Պատմություն

Երևան – Հարցեր և պատասխաններ

ԵՐԵՎԱՆ

 Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր

Երևան քաղաքի և նրա շրջակայքի սկզբից ցայսօր ունեցած վարչա-քաղաքական կարգավիճակների մասին

Սույն «Տեղեկագրում» հարց ու պատասխանների միջոցով հակիրճ ներկայացվում է Երևան քաղաքի և նրա շրջակայքի սկզբից ցայսօր ունեցած քաղաքական ճակատագիրը:

 

Հարց – 1. Պատմական Հայաստանի ո՞ր տարածքում է տեղադրվում արդի Երևան քաղաքը:

Պատասխան – 1. Արդի Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանը (Ереван, Эривань, Erevan, Էռիվանի, Իրպհունի, Էրեբունի, Երիանի, Այրիվան, Երիվան, Երվանդավան, Էրեվան, Էրեուն, Էրիվան, Իրավան, Իրվան, Րեվան, Րիվան) գտնվում է պատմական Մեծ Հայք պետության 15-րդ նահանգ Այրարատի 16-րդ գավառ Կոտայքի գավառում, Արարատյան դաշտի եզրին, Հրազդան գետի ափերին, ծովի մակարդակից 900-1200 մ բարձրության վրա[1]: Երևանի ռելիեֆը բաժանվում է երկու մասի՝ հյուսիս արևելյան և հարավ-արևմտյան: Դրանցից առաջինն ունի լեռնային ռելիեֆ և համեմատաբար զով, իսկ հարավ-արևմտյանը՝ դաշտային ռելիեֆ և շոգ կլիմա:

Երևանը գտնվում է Հայաստանի միջնաշխարհը, քաղաքական և քաղաքակրթական կյանքի սիրտը հանդիսացող Այրարատ նահանգում, որն անտիկ պատմաաշխարհագրագիր Ստրաբոնն անվանում էր «Արաքսի հովիտ» կամ «Արաքսի դաշտ», և որի արգավանդությունը նա համարում էր անզուգական[2]: Պատմաբան Լեոն, ներկայացնելով Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի գավառները, գրում է. «ժզ» (16-րդ – Տ.Ս.) Կոտայք (այժմ՝ Ղրխբուլախ, Երևան: Պատմական վայրեր՝ Սկլաբերդ (այժմ՝ Ալափարս), Արծնի, Արամոնս, Ողջաբերդ, Ձագ, Էլար, Ավան, Քանաքեռ: Երևան նշանավոր պատմական քաղաք: Հին ստուգաբանությունը այս անունը բացատրում էր «երևալ» բառով և կապում էր Նոյի առասպելի հետ, իբր թե նա տապանից դուրս գալիս տեսել է ցամաքը և ասել է՝ «երևում է»: Մինչդեռ այս անունը կա սեպաձև արձանագրությունների մեջ Երիայինի ձևով[3]»: Իսկ Կոտայք գավառի մասին, որտեղ գտնվել ու գնվում է Երևանը, ակադեմիկոս Ս.Տ.Երեմյանը գրել է. «Կոտայք գաւառ – Բ6 – Այրարատ նահանգի 16-րդ գաւառը: Կոտայքը միակ գավառն է, որ պահպանել է իր անունը իբրև շրջան: Այժմյան Կոտայքի շրջանը համարյա նույն տերիտորիան է ընդգրկում, շուրջ 860 կմ2»[4]: Լեոն, նկարագրելով Ուրարտու (Արարատյան) պետության երկրամասերը նշում է. «… Հրազդան (Զանգու) գետի ստորին հովտում էր գտնվում Երիանի երկիրը (Երևան), միջին հովտում՝ Ուլուանի երկիրը, որի քաղաքն էր Դարանի (Էլար)…[5]»: Ռուս գիտնական Նիկոլսկին կարծիք է հայտնել, թե հին Ուրարտական (Արարտյան) Երիանի (Երևանի) աշխարհագրական անունը ո՛չ միայն Արաքսի հովտի մի մասի անունն էր, այլ գուցե նաև իր՝ Արաքսի անունն էլ[6]:

 

Հարց – 2. Ե՞րբ է հիմնադրվել Երևանը և ինչպիսի՞ տեղեկություններ կան այդ մասին:

Պատասխան – 2. Ակադեմիկոս Ս.Տ. Երեմյանը 1963թ. նշել է. «Երևան – բերդ – Բ6 – հիմնվել է Ուրարտական Արգիշտի Ա (մ.թ.ա. 786 – 764թթ.) թագավորի ժամանակ, մ.թ.ա. 782 թվին, այժմ՝ Սովետական Հայաստանի մայրաքաղաք[7]»:

Ուրարտական (Արարատյան) թագավոր Արգիշտի Ա-ը իր կողմից մ.թ.ա. 782թ. Երևան (Իրպիունի) բերդաքաղաքի հիմնադրման մասին թողել է հետևյալ սեպագիր արձանագրությունը. «… по велению бога Халди Аргишты, сын Менуа, говорит: город Ирпиуни я построил для могушества страны Биайнили (и) для усмирения (?) вражской страны. Земля была пустинной (?) (и) ничего не было там (раньше) построено. Могучие дела я там совершил. 6 (?) тысяч 600 войнов стран Хате (и) Цупани я там поселил[8]” (Էրիպունի բերդաքաղաքը ես կառուցեցի Բիայնիլիի երկրի հզորության և երկրի թշնամիներին սաստելու համար: Հողն ամայի էր, այնտեղ կառուցված ոչինչ չկար: Այնտեղ ես մեծ գործեր կատարեցի. 6 հազար 600 զինվորներ Խաթե և Ծուպանի երկրներից այնտեղ վերաբնակեցրի»[9]):

Արգիշտի Ա-ին պատկանող նույնաբովանդակ մի արձանագրություն էլ գտնվել է 1950թ. Երևանի հարավ-արևելյան մասի Նոր Արեշ և Վարդաշեն թաղամասերում վեր խոյացող Արին-Բերդ բլուրից՝ Էրեբունի ամրոցի պատի մեջ ամրացված վիճակում, որի բովանդակությունը հետևյալն է. «Խալդ աստծու մեծությամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս հոյակապ ամրոցը կառուցեց, անվանեց Էրեբունի, Բիայնիլիի հզորության, – թշնամիններին ի սարսափ: Արգիշտին ասում ՝ հողն ամայի էր, ձեռնարկեցի այստեղ հզոր գործեր: Խալդի աստծու մեծությամբ Արգիշտին, Մենուայի որդին, թագավոր է հզոր, թագավոր Բիայնիլիի, տեր Տուշպա քաղաքի»[10]:

Նշված սեպագիր արձանագրությունը փաստորեն Իրպիունի-Էրեբունի-Երևանի «ծննդյան վկայականն» է: 1968թ. Հայաստանում և նախկին ԽՍՀՄ-ում մեծ շուքով նշվեց Երևանի հիմնադրամ 2750-ամյակը: Անցյալ դարում Երևանի շրջակայքում հայտնաբերվել են Ուրարտական (Արարատյան) ժամանակաշրջանին վերաբերող մի քանի բերդերի հետքեր (Շենգավիթում, Նորագավիթում, Ծիծեռնակաբերդում, Արին-Բերդում և Կարմիր Բլուրի շրջանում): Դրանցից ամենանշանավորը եղել է Կարմիր Բլուրի վրա եղած բերդը, որը կոչվել է Թեյշեբաինի: Այստեղ հայտնաբերվել են բազմատեսակ անօթներ, տնային գործածության իրեր, զենքեր, հացահատիկներ, զարդարանքներ և այլն: Թեյշեբաինիի և մյուս բերդերի մնացորդների առկայությունը Երևանում և նրա շրջակայքում ցույց է տալիս, որ վերջինս Ուրարտական (Որարատյան) ժամանակաշրջանում եղել է ռազմա-քաղաքական ու տնտեսական կարևորագույն մի հանգույց[11]: Դրան նպաստել էր Արարատյան դաշտի, ըստ Ստրաբոնի՝ «Արաքսի դաշտի կամ հովտի անզուգական արգավանդությունը»[12]: Երևանում ու նրա շրջակայքում զարգացման բարձր մակարդակի էին հասել գյուղատնտեսությունը, խաղողագործությունը, գինեգործությունը, ջրանցքաշինարարությունն ու հողերի ոռոգման համակարգը: Այժմ էլ նկատվում են այդ հին ջրաբաշխական աշխատանքների հետքերը Երևան քաղաքի մոտ: Երևանի և Էջմիածնի ընդարձակ դաշտային հողերը ոռոգելու համար օգտվում էին Հրազդան (Զանգու) գետի ջրերից: Հրազդանի աջ ափի բազալտյա ժայռոտ բարձրությունների մեջ փորված են երկու թունելներ, որնց միջով գետից վերցրած ջրմուղները ոռոգում էին՝ վերևինը՝ Երևանի այգիները (Դալմայի այգիները), իսկ ներքևինը Երևանի և Էջմիածնի միջև եղած հողերը: Ուրարտական (Արարատյան) թագավոր Ռուսա Բ-ի (մ.թ.ա. 685-675թթ.) թողած արձանագրության համաձայն, նա Իլդարունի (Զանգու-Հրազդան) գետից ջրմուղով ջուր է բերել ու ոռոգել այգիները[13]: Ջրմուղներ հանվել են նաև Արաքսից, որի մասին է վկայում Սարդարապատի դաշտ տանող ջրմուղի սկզբնամասում, ժայռի վրա փորված արձանագրությունը[14]: Ուրարտական (Արարտյան) ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. IX-VI դարերում) Երևանը դարձել էր ռազմական ամրությունների մի հանգույց, որտեղ կարևոր դեր էին խաղում հատկապես Էրեբունի և նրան փոխարինած Թեյշեբաինի բերդերը: Հենց Էրեբունի բերդից էլ Երևանը ժառանգեց իր անունը[15]:

 

Հարց – 3. Ինչպիսի՞ ճակատագիր ունեցավ Երևան քաղաքը Ուրարտական (Արարատյան) պետության անկումից հետո՝ ընդհուպ մինչև 1440 թվականը, երբ դարձավ Արևելյան Հայաստանի (Այրարատյան աշխարհի) կենտրոնաքաղաքը:

