներորդ, մաս 23, 1-6։
[35] Страбон, XI, ч. XIV, п․ 1 (c. 496).
[36] Նույնը, XI, ч. XIV, п․ 15 (c. 500).
[37] Նույնը, XI, ч. XIV, п․ 5 (c. 498).
[38] Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (այսուհետ՝ ՀՀՇՏԲ), հ. II, Երևան, 1988թ․, էջ 961։
[39] ՀՀՇՏԲ, հ․ 5, էջ 241, 239։
[40] ՀՀՇՏԲ, հ․ 4, էջ 314, հ․ 2, էջ 632-633։
[41] Հակոբ Մանանդյան, երկեր, հ․ 1, Երևան, 1977, էջ 121։
[42] ա) Անանիա Շիրակացի, Աշխարհացոյց, Երևան, «Հայաստան» հրտչ․, 1979թ․, էջ 29,
բ) Ս․ Տ․ Երեմյան, նշվ․ աշխ․, էջ 118։
[43] ՀՀՇՏԲ, հ․ 3, էջ 42-45։
[44] ՀՀՇՏԲ, հ․ 2, էջ 92, 94։
[45] ա) ՀՀՇՏԲ, հ․ 1, էջ 134,
բ) Անանիա Շիրակացի, նշվ․ աշխ․, էջ 291։
[46] ՀՀՇՏԲ, հ․ 1, էջ 286։
[47] ա) ՀՀՇՏԲ, հ․ 5, էջ 25, 109,
բ) Անանիա Շիրակացի, նշվ․ աշխ․, էջ 294։
[48] Plinii Secundi C., Natutalis historiae, 1-10, Cambridge, Mass-London, 1950-1962 (loeb classical library).
[49] Strabo, XI, XIV, 5 (498).
[50] Հայ ժողովդի պատմություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ․, Երևան, 1971թ․, հ․1, էջ 842․
*Բերեսոսը (Ք․ա. 330-250թթ․) Բաբելոնում եղել է Բելի տաճարի քուրմը։
[51] Հովսեփոս Փլավիոս, ընդդեմ Ապիոնի (տե՛ս «Հովսեպիոս Փլավիոս և Դիոն Կասսիոս», նշվ․ աշխ․, էջ 28)։
[52] Նույնը, էջ 46։
[53] Նույնը, էջ 55։
[54] Նույնը, էջ 67։
[55] ա) Պլուտարքոս, Կենսագրություններ, 33 (էջ 265)։
բ) История Древнего Рима (այսուհետ՝ ИДР), изд. “Вышая школа”, Москва, 1971, под ред. А. Г. Бокщанина и В. И. Кузищина, стр. 488 (“Список римских провинций”-ում Մեծ Հայքը չի մտնում, բայց Տիգրան II-ից Պոմպեոսի վերցրած Կիլիկիան, Սիրիան, Փյունիկիան մտնում են)։
[56] ИДР, c. 221.
[57] Նույն տեղում։
[58] Թ․ Խ․ Հակոբյան, նշվ․ աշխ․, էջ 101-114։
[59] «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, 5, Բյուզանդական աղբյուրներ, Ա», Պրոկոպիոս Կեսարացի, «Պատերազմների մասին», Գիրք Առաջին (թարգ․ Հրաչ Բարթիկյանի), Երևան, 1967թ․, էջ 189։
[60] Նույնը, էջ 190։
[61] Նույնը, էջ 193։
[62] Նույնը, էջ 196-197։
[63] Նույնը, էջ 241-243։
[64] «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», 11, («Արաբական աղբյուրներ», Բ), Իբն ալ-Ասիր (թարգ․ Ա․ Տեր-Ղևոնդյանի), ՀՍՍՀ ԳԱ հրտչ․, Երևան, 1981թ․, էջ 39-42 և 434 (տե՛ս այս էջի «Հայաստան» անվան հոդվածը)։
[65] Նույնը, էջ 67։
[66] Նույնը, էջ 142։
[67] Պրոֆ․ դր․ Լ․ Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ․ Ա, Երևան, 1934թ․, էջ 22։
[68] Նույնը, էջ 143-145։
[69] Հովհան (Իվանե) – հայազգի զորավար Իվանե Զաքարյանն է, նա եղել է XII դ․ վրաց-հայկական զորքերի միացյալ հրամանատար։
[70] Նույնը, էջ 208։
[71] ա) Анжела Терян, “Древние письменные источники народов Европы о своей прародине-Армении и армянах”, Ереван, 2016г․, c. 35-36․
բ) Das Annolied, Mittelbochdeutsch Neuhochdeutsch, Reclam, 2006, 20.
[72] а) Анжела Терян, նշվ․ աշխ, էջ․ 37,
б) Hans F. Massman, Der Keiser und Kuige buoch oder die sogenannte Kaiserchronik,Guedinburg und Leipzig, 1849, S. 25-28. Hans F. Nöhbauer, “ Die Bajuwaren”, Weltbild Verlag, Augsburg, 1990, S. 15.
[73] ա) Анжела Терян, c. 69
բ) The Anglo-Saxon Chronicle, (Part 1:AD1 – 748).
[74] ա) Анжела Терян, c. 70
բ) Danielyan E. L., Progressive British Figures’ Appreciations of Armenia’s civilizational Significante Versusthe Falsified “Ancient Turkey” Exhibit in The British Muzeum, Yerevan, 2013, pp. 36-46, 109.