Պատասխան – 3. Պատմական Հայաստանի Այրարատ նահանգը (Արարտյան դաշտը կամ Արաքսի հովիտը կամ Արաքսի դաշտը) նաև Հայաստանի մայրաքաղաքների երկրամասն է: Բացի Ուրարտական ժամանակաշրջանի Տուշպա (Վան) մայրաքաղաքից (Վասպուրականի նահանգ), Տիգրանակերտից (մ.թ.ա. I դար, Աղձնիք), Փոքր Հայքի, Ծոփքի, Կիլիկյան Հայկական թագավորության ու Մեծ Հայքում տարբեր ժամանակաշրջաններում կազմավորված մանր թագավորությունների մայրաքաղաքներից, Հայաստանի մյուս բոլոր մայրաքաղաքները գտնվել են Այրարատում՝ երկրի սրտում: Դրանք են՝ Արմավիրը, Երվանդաշատը, Արտաշատը, Վաղարշապատը, Դվինը, Բագարանը, Երազգավորսը, Կարսը, Անին ու Երևանը: Երևանը, գտնվելով Այրարատի կենտրոնամասում, անկասկած կրողն է հայ պետականությունների, հայ ժողովրդի դարավոր պայքարի ու մաքառումների պատմության, միշտ եղել է մեր մայրաքաղաքների կողմքին և՛ աշխարահագրական, և՛ քաղաքական, և՛ հոգևոր-մշակութային առումով: Երևանը միշտ էլ գտնվել է Հայաստանի տրանսպորտային հաղորդակցությունների կենտրոնում կամ դրանց մոտ: Արմավիրը, Արտաշատը, Դվինը և Անին գտնվում էին նրա անմիջական հարևանությամբ: Որարտական շրջանում Այրարատում ճանապարհների կարևոր հանգուցակետը Արգիշտիխինիլին (Արմավիրն) էր, որն իր տեղը զիջեց Ախուրյանի գետաբերանում գտնվող Երվանդաշատին, իսկ վերջինս էլ՝ Արտաշատին: Արտաշատն իր տեղը զիջեց Վաղարշապատին ու Դվինին (451թ.): Դվինից էին դուրս գալիս Հայաստանի 5 գլխավոր ճանապարհները, 1) Դվին-Կարին-Շապին-Գարահիսար-Ամասիա-Բյուզանդիա, 2) Դվին-Խլաթ-Քղիմար-Ուռհա-Դամասկոս, 3) Դվին-Երևան-Հրազդան գետ-Կոթ ավան (Սևանա լճի հարավային ափում)-Զոդի լեռնանցք-Պարտավ, 4) Դվին-Նախիջևան-Թավրիզ, 5) Դվին-Երևան-Հրազդան գետ-Քուռ գետ-Տփղիս: Իսկ Թավրիզից եկող կենտրոնական ճանապարհն անցնում էր Նախիջևանով – Դվինով – Երևանով – Հրազդան գետով, որի մի ճյուղն իջնում էր Զոդու լեռնանցքով Պարտավ, իսկ մյուս ճյուղը՝ Քուռ գետ և Անդրկովկասի տարբեր վայրեր[16]:

Երևանը Հայաստանում Քրիստոնեության պետական կրոն հռչակելու (301թ.) և Հայ գրերի գյուտի (V դարասկիզբ) ժամանակներում երկրի այդ կարևորագույն պատմական իրադարձությունների հորձանուտում էր: Երևանը հիշատակվում է 607թ. Դվինում հրավիրված հայ ազգային-եկեղեցական ժողովում[17], որը գումարվել էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Աբրահամ Ա Աղբաթանեցու (607-615թթ.) նախագահությամբ: Այդ ժողովին մասնակցում էին դեռևս V դարից Բագրատունյաց իշխանական տոհմից հայտնի իշխան Քչիկի երեք որդիները՝ Սմբատ Բագրատունին (Պարսկաստանի Վրկանի կամ Գուրկանի մարզպան), Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տեղապահ Վրթանես Քերթողը («Վարդապետ Հայոց Շարսաղարի»), Գիգա Դաշտակարանին (ևս հայտնի զինվորական): Այստեղ էին սեպուհական գնդի, Բագրատունյաց, Խոռխոռունյաց, Ապահունյաց, Վանանդի և այլ եպիսկոպոսներ: Ժողովին մասնակցում էին նաև Ս.Կաթողիկեի՝ Աբրահամ, Ս.Հռիփսիմեի՝ Սամուել, Ս.Հովհաննեսի՝ Բաբյուլաս, Օշականի՝ Խոսրով, Աղիվարդի՝ Հավիտյան, Երևանի՝ Դավիթ, Գառնիի՝ Իսմայել, Ավանի՝ Հովհաննես, Պտղավանի՝ Իսրայել, Երևանի՝ Ջոջիկ, Ապարանի՝ Յոհանիկ Արտավազդ, Փարպիի՝ Աբաս, Որդյակ և Աբրահամ, Աղցի՝ Միքայել, Արճոյի՝ Գիորգիս, Ուրդայի՝ Կոզմաս, մյուս Արճոյի՝ Մայեն, Արծափաց՝ Յոհանիկ, Դատավանի՝ Սիմոն, Բագարանի՝ Սամոտ և այլ վանքերի երեցներ (քահանաներ): Ժողովում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրվեց Աբրահամ Ա Աղբաթանեցին (607-615թթ.): Ժողովն իր հավատարմությունն ու նվիրվածությունը հայտնեց Հայաստանյաց Առաքելական Եկեղեցու որդեգրած դավանական ուղղությանը և դատապարտեց քաղկեդոնականությունը[18]:

Երևանը հիշատակվում է նաև 640-ական թվականների սկզբներին՝ Արաբական արշավանքների հետ կապված: Արաբները պաշարում են Երևանի անառիկ բերդը, բայց այն գրավել չեն կարողանում[19]:

Արաբական երկդարյան տիրապետության շրջանում (640-855թթ.), ամբողջ Հայաստան աշխարհի հետ միասին, Երևանի հասարակա-տնտեսական ու մշակութային կյանքը նույնպես խամրում է: Այն փոխվում է 9-11-րդ դարերում, երբ Երևանն ու համարյա ամբողջ Արարատյան դաշտը գտնվում էին Հայոց Բագրատունյաց թագավորության կազմում: Երևանն այս շրջանում հիշատակվում է որպես «մեծ ավան»: 12-րդ դարում և 13-րդ դարասկզբում Երևանը գտնվում էր Վրաց պետության հովանավորյալ Հայոց Զաքարյան իշխանապետության կազմում: 13-14-րդ դարերում և 15-րդ դարի մինչև 40-ական թվականները Երևանը և Հայաստանի հայտնի քաղաքներ Դվինը, Անին, Կարսը և այլն, կորցնում են իրենց դերն ու նշանակությունը, վերածվելով սովորական բնակավայրերի:

Սակայն, 1440թ. (Կարա-կոյունլուների գերիշխանության շրջանում), Երևանը դառնում է Այրարատյան աշխարհի (կուսակալության-խանության) կենտրոնը, այսպես ասած՝ Արևելյան Հայաստանի կենտրոնաքաղաքը կամ «Այրարատյան աշխարհի մայրաքաղաք»[20]:

Ուշագրավ և խորհրդանշական է նաև այն, որ դրանից մեկ տարի հետո, 1441թ. Հայաստանյաց Առաքելական Եկեղեցու կենտրոնատեղին, մոտ 1000 տարվա ասպանդականությունից հետո, Կիլիկյան Հայաստանի Սիս քաղաքից վերադարձվեց Այրարատյան աշխարհ՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին[21]:

Երևանն ու Էջմիածինը, ուս-ուսի տված, պատմության քառուղիներում պահեցին ու պահպանեցին բազմաչարչար հայ ժողովրդին՝ հասցնելով մեր օրեր:

 

Հարց – 4. Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում Երևանի խանությունը և որքա՞ն ժամանակ այն գոյատևեց:

Պատասխան – 4. Սեֆեվյան Պարսկաստանը 1555թ. Ամասիայի պայմանագրով իր տիրապետության տակ անցած Արևելյան Հայաստանում հիմնեց Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի (կամ Գյանջայի) խանությունները: Հետագայում (1747թ.) Ղարաբաղի հայկական մելիքությունների տարածքից և դրանցից արևելք ընկած Միլիի տափաստանից ստեղծվեց Ղարաբաղի (Գյանջայի խանությունից առանձնացած) խանությունը: Իսկ Արևելյան Հայաստանի հյուսիսային հողերը՝ Լոռին, Փամբակը, Բորչալուն, մտան Պարսկաստանի տիրապետության ներքո գտնվող Արևելյան Վրաստանի (Քարթլի-Կախեթիի վալիության) մեջ: Ռազմականացված խանությունը կոչվում էր բեյլերբեյություն (բեկլերբեկություն) և ավելի ընդլայնված իրավունքներ ուներ, քան խանությունը: Խանությունը բաժանված էր մահալների, որոնց կառավարիչները նշանակվում էին խանի կողմից և կրում էին սուլթան, բեկ, մելիք, նայիր, միրբոլուկ և այլ տիտղոսներ: Խանություններում քաղաքական, վարչական և դատական աբողջ իշխանությունը գտնվում էր խանի ձեռքում:

XV դարում Այրարատի պատմական տարածքի նահանգը վերածվել էր մեկ կուսակալության՝ Երևան կենտրոնով: Պարսկական տիրապետության տակ 1555թ. մտնելուց անմիջապես հետո, Այրարատի կուսակալության հիմքի վրա, ստեղծվեց Երևանի բեյլերբեյությունը (բեկլերբեկությունը), որը մեծ լիազորություններով օժտված խանություն էր: XVII դարում և XVII դարի առաջին կեսին (1555-1639թթ.), Երևանի խանությունը պարսկա-թուրքական պատերազմների հետևանքով մի քանի անգամ ձեռքից-ձեռք անցավ, բայց, ի վերջո, մնաց Պարսկաստանի տիրապետության տակ՝ մինչև 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայի պայմանագրով (Նախիջևանի խանության հետ միասին) Ռուսական կայսրության կազմի մեջ մտնելը[22]:

XVII դարում Երևանի խանությունը դարձավ պարսկական պետության ամենազորեղ բեկլերբեկություններից (ռազմական խանություններից) մեկը, որի մեջ էին մտնում՝ Ղափանի, Ջուղայի, Սիսիանի, Երևանի, Կոտայքի (Ղըրխ-Բուլաղի), Աղստաֆայի, Ապարանի, Տմանիսի, Սկաբուսի, Քեշտաղի, Զարզիբիլի, Սկարքելի, Սաշաթի, Ինջեի, Տաբաք-Մելեքի, Այգեթի, Ջիլդերի և այլ նահիրներ, ինչպես նաև՝ Երևան, Նախիջևան, Ղարաբաղ (Շուշի), Օրդուբադ, Մակու, Գյանջա, Բարկուշատ, Բարդա, Բելագան, Շամքոր, Շինքար, Թիֆլիս, Ջիլդեր, Մաղսաբերդ և այլ նշանավոր քաղաքներ ու բերդեր[23]: 1639թ. պարսկա-թուրքական հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո, Երևանի բեկլերբեկության մեջ նորից զետեղվեցին Ճակատք (Սուրմալու-Մասսյացոտն), Այրարատի Վաթաժնունիք (Դարաչիչագ), Նիգ (Ապարան), Շիրակ (Շորագյալ), Մազաղ –Ուրծ – Մասսյացոտն (Գառնի-Վեդի), Արագածոտն (Կարբի), Կոտայք (Կըրխ-Բուլաղ) և Սյունիքի Գեղարքունի (Գեղարքունիք) ու Սոթք (Գյոգչանդանգիզ) գավառները[24]: Ընդ որում, Նախիջևանի խանությունը 17-րդ դարի սկզբից սկսած միշտ ենթակա է եղել Երևանի (Չուխուրի-Սաադի) բեկլերբեկությանը[25]: Ավելին, Երևանի խանության ենթակա Նախիջևանի խանությանն էին ժամանակավորապես անցնում երևանյան խանի արտոնյալ լիազորությունները, եթե, պարսկա-թուրքական ընդհարումների հետևանքով, Երևանի խանությունը ռազմակալվում էր թուրքերի կողմից[26]: Երևանի բեկլերբեկությունը (ռազմականացված խանությունը) վերածվել էր ռազմական փոխարքայության (սարդարության): Պարսից շահերի հրովարտակներում Երևանի սարդարը կոչվում էր «Երևանի իշխանաց իշխան»[27]: Ղարաբաղի մելիքները նույնպես կախվածություն ունեին Երևանի սարդարից-փոխարքայից, որը շահի փոխարեն հաստատում էր մելիքների կառավարչական իրավունքների վերաբերյալ հրովարտակները[28]:

Երևանի բեկլերբեկը (սարդար-փոխարքան) համարվում էր Պարսկաստանի ամենագլխավոր պաշտոնյաներից մեկը, պատերազմի ժամանակ նրան էին ենթարկվում Անդրկովկասի պարսկական բոլոր խաները՝ բացառությամբ Շիրվանի խանի: Նա պարսկաստանի հյուսային մարզերի սարդարն էր՝ զորահրամանատարը[29]: Երևանի սարդարի պալատն իր շքեղությամբ գրեթե ոչնչով չէր զիջում շահի պալատին, միայն ուներ ավելի փոքր չափեր:

Երևանի բեկլերբեկությունը (խանություն, սարդարություն, փոխարքայություն) XIX դարի սկզբներին (Ռուսաստանին միանալու նախօրերին) ուներ ներքոհիշյալ վարչա-տարածքային կառուցվածքն ու միավորները (մահալները[30])՝

  • Կըրխ-բուլաղի (Կոտայքի) մահալը տարածվում էր Դարաչիչակի (Ծաղկաձորի[31]) և Զանգիբասարի (այժմ՝ Մասիսի շրջանի[32]) միջև, արևելքում նրա սահմանները կազմում էին Աղամալանի (Գեղամա[33]) լեռները, արևմուքում՝ Զանգուն (Հրազդան գետը[34]), իսկ հարավում այդ սահմանն ընդհուպ մոտենում էր Երևան քաղաքին:
  • Զանգի-բասար (այժմ՝ Մասիսի շրջան) մահալը գտնվում էր Կըրխ-բուլաղ (Կոտայք) մահալի ու Արաքս գետի և Կարբի-բասար (Կարբիի ջրի-Քասախ գետի) ու Գառնի-բասար (Գառնիի ջրի-Ազատ գետի) մահալների միջև:
  • Գառնի-բասար մահալը գտնվում էր Արաքս գետի ձախ կողմում և համապատասխանում էր Գառնի գետի ավազանին:
  • Վեդի-բասար մահալն ընկած էր Արաքս գետի ձախ կողմում՝ Գառնի-բասար և Շարուր մահալների միջև, իր մեջ ընդգրկելով Վեդի գետի ամբողջ ավազանը:
  • Շարուրը Երևանի խանության հարավ-արևելյան ծայրամասային մահալն էր, գրավում էր Շարուրի դաշտը, հարավ-արևելքում սահմանակից էր Նախիջևանի խանության Խոկսի մահալին, որից բաժանված էր Դարալագյազի (Վայոց Ձորի) լեռներից դեպի Արաքս ձգվող մի լեռնաճյուղով:
  • Սուրմալու մահալը տարածվում էր Սարդարաբադի դիմաց, Արաքս գետի աջ կողմում՝ նրա և Հայկական Պարի (Աղրի-դաղի) միջև: Սուրմալուի մահալի մեջ մտնում էին նաև Հայկական Պարի հյուսիսային ծալքերը, հարավում սահմանակցելով Թուրքիայի կազմում գտնվող Բայազետին:
  • Դարաքենդ – Փարչեն մահալը գտնվում էր Արաքս գետի աջ կողմում, Սուրմալուի մահալից անմիջապես արևմուտք, իր մեջ ընդգրկում էր 3 ձորահովիտներ՝ Փարչենի, Դարաքենդի և Փառանուտի (հետագայում՝ Երևանի գավառի ոստիկանական շրջան[35]):
  • Սաոթլի մահալը զբաղեցնում էր Արևմտյան Արփայի և Արաքս գետի խառնուրդի շրջանը: Արևելքում սահմանակցում էր Թալինի և Սարդարապատի մահալներին, իսկ արևմուտքում՝ Ղարսի փաշայությանն ու նրա մեջ մտնող Կաղզվանի սանջակին:
  • Թալին մահալը տարածվում էր Արագածի և Արփայի միջև, հյուսիսում սահմանակցում էր Շորագյալ (Արևելյան Շիրակ) մահալին, հարավում՝ Սարդարաբադի և Սաոթլիի մահալներին:
  • Սեիդլի-Ախսախլի մահալը տարածվում էր Թալինի մահալից արևելք՝ Արագածի հարավային ու արևելյան լանջերին, արևելքում սահմանակցելով Ապարանի մահալին, իսկ հարավից և հարավ-արևելքից՝ Սարդարաբադի և Կարբի-բասարի մահալներին:
  • Սարդարաբադի մահալը գտնվում էր Արաքսի ձախ կողմում, Սաոթլի և Կարբի-բասարի մահալների միջև:
  • Կարբ-բասար մահալը հյուսիսում սահմանակցում էր Սեիդլի-Ախսախլի մահալին, իր մեջ ընդգրկելով Կարբի գետի միջին և Կարա-սու (Սև ջուր) գետի վերին հոսանքի ավազանները:
  • Ապարանի մահալն ընկած էր Արագածից դեպի հյուսիս-արևելք՝ նրա ու Փամբակի լեռների միջև, արևմուտքում սահմանակցելով Շորագյալին (Արևելյան Շիրակին), իսկ արևելքում՝ Դարաչիչակի (Ծաղկաձորի) մահալին: Նրա մեջ էր մտնում նաև Կարբի գետի վերին հոսանքի շրջանը:
  • Դարաչիչակի (Ծաղկաձորի) մահալն ընկած էր Փամբակ գավառի և Կըրխ-բուլաղ (Կոտայք) մահալի միջև: Նրա մեջ էին մտնում Հրազդան գետի վերին հոսանքի շրջանը և Միսխանայի ավազանը:
  • Գյոգ-չայը (Սևանա լիճ, Գավառ, Նոր Բայազետ, Գեղարքունիք[36]) Երևանի խանության ամենամեծ մահալն էր, որի մեջ էին մտնում Սևանա լճի ավազանին պատկանող բոլոր շրջանները: Նրա սահմաններն էին՝ Գեղամա (Աղմաղան), Վարդենիսի (Գյոզալդարա) և Սևանի (Շահ-դաղ) լեռնաշղթաները:

Պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել այն բանի վրա, որ սկսած 1555 թվականից մինչև 1828 թվականն անընդմեջ (273 տարի) Սուրմալուի, Դարաքենդ-փարչենի և Շարուրի մահալները (հետագայում՝գավառներ կամ ոստիկանական շրջաններ) գտնվել են Երևանի խանության (բեկլերբեկության-բեյլերբեյության, սարդարության, փոխարքայության) կազմի մեջ[37]:

Երևանի խանությունը վերացավ 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին, երբ գեներալ Պասկևիչի հրամանով Երևանում ստեղծվեց «Ժամանակավոր վարչություն»: Վերջինս էլ սկսեց իրականացնել արդեն Երևանի նախկին խանության կառավարումը[38]:

 

Հարց – 5. Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին Երևանում ստեղծված «Ժամանակավոր վարչությունը»:

Պատասխան – 5. 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմն ավարտվեց ռուսների կողմից 1827թ. հոկտեմբերի 1-ին Երևանի խանության կենտրոնը հանդիսացող Երևանի բերդի գրավումով: Պարսկաստանը պարտվեց, ու սկսեցին Երևանի և Նախիջևանի միմյանց սերտաճած խանությունները Ռուսաստանին միացնելու վերաբերյալ պայմանագրի կնքման նախապատրաստական աշխատանքները, որոնք ավարտվեցին 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով: Բայց Ամենայն ռուսաց կայսեր ներկայացուցիչ, գեներալ-թիկնապահ, Կովկասի առանձին կորպուսի հրամանատար Իվան Պասկևիչը, մինչև Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքումը, ռուսների կողմից Երևանի բերդի գրավումից ընդամենը 5 օր հետո՝ 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին, Երևանում ստեղծվեց ռուսական «Ժամանակավոր վարչություն», դրան օժտելով արդեն անցյալ դարձած Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների կառավարման լիազորություններով: «Ժամանակավոր վարչություն» բաղկացած էր 3 պաշտոնյաներից՝ ա) գեներալ-մայորԿրասովսկուց (վարչության նախագահ), բ) Ներսես Աշտարակեցուց (իբրև հայ հեղինակավոր երևելի), գ) փոխգնդապետ Բորոդինից (Երևանի բերդի պարետ): «Վարչությունն» անմիջանականորեն ենթարկվում էր Պասկևիչին: Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանություններն իրենց բոլոր մահալներով սկսեցին կառավարվել այդ «Ժամանակավոր վարչության» կողմից:

1827թ. հոկտեմբերին, ցար Նիկոլայ I-ի կարգադրությամբ, մշակվեց մի կանոնադրություն Երևանի մարզը (պրովինցիան), այսինքն՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները միասին վերցրած, ավելի արդյունավետ կառավարելու նպատակով: Եվ, այդ իրավիճակում, 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին ստեղծված «Ժամանակավոր վարչությունը» Երևանի մարզը (Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանությունների տարածքները) կառավարեց ընդամենը 4 ամիս, մինչև 1828թ. մարտի 21-ը, երբ նույն ցարի հրովարտակով Երևանի ու նախիջևանի նախկին խանությունների միասնական տարածքներից կազմվեց Հայկական մարզը: Իսկ մինչ այդ, 1828թ. փետրվարի 10-ին կնքվեց Թուրքմենչայի ռուս-պարսկական պայմանագիրը, որով Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, ինչպես նաև Արևելյան Հայաստանի մյուս հողերի մեծ մասը միացվեցին Ռուսաստանին[39]:

 

Հարց – 6. Թուրքմենչայի պայմանագրի համաձայն, Երևանի խանությունն ինչպիսի՞ տարածքներով մտավ Ռուսական կայսրության մեջ:

Պատասխան – 6. 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Պարսկաստանը «Ռուսական կայսրությանն է զիջում որպես նրա կատարյան սեփականությունը Երևանի խանությունը՝ Արաքսի այս ու այն կողմերում և Նախիջևանի խանությունը…[40] »: « Երևանի խանությունը՝ Արաքսի այս ու այն կողմերում» նշանակում է՝ «Երևանի խանությունը՝ Արաքսի աջ ու ձախ ափերում»: Սույն «Տեղեկագրի» № 4 հարցի պատասխանում նշել ենք, որ Ռուսաստանին 1828թ. միանալու նախօրերին Երևանի խանությունն ուներ 15 մահալներ (թվարկել ենք դրանք): Սակայն այստեղ հարկ է նշել, որ Երևանի այդ 15 մահալներից 13-ը, ներառյալ Շարուրի մահալը, գտնվում էին Արաքս գետի ձախ մասում (ձախափնյա տարածքներում), իսկ 2 մահալները՝ Սուրմալուն և Դարաքենդ-Փարչեն գտնվում էին Արաքս գետի աջ կողմում: Անհրաժեշտ է նշել, որ Երևանի խանությունը 1828թ. Թուրքմենչայի պայմանագրով Պարսկաստանի կազմից դուրս գալով և Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելով, որպես իր խանության տարածքներ, «իր հետ բերել էր նաև» հատկապես Շարուրի, Սուրմալուի և Դարաքենդ-Փարչենի մահալները (հետագայում՝ գավառները, ոստիկանական շրջանները[41]): Այս վիճակն արտացոլված է Թուրքմենչայի պայմանագրի 4-րդ հոդվածի հետևյալ հատվածում. «Երկու բարձր պայմանավորվող կողմերի համաձայնությամբ երկու Պետությունների միջև սահմանը որոշվում է համարել հետևյալ գիծը՝ սկսած թուրքական տիրույթների սահմանի այն կետից, որն ուղիղ գծով ամենից մոտ է փոքր Արարատի գագաթին, սահմանագիծը կառաջանա մինչև այդ լեռան գագաթը. այնտեղից նրա թեքությամբ կիջնի մինչև Արարատի հարավային կողմից սկիզբ առնող ստորին Քարասու գետի վերին հոսանքը. այնուհետև սահմանագիծը այս գետի հոսանքի ուղղությամբ կշարունակվի մինչև Շերուրի դիմացը գտնվող այն կետը, որտեղ այդ գետը թափվում է Արաքսի մեջ. այս կետից սկսած սահմանագիծը Արաքս գետի հունով կընթանա մինչև Աբբաս-Աբադ ամրոցը. այստեղ, սույն ամրոցի արտաքին ամրությունների մոտ, որոնք գտնվում են Արաքսի աջ ափում, սահմանագիծը կես աղաջ, այսինքն՝ ռուսական 3 ½ վերստ երկարությամբ շառավիղով կառաջացնի շրջագիծը, և այս շրջագծի մեջ ընկած հողատարածությունը ամբողջապես կպատկանի բացառապես Ռուսաստանին, և հաշված սույն օրից պետք է մեծագույն ճշտությամբ բաժնեհատվի երկու ամսվա ընթացքում: Սկսած այն տեղից, որտեղ հիշյալ շրջագիծը արևելյան կողմից կհատի Արաքսի ափին, սահմանագիծը վերստին առաջ կգնա սույն գետի հունով մինչև Եդիբուլուքի ծանծաղուտը»:

1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայի[42] և 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի[43] պայմանագրերով ՌՍՖՍՀ-ը Սուրմալուի և Դարաքենդ-Փարչենի մահալները (գավառները) նվիրաբերեց Թուրքիային, Շարուրի մահալը (գավառը) անջատեց Հայաստանի ՍՍՀ-ից ու, Նախիջևանի մյուս գավառների հետ մեկտեղ, որպես «ինքնավար տարածք», դրեց «Ադրբեջանի խնամակալության (հովանավորության) ներքո», իսկ վերջինս Նախիջևանի ամբողջ երկրամասը (ներառյալ Շարուրի գավառը) 1925թ. վերածեց «իր անբաժանելի կազմամասի[44]»:

 

Հարց – 7. Թուրքմենչայի պայմանագրով Ռուսաստանին միացան ոչ միայն Երևանի ու Նախիջևանի, այլև Արևելյան Հայաստանի մյուս հողերի մեծ մասը. ի՞նչ կասեք այդ մասին:

Պատասխան – 7. Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները Արևելյան Հայաստանի միայն մի մասն են, նրա մյուս մասերը Ռուսաստանին էին միավորվել Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքումից ավելի վաղ: Այդպես. 1801-1805թթ. Ռուսաստանին էին միավորվել Լոռի Փամբակը, Լեռնային Ղազախը, Շամշադինը, Շորագյալը (Արևելյան Շիրակը), Գանձակի, Ղարաբաղի խանությունները, Զանգեզուրը: Այդ միացումներն ամրագրվել էին 1813թ. նոյեմբերի 12-ին Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև կնքված Գյուլիստանի դաշնագրում[45]: Բայց Պարսկաստանը, Արևմտյան տերությունների դրդմամբ, Գյուլիստանի պայմանագիրը ռուս-պարսկական սահմանային վեճերի վերջնական կարգավորում չէր համարում: Այդ հարցերի վերջակետը դրվեց 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքով, երբ 1827թ. հոկտեմբերի 1-ին ռուսական զորքը գրավեց Երևանի բերդը՝ Արևելյան Հայաստանի կենտրոնը, և Պարսկաստանն իրեն վերջնականապես պարտված ճանաչեց այդ պատերազմում: Ահա թե ինչու Ռուսաստանը Թուրքմենչայի պայմանագրի 2-րդ հոդվածով Պարսկաստանին պարտադրեց ընդունել, որ. «… բարձր պայմանավորվող կողմերի միջև ծագած և այսօր բարեհաջող դադարած պատերազմի հետևանքով ավարտվեցին նաև Գյուլիստանի պայմանագրի պարտավորությունները, հարկավոր համարեցին հիշյալ Գյուլիստանի պայմանագիրը փոխարինել սույն պայմաններով և որոշումներով, որոնք պետք է Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև առաջիկայում հաստատեն ավելի ու ավելի հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ»:

1827թ. հոկտեմբերի 1-ին Ռուսաստանը գրավեց Արևելյան Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանը և 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում Պարսկաստանի հետ կնքված հաշտության պայմանագրով իրեն միացրեց Արևելյան Հայաստանը՝ Երևանի, Նախիջևանի, Գյանջայի, Ղարաբաղի խանություններով, Լոռի-Փամբակով, Լեռնային Ղազախով, Շամշադինով, Շորագյալով (Արևելյան Շիրակով) և այլ երկրամասերով հանդերձ:

1827թ. հոկտեմբերի 1-ին տեղի ունեցած Արևելյան Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի ազատագրումը Պարսկաստանի տիրապետությունից դարձավ հիմք ամբողջ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միավորելու համար: Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև Թուրքմենչայում 1828թ. փետրվարի 10-ին կնքված հաշտության պայմանագրով Ռուսաստանին միացվեցին նաև նախկին պարսկական Անդրկովկասի ոչ հայկական հողերը[46]:

 

Հարց – 8. Ի՞նչ կասեք Հայկական մարզի մասին:

Պատասխան – 8. Ռուսաց ցար Նիկոլայ I-ը 1828թ. մարտի 26-ին հրապարակեց հրովարտակ, որում ամրագրված էր. «Պարսկաստանի հետ կնքված պայմանագրի համաձայն, հրամայում ենք՝ Պարսկաստանից Ռուսաստանին միացված Երևանի և Նախիջևանի խանություններն այսուհետև միշտ կոչել Հայկական մարզ («Армянская область») և այն մտցնել մեր տիտղոսի մեջ: Այս մարզի բարեկարգման ու կառավարման մասին կառավարող սենատը պատշաճ հրաման կստանա իր ժամանակին»[47]:

1829թ. Անդրկովկասը վարչականորեն բաժանված էր 6 տարբեր կարգի միավորների[48], որոնցից 4-րդ կարգի միավորը մարզն էր. Անդրկովկասն ուներ 4 մարզեր՝ Հայկական, Իմերեթիա, Մինգրելիա, Գուրիա : Վարչական 2–րդ կարգի միավորը դինստանցիան (շրջանն) էր : Արևելյան Հայաստանի Փամբակ, Շամշադին, Շորագյալ, Ղազախ (ներառյալ Լեռնային Ղազախ) և Բորչալու երկրամասերն ունեին դինստանցիայի (շրջանի) կարգավիճակ : Վարչական 3-րդ կարգի միավորը պրովինցիան էր. Ղարաբաղն ուներ պրովինցիայի կարգավիճակ :

Հայկական մարզը կազմված էր Երևանի ու Նախիջևանի նախկին խանություններից և Օրդուբադի (նախկինում՝ Ազաջիրան) շրջանից : Հաշվի առնելով անցյալում գոյություն ունեցող այդ վարչակարգը, Հայկական մարզն էլ, դրան համապատասխան, ռուսները բաժանեցին վարչական 2 միավորի՝  Երևանի ու Նախիջևանի պրովինցիաների, իսկ ամեն մի պրովինցիան իր հերթին մասնատվեց օկրուգների (ոստիկանական շրջանների) : Ըստ այդմ էլ, Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիան բաժանված էր 4 օկրուգների (ոստիկանական շրջանների)՝ Երևանի, Շարուրի, Սարդարաբադի և Սուրմալուի, որոնց գլուխ կանգնած էին օկրուգապետերը: Նախիջևանի պրովինցիան ուներ 2 օկրուգ (ոստիկանական շրջան)` Նախիջևանի և Օրդուբադի :

Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Երևանի օկրուգի մեջ մտնում էին՝ նախկին Գյոգչայի (Սևանա լճի, Գեղարքունիքի), Դարաչիչագի (Ծաղկաձորի) և Կըրխ-բուլաղի (Կոտայքի) մահալները :

Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Շարուրի օկրուգի (ոստիկանական շրջան) մեջ էին մտնում Շարուրի, Վեդի-բասարի, Գառնի-բասարի և Զանգի-բասարի մահալները :

Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Սարդարաբադի օկրուգը (ոստիկանական շրջանը) կազմված էր նախկին Սաոթլինի, Թալինի, Սեիդլի-Ախսախլիի, Ապարանի, Կարբիի և Սարդարաբադի մահալներից :

Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Սուրմալուի օկրուգը (ոստիկանական շրջանը) բաղկացած էր նախկին Սուրմալուի և Դարաքենդ-Փարչենի մահալներից ու  Գառնի-բասար, Վեդի-բասար մահալների այն մասերից, որոնք ընկած էին Արաքս գետի աջ ափին :

Վերոգրյալները ցույց էին տալիս, որ մասնավորապես, Շարուրի, Սուրմալուի օկրուգները (ոստիկանական շրջանները) և Սուրմալուի օկրուգի (ոստիկանական շրջանի) Դարաքենդ-Փարչենի նախկին մահալն անփոփոխ վիճակում Երևանի նախկին խանությունից փոխանցվել էին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի Երևանի օկրուգի (ոստիկանական շրջանի) կազմամաս:

1833թ., Հայկական մարզի վարչական վիճակը փոփոխելիս, նրա գերբի վրա ցարական երկգլխանի արծվի ու թագի հետ միասին պատկերվեցին նաև Մասիսը, Հայոց թագավորական թագը և Էջմիածնի Մայր Տաճարը : Հայկական մարզի կենտրոնը Երևան քաղաքն էր :

Հայկական մարզն այդ վիճակով գոյություն ունեցավ մինչև 1840թ. ապրիլի 10-ը, երբ ցարական օրենքով այն լուծարվեց, իսկ նրա Երևանի ու Նախիջևանի պրովինցիաները առանձին գավառների կարգավիճակով մտան նոր ձևավորված Վիրա-Իմերեթյան նահանգի, իսկ 1846թ.՝ Թիֆլիսի նահանգի մեջ, որտեղ, այդ նույն կարգավիճակով, մնացին մինչև 1849թ. հունիսի 9-ը՝ Երևանի նահանգի ստեղծումը (այդ մասին ցարական օրենքն ուժի մեջ մտավ 1850թ. հունվարի 1-ից)[49]:

 

Հարց – 9. Ինչպիսի՞ տեղեկություն կա Երևանի գավառի մասին:

Պատասխան – 9. 1828թ. մարտի 26-ին ստեղծվեց Հայկական մարզը, որը բաղկացած էր Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանությունների տարածքներից : Գործնականում նախկին «խանություն» վարչա-տարածքային միավորի անունը փոխվեց «պրովինցիա անվան», որը նշանակում է նաև «գավառ»: Հայկական մարզի Երևանի ու Նախիջևանի խանություններն սկսեցին անվանվել Երևանի և Նախիջևանի պրովինցիաներ : Բայց 1833թ. հունիսի 23-ին «պրովինցիա»ին փոխարինեց «գավառ» վարչա-տարածքային միավորը, որն, իր հերթին բաժանվում էր օկրուգների (ոստիկանական շրջանների): 1833թ. հունիսի 23-ի օրենքի համաձայն, Հայկական մարզի Երևանի գավառը բաղկացած էր 4 օկրուգներից՝ Երևանի, Շարուրի, Սուրմալուի և Սարդարապատի : Այդպիսի կազմով 1840թ. ապրիլի 10-ի օրենքով Երևանի գավառը մտավ Վիրա-Իմերեթյան, 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին՝ Թիֆլիսի նահանգի, իսկ 1849թ. հունիսի 9-ին (օրենքն ուժի մեջ մտավ 1850թ. հունվարի 1-ից)՝ Երևանի նահանգի մեջ : Երևանի գավառը տարածքով համապատասխանում էր հետագա ՀՍՍՀ-ի Աբովյանի, Մասիսի, Արտաշատի և Արարատի շրջանների տարածքներին՝ միասին վերցրած[50]: Երևանի գավառը Երևանի նահանգի կազմում անփոփոխ հասավ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը, երբ Անդրկովկասի սեյմի ինքնալուծարումից 2 օր հետո, Թիֆլիսում Հայոց Ազգային Խորհուրդը կատարեց (այն հրապարակեց մայիսի 30-ին) հետևյալ հայտարարությունը. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջականության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախությն հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ՝ Հայոց Ազգային Խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն ու միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնել մոտիկ օրերը կազմել հայոց ազգային կառավարություն՝ Ազգային Խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարության բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գավառների քաղաքական և վարչական ղեկը վարելու համար»[51]: Այսպիսով, ՀՀ-ը 1918թ. մայիսի 28-ին (իր ստեղծման առաջին իսկ օրից) հայտարարեց, որ ինքն Անդրկովկասի բոլոր հայկական, այդ թվում Երևանի ու Նախիջևանի գավառների գերագույն ու միակ իշխանությունն է և վարելու է նրանց քաղաքական ու վարչական ղեկը. ՀՀ-ի կառավարությունը 1918թ. հունիսի 17-ին Թիֆլիսից տեղափոխվեց Երևան՝ ՀՀ-ի մայրաքաղաք[52]:

Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Երևանի գավառը չպետք է շփոթել հետագայում Հայաստանի կամ Հայկական ՍՍՀ-ի Երևանի գավառի հետ :

 

Հարց – 10. Մի քանի խոսք չէի՞ք ասի Հայաստանի կամ Հայկական ՍՍՀ-ի Երևանի գավառի մասին:

Պատասխան – 10. Հայաստանի ՍՍՀ-ում 1921թ. հուլիսի 20-ի դեկրետով հաստատվել էր վարչա-տարածքային գավառային համակարգ, որի հիման վրա էլ ստեղծվել էր Հայաստանի ՍՍՀ-ի Երևանի գավառը, որը բաղկացած էր Ախտայի (Աբովյանի), Կոտայքի, Գառնիի, Ղամարլուի, Վեդու գավառներից կամ գավառամասերից և դրանցից դուրս գտնվող Երևան քաղաքից : ՀՍՍՀ-ի Երևանի գավառն ուներ 4425.5կմ2 տարածք և 178652 բնակիչ (Երևանն առանձին ուներ 64613 բնակիչ) : ՀՍՍՀ-ի կենտգործկոմի 1929թ. հուլիսի 26-ի որոշմամբ գործածությունից հանվեց «գավառակ» կամ «գավառամաս» եզրույթը և նրան փոխարինեց «վարչական շրջան» եզրույթը : 1923թ. սեպտեմբերի 9-ի որոշմամբ «գավառը», իբրև վարչա-տարածքային միավոր, համարվեց ավելորդ ու վերացվեց, իսկ ՀՍՍՀ-ը անմիջապես բաժանվեց «վարչական շրջանների» («ռայոնների»): Երևանի գավառը վերացավ 1929թ. սեպտեմբերի 9-ին :

Այսպիսով՝ Հայաստանի ՍՍՀ-ի (1922թ. դեկտեմբերի 30-ից սկսած՝ Հայկական ՍՍՀ-ի) Երևանի գավառը գոյություն ունեցավ 1921թ. հուլիսի 20-ից մինչև 1929թ. սեպտեմբերի 9-ը (մոտ 8 տարի[53]):

 

Հարց – 11. Ո՞ր տարածքներն էին մտնում նախկին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Երևանի գավառի Շարուրի օկրուգի մեջ:

Պատասխան – 11. Նախկին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Երևանի գավառի Շարուրի օկրուգի մեջ մտնում էին՝ ա) Շարուրի, բ) Վեդի-բասուրի, գ) Գառնի-բասարի, դ) Զանգի-բասարի մահալները[54], որոնց կառավարման քաղաքական և վարչական ղեկն իր ձեռքը վերցրեց 1918թ. մայիսի 28-ին հիմնադրված Հայաստանի Հանրապետությունը[55]:

 

Հարց – 12. Ո՞ր տարածքներն էին մտնում նախկին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Երևանի գավառի Սուրմալուի օկրուգի մեջ:

Պատասխան – 12. Նախկին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Երևանի գավառի Սուրմալուի օկրուգի մեջ մտնում էին՝ ա) Սուրմալուի, բ) Դարքենդ-Փախչենի մահալներն ամբողջությամբ, գ) Գառնի-բասարի մահալի՝ Արաքս գետի աջ ափին ընկած մասը, դ) Վեդի-բասար մահալի՝ Արաքս գետի աջ ափին գտնվող մասը[56]: Այս բոլոր հայկական տարածքների կառավարման քաղաքական ու վարչական ղեկն իր ձեռքը վերցրեց 1918թ. մայիսի 28-ին հիմնադրված Հայաստանի Հանրապետությունը[57]:

 

Հարց – 13. Ի՞նչ էր ներկայացնում իրենից նախկին Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգը:

 Պատասխան – 13. 1849թ. հունիսի 9-ին ցարը հրամանագիր ստորագրեց Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի ստեղծման վերաբերյալ : Հրամանագիրն իրավաբանական ուժի մեջ մտավ 1850թ. հունվարի 1-ից : Նահանգի կենտրոնը Երևանն էր : Երևանի նահանգի մեջ մտան նախկին Հայկական մարզի (Երևանի և Նախիջևանի խանությունների-պրովինցիաների) բոլոր տարածքները և Ալեքսանդրապոլի գավառը, որից անջատվեց Ախալքալաքի ոստիկանական շրջանը և միացվեց Թիֆլիսի նահանգին: Ալեքսանդրապոլի գավառից 1862թ. անջատվեց և Թիֆլիսի նահանգին միացվեց նաև Լոռի – Փամբակի ոստիկանական շրջանի հյուսիսային մեծագույն մասը՝ Լոռին :

Այսպիսով՝ նորաստեղծ Երևանի նահանգն իր ստեղծման շրջանում ուներ՝ ա) Երևանի, բ) Ալեքսանդրապոլի, գ) Նոր Բայազետի, դ) Նախիջևանի, ե) Օրդուբադի գավառները : Բայց 1867թ. Օրդուբադի գավառը վերացվում է, նրա տարածքը միացվում է Նախիջևանի գավառին : Այդ նույն օրենքով (1867թ.) կազմվում է նաև Էջմիածնի նոր գավառը: 1867թ. փոփոխություններով ևս Երևանի նահանգը կազմված էր 5 գավառներից՝ ա) Երևանի, բ) Ալեքսանդրապոլի, գ) Էջմիածնի, դ) Նախիջևանի, ե) Նոր Բայազետի : 1874թ. Երևանի հանագը ենթարկվում է ներքին գավառաբաժանման նոր փոփոխությունների. Երևանի ու Նախիջևանի գավառների մի մասի տարածքում ձևավորվում է Շարուր-Դարայագյազի, իսկ Էջմիածնի գավառի Սուրմալուի ոստիկանական շրջանից՝ Սուրմալուի գավառը (սա ընկած էր Արաքս գետի և Հայկական Պար լեռնաշղթայի միջև) : 1874թ. Օրենքով Ռուսական կայսրության Կովկասի փոփարքայության Երևանի նահանգն ուներ հետևյալ 7 գավառները՝

  1. Երևանի գավառ,
  2. Ալեքսանդրապոլի գավառ,
  3. Էջմիածնի գավառ,
  4. Նախիջևանի գավառ,
  5. Նոր Բայազետի գավառ,
  6. Շարուր-Դարալագյազի գավառ,
  7. Սուրմալուի գավառ

Երևանի նահանգը, տարածքային առումով, ստեղծման պահից մինչև վերջ, արտաքին փոփոխության չի ենթարկվել, միայն փոփոխվել է նրա ներքին գավառաբաժանումը : Նահանգի տարածքը, ներառյալ Սևանա լճի հայելին, կազմել է 27830 կմ2:

Հիշյալ գավառները բաժանվում էին ոստիկանական շրջանների (օկրուգների), որոնք ընդհանուր առմամբ համընկնում էին պարսկական տիրապետության ժամանակաշրջանի «մահալներին»: Երևանի նահանգը 1871թ. ուներ 452000, 1873-1876թթ.՝ 547693, 1886թ.՝ 670405, 1897թ.՝ 804757, 1902թ.՝ 916496 բնակիչ[58]:

Ի դեպ, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ հոդածի համաձայն. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով…»[59]: Հենց այդ «… Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով …» դրույթի բովանդակությունը համապատասխանում է վերևում մեր մատնանշած Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի բոլոր 7 գավառներին (Երևանին, Ալեքսանդրապոլին, Էջմիածնին, Նախիջևանին, Նոր Բայազետին, Շարուր-Դարալագյազին և Սուրմալուին):

 

Հարց – 14. Իսկ ինչպիսի՞ ռազմաքաղաքական քայլեր կատարեց Օսմանյան Թուրքիան Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի նկատմամբ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Էրզինջանում կնքված զինադադարից հետո՝ մինչև 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսում կնքված Անտանտա–Օսմանյան Թուրքիա զինադադարը:

Պատասխան – 14. 1917թ. փետրվարի 28-ին Ռուսաստանում տեղի ունեցավ բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն, որի արդյունքում վերացավ Ռուսական կայսրապետությունը Ռոմանովյան վերջին ցար Նիկոլայ II-ի հետ մեկտեղ: 1917թ. հոկտեմբերի 25-ին (նոր տոմարով՝ նոյեմբերի 7-ին) Ռուասատանում կատարված հեղաշրջմամբ իշխանության եկան բոլշևիկները, որոնք հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 26-ին (նոյեմբերի 8-ին), հրապարակեցին «Դեկրետ հաշտության մասին», որոշելով Ռուսաստանը միակողմանիորեն դուրս բերել I համաշխարհային պատերազմից[60]: 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին կնքվեց «Զինադադարի պայմանագիր պատերազմի կովկասյան-թուրքական ճակատում գործող ռուսական և թուրքական բանակների միջև»[61], նույն օրն էլ կազմվեց «Ակտ դեմարկացիոն գծերի մասին»[62], որոնք ուժի մեջ մտան 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին ժամը 15-ն անց 0 րոպեին[63]: Համաձայն նշված զինադադարի պայմանագրի 2-րդ կետի, այն ուժի մեջ մտնելուց (այսինքն՝ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին, ժամը 15-ն անց 0 րոպեից) հետո՝ «Կովկասյան-թուրքական ռազմաճակատի բոլոր հատվածներում երկու կողմերը դադարեցնում են ամեն տեսակ թշնամական գործողությունները»: 1918թ. մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկում ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր մի կողմից Ռուսաստանի և մյուս կողմից՝ Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Բուլղարիայի և Թուրքիայի միջև, որի 1-ին հոդվածի համաձայն, կողմերը հայտարարում են, որ. «Նրանց միջև վերջ է դրված պատերազմական վիճակին: Նրանք որոշել են այսուհետ միմյանց հետ ապրել հաշտ ու համերաշխ»[64]: Նույն օրը հիշյալ պայմանագրին հարակից կնքված ռուս-թուրքական լրացուցիչ պայմանագրի համաձայն, Ռուսաստանը Թուրքիային է վերադարձնում Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը, և Ռուսաստանի ու Թուրքիայի միջև վերահաստատվում է մինչև 1877-1878թթ. ռուս-թուրքական եղած պետական սահմանային վիճակը[65]: Այդ պայմանագրերով Երևանի նահանգը և նրա կազմի մեջ մտնող Նախիջևանի գավառը Թուրքիային հանձնելու վերաբերյալ ոչ մի դրույթ չկար[66]:

Ռուսաստանը հաղթողից, բոլշևիկների միջոցով, վերածվեց պարտվող և թույլ պետության, որի մասին Մեծ-Բրիտանիայի պրեմիեր-մինիստր Ուինստոն Չերչիլը գրել է. «… Բայց Ռուսաստանն ընկավ կես ճանապարհին և այդ անկման ընթացքում կատարելապես փոխեց իր պատկերը: Դաշնակցի փոխարեն մեր առջև կանգնած էր մի ուրվական, որը ոչ մի բանով նման չէր մինչև այդ աշխարհում եղածի հետ: Մենք տեսանք պետություն՝ առանց ազգի, բանակ՝ առանց հայրենիքի, կրոն՝ առանց Աստծու: Այն կառավարությունը, որն ի դեմս իրեն հանդգնում էր ներկայացնել Ռուսաստանը, ծնվել էր հեղափոխությամբ ու սնվում էր տեռորով: Այն մերժեց պայմանագրերից բխող պատասխանատվությունը, կնքեց առանձին հաշտություն, հնարավորություն տվեց արևելյան ռազմաճակատից հանել միլիոնավոր գերմանական զինվորների և նրանց նետեց Արևմուտք՝ վերջին գրոհի: Այն հայտարարեց, որ իր ու ո՛չ-կոմունիստական աշխարհի միջև չի կարող գոյություն ունենալ և ո՛չ մի հարաբերություն մասնավոր ու պետական գործերի ոլորտում, որը հիմնված լիներ փոխադարձ վստահության հիման վրա, և որ կարիք չկա պահպանելու որևէ պարտավորություն: Այն վերացրեց նաև պարտքերը, որոնք պարտավոր էր վճարել Ռուսաստանը, այլև նրանք, որոնք հասնում էին Ռուսաստանին: Եվ դա այն դեպքում, երբ առավել դժվարին պահերն անցել էին, ու հաղթանակը մոտ էր, երբ անթիվ զոհերը վերջապես իրենց պտուղներն էին սկսել տալ, հին Ռուսաստանը ջնջված էր երկրի երեսից. նրա փոխարեն իշխանության էր եկել ռուսական ժողովրդական ավանդապատումներով կանխագուշակված «անանուն հրեշը»: Ահա թե ինչու դաշնակիցների խորհրդակցություններում այլևս չկար Ռուսաստանը. նրա տեղում երևում էր բացված ու մինչև օրս առկա խոր անդունդը»[67]:

Օսմանյան Թուրքիան, օգտվելով բոլշևիկյան Ռուսաստանի տկարությունից, խախտելով իր իսկ ստորագրած Երզնկայի զինադադարը և Բրեստ-Լիտովսկի երկու պայմանագրերը, 1918թ. փետրվարին հարձակման անցավ կովկասյան ամբողջ ճակատով, իր ուխտադրժությունը պատրվակելով մահմեդականների նկատմամբ «հայերի գործադրած բռնություններով»[68], որը թեև ռուսական բանակի հրամանատար Լեբեդինսկին հերքեց[69], բայց թուրքերն անդրդվելիորեն շարունակեցին իրենց հարձակումները և 1918թ. փետրվարի 13-ին գրավեցին Երզնկան ու Կարինը[70], փետրվարի 26-ին՝ Մամախաթունը, փետրվարի 17-ին՝ Տրապիզոնը, ապրիլի 7-ին՝ Վանը, Օլթին, ապրիլի 8-ին՝ Արդահանը, ապրիլի 13-ին՝ Բաթումը, ապրիլի 25-ին՝ Կարսը[71]:

Օսմանյան Թուրքիայի ռազմական նախարար Էնվերը Անդրկովկասի կառավարությանը 1918թ. մայիսի 14-ին վերջնագիր ներկայացրեց, պահանջելով թուրքերին տրամադրել Ալեքսանդրապոլ-Երևան-Նախիջևան-Ջուլֆա երկաթգիծը՝ Իրանում, իբր թե, անգլիացիներին «հակազդելու նպատակով»: Այնինչ, իրականում Էնվերն ամբողջ Արևելյան Հայաստանն ռազմակալելու միտում ուներ: Էնվերի պահանջը մերժվեց[72], բայց նա 1918թ. մայիսի 15-ին գրավեց Ալեքսանդրապոլը[73]: Էնվերը 1918թ. մայիսի 26-ին վերջնագրով նորից պահանջեց Ալեքսանդրապոլ- Ջուլֆա երկաթգիծը և գրավեց այն՝ Հայաստանի տարածքի այդ մասը[74]: Թուրքիան 1918թ. մայիսի 26-ին ևս մեկ վերջնագիր ներկայացրեց Անդրկովկասի սեյմին, պահանջելով Օսմանյան կայսրությանը միացնել Նախիջևանի գավառը՝ ներառյալ Օրդուբադը, Շարուր-Դարալագյազի գավառի կեսը, Սուրմալուի ամբողջ գավառը, Էջմիածնի գավառը, Երևանի գավառի կեսը, Ալեքսանդրապոլի գավառի մեծ մասը՝ Ալեքսանդրապոլ քաղաքով և Ախալքալաքի ամբողջ գավառը: Այս վերջնագրին պատասխանելու համար թուրքերը տվել էին 72 ժամ՝ սկսած 1918թ. մայիսի 26-ի երեկոյան ժամը 8-ից: Անդրկովկասի սեյմում մահմեդականները կողմ էին թուրքերի պահանջները բարելավելուն, վրացական պատվիրակները փորձում էին հայկական հողերի հաշվին Թուրքիայի հետ իրենց համար ձեռնտու հաշտության պայմաննների հասնել, իսկ Սեյմի հայկական պատվիրակները կտրուկ մերժեցին թուրքական պահանջները[75]. չմոռանանք, որ այդ դրությամբ Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում և Ղարաքիլիսայում հայ ժողովուրդը հաղթական մարտեր էր մղում թուրքական զորքերի գերակշիռ ուժերի դեմ[76]: Եվ 1918թ. մայիսի 26-ին, թուրքական հիշյալ վերջնագիրը չկատարած պայմաններում, Անդրկովկասի սեյմն ինքնալուծարվեց, որից հետո նույն օրը Վրացական ազգային խորհուրդը Վրաստանը հռչակեց անկախ հանրապետություն: Մայիսի 27-ին մահմեդականները հռչակեցին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը՝ Գյանջա մայրաքաղաքով: 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գտնվող Հայոց ազգային խորհուրդը հռչակեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը, որի կառավարությունը նույն թվականի հունիսի 17-ին եկավ Երևան՝ ՀՀ-ի մայրաքաղաք[77]:

1918թ. հունիսի 4-ին Հայաստանի Հանրապետությանը պարտադրած Բաթումի պայմանագրով Օսմանյան Թուրքիան, ի թիվս այլ տարածքների, ռազմակալեց Հայաստանի Հանրապետության Նախիջևանի գավառը և Շարուրի տարածքը, որն ուղեկցվեց այնտեղի 50000-անոց հայ ազգաբնակչության ջարդով ու իր պատմական հայրենիքից նրա դուրս մղումով[78]:

Օսմանյան Թուրքիայի կործանարար գործողություններն ինչպես ամբողջ Արևելյան Հայաստանում, այնպես էլ Երևանի նահանգում ու նրա Նախիջևանի գավառում, կարող էին շարունակվել և հայ ժողովրդի համար արհավիրքների վերածվել, եթե տեղի չունենային հետևյալ հայանպաստ իրադարձությունները: Այսպես.

  1. 1918թ. սեպտեմբերին Անտանտի կազմում կռվող Ֆրանսիան Մակեդոնիայում ջախջախեց թուրքական զորքերին[79]:
  2. 1918թ. սեպտեմբերին Անգլիան Պաղեստինում խորտակիչ հարված հասցրեց թուրքական բանակին[80]:
  3. Ելնելով այս իրավիճակից, Օսմանյան Թուրքիայի երիտթուրքական ցեղասպան ու ոճրագործ կառավարությունը, Թալիաթի գլխավորությամբ, 1918թ. հոկտեմբերի 9-ին հրաժարական տվեց[81], որն այդ երկրի ներքին պետա-քաղաքական կյանքում խառնաշփոթություն, խուճապ, փոփոխություններ, պաշտոնանկություններ առաջացրեց. նույնիսկ պաշտոնանկ եղավ Կովկասյան բանակի թուրքական գլխավոր հրամանատար, 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումում կնքված թուրք-հայկական պայմանագրի ճարտարապետ Վեհիբ Մամեդ փաշան:
  4. 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսի պայմանագրով Օսմանյան Թուրքիան կապիտուլացվեց Անտանտի կողմից, ու կանգնեց փլուզման ու վերացման լուրջ վտանգի առջև[82]:

Վերոհիշյալ հանգամանքների բերումով, ՀՀ-ը ոչ միայն փրկվեց անխուսափելի կործանումից, այլև նրա կազմի մեջ Երևանի նահանգից անցած Նախիջևանի և այլ գավառներ ձերբազատվեցին թուրքական ռազմակալումից ու մնացին ՀՀ-ի կազմում, քանի որ 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումում կնքված թուրք-հայկական պայմանագիրն իրավաբանական ուժի մեջ չմտավ, դարձավ անվավեր ու առոչինչ: Բացի այդ, Մուդրոսի պայմանագրի 11-րդ հոդվածի ուժով՝ Օսմանյան Թուրքիան հարկադրված իր զորքերը դուրս բերեց Անդրկովկասից ու նաև՝ ՀՀ-ի Նախիջևանի ու այլ գավառներ[83], թեև թուրքերն այնտեղ հասցրել էին հայ բնակչությանը ենթարկել կոտորածների ու արտագաղթի, որի մասին 1918թ. հոկտեմբերի 12-ին բոլշևիկյան հայտնի գործիչ Օրջոնիկիձեն Ռուսաստանի Արտգործժողկոմիսար Գ.Վ. Չիչերինին հաղորդել էր. «Հայաստանի դրությունը ողբերգական է … իրենց գրաված գավառներում թուրքերը կոտորել են բնակչության կեսը: Ղարաբաղում Շուշիի և Զանգեզուրի երկու գավառներն էլ թուրքերը գրավել են, և բնակչությունը համառ դիմադրություն է ցույց տալիս»[84]:

 

Հարց – 15. 1918թ. մայիսի 26-ին Անդրկովկասի սեյմի ինքնալուծարման արդյունքում Անդրկովկասում առաջացան Վրաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՎՀ), Հայաստանի Հանրապետությանը (այսուհետ՝ ՀՀ) և … այսպես կոչված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ): Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում ԱԴՀ–ը:

Պատասխան – 15. 1918թ. փետրվարի 10-ին ստեղծված Անդրկովկասի պետական իշխանության բարձրագույն մարմին Սեյմը նույն թվականի մարտին ձևավորեց Անդրկովկասի Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՖՀ): Անդրկովկասի սեյմն ինքնալուծարվեց 1918թ. մայիսի 26-ին, որի հետևանքով 1918թ. մայիսի 26-ին առաջացավ ՎՀ-ը, մայիսի 27-ին՝ ԱԴՀ-ը և մայիսի 28-ին՝ ՀՀ-ը: Եթե հայերն ու վրացիները մինչ այդ ունեցել էին պետականության բազմադարյա պատմություն, ավանդություններ, ապա «Անդրկովկասի թաթարները» (1937 թվականից՝ «ադրբեջանցիներ») մինչ այդ պետականություն ընդհանրապես չէին ունեցել[85]: ԱԴՀ-ի մասին ռուս հայտնի զորահրամանատար Ա.Ի.Դենիկինը գրել է, որ՝ այն արհեստական պետություն է, իր անունը գողացել է Իրանի հյուսիսային Ատրպատականի նահանգի անունից, նրա տարածքը կազմում են հայկական, լեզգիական, թալիշական, ռուսական հողերը, և որ ԱԴՀ-ը գոյատևում է սոսկ Թուրքիայի և Անգլիայի շնորհիվ. «Все в Азербайджанской республике было искусственным, “ненастоящим”, начиная с названия, взятого заимообразно у одной из провинций Персии. Искусственная территория, обнимавшая лезгинские Закаталы, армяно-татарские Бакинскую и Елисаветпольскую губернию и русскую Мугань и объединенная турецкой политикой в качестве форпоста пантюркизма и панисламизма на Кавказе… Искусственная государственность, так как на этих землях, лежавших на пути великого переселения народов и подвергавшихся воздействию разнообразных культур сменявшихся завоевателей, жили всегда разрозненные мелкие племена, враждовавшие друг с другом и доныне еще сохранившие черты кочевого быта. Наконец, искусственно держалось и Азербайджанское правительство – первоначально  волею Нури паши, потом ген. Томсона и в дальнейшем — просто по инерции…»[86], – գրում է գեներալ Դենիկինը:

Բանը նրանումն է, որ մինչև 1918թ. մայիսի 27-ը մարդկության պատմությանը հայտնի չի եղել «Ադրբեջան» անվամբ պետություն, իսկ մինչև 1937թ. մարտի 14-ը՝ «ադրբեջանցի» անվամբ ազգ, ժողովուրդ կամ ազգույթ: Ամեն ինչ ճիշտ այնպես էր, ինչպես որ քիչ վերևներում իրազեկում էր ռուս գեներալ Ա.Ի. Դենիկինը: Ավելին, 1918թ. մայիսի 27-ին հայտնված ԱԴՀ-ի տիտուլային ժողովրդի անունն էլ «թուրք» էր:

«Կեցցե՛ Ադրբեջանը, կեցցե՛ թուրք ժողովուրդը[87]», – հորջորջված է ԱԴՀ-ի հռչակագրում: Պետք չէ հեռուն գնալ, 1918թ. մայիսի 26-ին Օսմանյան Թուրքիայի կառավարության կողմից Անդրկովկասի սեյմին ներկայացված վերջնագրում Բաքվի և նրա շրջակայքի մահմեդականներն անվանվում էին ո՛չ թե «ադրբեջանցիներ», այլ՝ «թուրքեր և մահմեդականներ»[88]: Իսկ իրականում այդ «մահմեդականներ» կոչված կրոնական հանրույթի մեջ, բացի թուրք-թաթարներից, մտնում էին նաև Կովկասի տասնյակ բնիկ ժողովուրդներ՝ լեզգիները[89], տաբասարանցիները[90], ռուտուլցիները[91], ցախուրցիները[92], բուդուցիները[93], կռիզները[94], խինալուգները[95], թաթարները[96], թալիշները[97], նաև՝ պարսիկները[98] և այլն: Լենինը և Ստալինը ներկայիս ադրբեջանցիներին անվանում էին «Անդրկովկասի թուրքեր ու թաթարներ»[99], Ա.Միկոյանը՝ «մուսուլմաններ» կամ «մուսուլմանական զանգվածներ»[100], Նարիմանովը՝ «մուսուլմաններ»[101], Կիրովը՝ «մուսուլմաններ»[102]: Կարմիր բանակի հրամանատար Թարխովը 1920թ. մտնելով Նախիջևան, նրանց անվանեց «մուսուլմաններ», «լեռնային քոչվորներ», «Շարուրի և Նախիջևանի գավառների բնակիչ մուսուլմաններ», «մուսուլման բնակչություն»[103]:

1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագիրը, որի կողմերից մեկը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն էր, գրվել էր ֆրանսերեն, թարգմանվելով թուրքերեն, ռուսերեն, հայերեն ու վրացերեն[104]: 1921թ. մայիսի 6-ին ընդունված Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմանադրության մեջ ոչ մի բառ չկար «ադրբեջանցի» ժողովրդի և կամ էլ «ադրբեջաներեն» լեզվի մասին: Համաձայն ԽՍՀՄ-ի 1924թ. հունվարի 31-ի սահմանադրության 34-րդ հոդվածի, ԽՍՀՄ կենգործկոմի, նրա նախագահության և ժողկոմխորհի դեկրետներն ու որոշումները տպագրվում էին միութենական հանրապետություններում ընդհանուր օգտագործման լեզուներով՝ ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելոռուսերեն, վրացերեն, հայերեն, թուրք-թաթարերեն[105]:

Անդրֆեդերացիայի 1925թ. ապրիլի 14-ի սահմանադրության 58-րդ հոդվածի համաձայն, այդ ֆեդերացիայի անդամ հանրապետությունների անուները պետք էր գրանցել հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն և թուրքերեն լեզուներով: Ադրբ. ԽՍՀ-ի 1927թ. մարտի 26-ի սահմանադրության 100-րդ հոդվածի համաձայն, այդ հանրապետության պետական դրոշի վրա առկա էր գրառում միայն հին ու նոր թուրքական այբուբենով: Ներկայիս «ադրբեջանցիներին» մինչև 1937թ. հայերն ու պարսիկները անվանում էին «թուրքեր»[106], վրացիները՝ «թաթարներ»[107]:

Այսպիսով, մինչև 1937թ. մարտի 14-ը աշխարհում «ադրբեջանցի» կոչված ժողովուրդ, ազգ, ազգույթ, ինչպես նաև «ադրբեջաներեն» լեզու գոյություն չեն ունեցել: Եվ միայն 1937թ. մարտի 14-ին ընդունված Ադրբ. ԽՍՀ սահմանադրությունում տիտուլային «թուրք» ազգի փոխարեն մտցվեց «ադրբեջանցի» ազգ անվանումը և, համապատասխանաբար, «թուրքերենին» էլ փոխարինեց «ադրբեջաներենը»: Այդ օրվանից սկսած Ադրբ. ԽՍՀ քաղաքացիների անձնագրերում «ազգություն» գրաֆայում «թուրք»-ին փոխարինեց «ադրբեջանցի»-ն[108]: Դրանցից հետո Ադրբ. ԽՍՀ-ում բնակվող (քիչ վերևներում հիշատակված) Կովկասի բնիկ ժողովուրդների ներկայացուցիչներին, ինչպես նաև թրքալեզու քոչվոր, թափառական ցեղերին Ադրբեջանի անձնագրերում սկսեցին գրառել որպես «ադրբեջանցիներ», դրանով արհեստականորեն բարձրացնելով ադրբեջանցիների թվաքանակն ու տոկոսը: Եվ, ահա՛, այս նորաթուխ պետությունը՝ ԱԴՀ-ը, իր նորահայտ տիտուլային «ադրբեջանցի» ազգությամբ, տարածքային աներևակայելի մեծ նկրտումներ ներկայացրեց համարյա ամբողջ Անդրկովկասի նկատմամբ, հրապարակ հանելով «ծովից-ծով Ադրբեջան»[109] ծրագիրը: Այդ ծրագրով ԱԴՀ-ը Վրաստանից ուզում էր հափշտակել Բաթումը, թաթարաբնակ Բորչալուն, Բելականը, իսկ Հայաստանից՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Նախիջևանը և այլ հողեր:

ԱԴՀ-ը դիմեց Ազգերի լիգա՝ իրեն այդ կազմակերպության անդամ ընդունելու խնդրանքով, բայց 1920թ. դեկտեմբերի 9-ին (արդեն խորհրդայնացված վիճակում) մերժում ստացավ. մերժման հիմքը իր անդրկովկասյան հարևանների հետ ԱԴՀ-ի ունեցած տարածքային չլուծված վեճերն էին:

 

Հարց – 16. ՀՀ–ը (պաշտոնական Երևանը) 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը (իր ստեղծումից մինչև անկումը) ինչպիսի՞ ջանքեր գործադրեց իր կազմամասը հանդիսացող Նախիջևանի երկրամասը թուրք–բոլշևիկյան ու ԱԴՀ–ի ոտնձգություններից պաշտպանելու համար:

 Պատասխան – 16. 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Լեմնոս կղզու Մուդրոս նավահանգստում, «Ագամեմնոն» բրիտանական նավի վրա Անտանտի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև կնքվեց պայմանագիր զինադադարի մասին, որով Թուրքիային պարտավորեցվեց նաև իր զորքերը դուրս բերել Ադրկովկասից, այդ թվում ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառից: Զինադադարն ուժի մեջ մտավ հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 31-ին, տեղական ժամանակով կեսօրին[110]: Մուդրոսի զինադադարի ուժով նաև ՀՀ Նախիջևանի գավառն ազատվեց Օսմանյան Թուրքիայի ռազմակալումից, իսկ թուրքական զորքերն սկսեցին հեռանալ այնտեղից, թեև վերջիններս արդեն հասցրել էին նախիջևանահայության կեսին կոտորել կամ դուրս մղել իր հազարամյա բնօրրանից: Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը անվավեր (առոչինչ) դարձրեց 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումիում կնքված թուրք-հայկական անիրավաչափ պայմանագիրը, որով Օսմանյան Թուրքիան փորձեց ՀՀ-ից անջատել նաև Նախիջևանի գավառն ու այն բռնակցել իրեն: Մուդրոսի զինադադարը մի հրաշք էր, որի շնորհիվ Արևելյան Հայաստանն ընդհանրապես փրկվեց Օսմանյան Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ենթարկվելուց:

Թուրքերը սկսեցին հեռանալ Անդրկովկասից և ՀՀ-ի՝ իրեցն ռազմակալած տարածքներից, հատկապես՝ Նախիջևանի գավառից: 1918թ. վերջերին հեռացված Թուրքիային փոխարինեցին I համաշխարհային պատերազմում Թուրքիային հաղթած անգլիացիները, որոնք ուզում էին տիրանալ Բաքվի նավթին, սիրաշահելով նորաստեղծ ԱԴՀ-ի ղեկավարությանը, հատկապես շահարկելով հայկական բնօրրանային երկրամասեր Նախիջևանի, Շարուր-Վայոց Ձորի (Դարալագյազի), Զանգեզուրի և Ղարաբաղի քաղաքական ճակատագրերը: Այստեղ ես կխոսեմ միայն այդ ժամանակներում ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի նկատմամբ անգլիացիների կողմից զբաղեցրած քաղաքական դիրքորոշման մասին, հիշեցնելով, որ ՀՀ-ը Անտանտի դաշնակից պետություն էր, իսկ ԱԴՀ-ը՝ Անտանտի կողմից Մուդրոսի զինադադարով կապիտուլիացիայի ենթարկված (Անտանտի թշնամի) Թուրքիայի հավատարիմ եղբայրն ու զինակիցը: Ընդ որում, անգլիացիները նաև քաջատեղյակ էին ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի պատմությանը և նրա տարածքների նկատամամբ հայ ժողովրդի ունեցած պատմական իրավունքին:

Մուդրոսի զինադադարից մեկ ամիս անց, 1918թ. նոյեմբերի 30-ին, ՀՀ-ի իշխանությունները Նախիջևանի գավառում նշանակեցին կոմիսարներ ու նրանց օգնականներ[111]: Դեկտեմբերի 6-ին ՀՀ-ի իշխանությունները վերականգնեցին նաև գավառի բոլոր հաշտարար մարմինները, քննչական մասերն ու բաժանմունքները[112] և այլն: Իրենց հարազատ օջախներ սկսեցին վերադառնալ մեծ թվով նախիջևանահայեր: Սակայն, հեռանալով Նախիջևանի գավառից ու իրենց կողմից ռազմակալված ՀՀ-ի այլ տարածքներից, Թուրքիան այս վայրերում մեծ թվով զինվորականներ, զինամթերք էր թողել մուսուլմանաբնակ շրջանակներում, հիմնել էր, այսպես կոչված, «Արաքսյան Հանրապետությունը»: Վերջիններս խոչընդոտում էին Հայաստանի Հանրապետությանը՝ իրեն դե-յուրե պատկանող Նախիջևանի գավառում իր դե-ֆակտո գործառույթների իրականացմանն ու հայ գաղթականների վերադարձին: Ղեկավարվելով Բաքվի նավթին տիրելու նպատակով Ադրբեջանին սիրաշահելու, ինչպես նաև հայերի «անուղղելի ռուսասեր» լինելու հանգամանքներով, անգլիացիները նույնիսկ հաշվի չնստեցին ՀՀ-ի՝ Անտանտի դաշնակիցը լինելու փաստի հետ ու սկսեցին ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի քաղաքական ճակատագիրը շահարկել, առևտրի առարկա դարձնել. նրանք այն փորձեցին «դիտարկել» իբրև վիճելի տարածք կամ չեզոք գոտի և խանգարել հայկական զորքերի լիարժեք մուտք գործելուն այդ գավառ:

Անգլիացիները ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառում սկզբում վարում էին հակահայկական քաղաքականություն: Բայց այդ վիճակը փոխվեց 1919թ. ապրիլի 6-ին, երբ գեներալ Թոմսոնը ՀՀ-ի վարչապետին հայտնեց, որ գաղթականների վերադարձը Կարսի և Նախիջևանի գավառներ պետք է ավարտվի ապրիլի վերջին, որից հետո անգլիական զորքերը ետ կկանչվեն Կարսից ու Նախիջևանից, բայց անգլիական միսսիան կմնա[113]: Ապրիլի 12-ի նիստում ՀՀ Կառավարությունը հավանություն է տալիս Ղարսի, Շարուրի Նախիջևանի տարածքները հայկական զորքով ու հայ գաղթականներով զբաղեցնելու Թոմսոնի կարգադրությանը: Ապրիլի 14-ին Թոմսոնը Թիֆլիսում ՀՀ-ի դիվանագիտական ներկայացուցչին ուղարկած իր գրության մեջ հայտնում էր. «Կարսի և Կաղզվանի մարզերը կլինեն Հայաստանի կառավարման տակ: Նախիջևանի գավառը, սահմանափակված հյուսիսային և հարավային ջրբաժաններով, ընդհուպ մինչև Ջուլֆա կայարանը, կլինի Հայաստանի կառավարման տակ»[114]: Թոմսոնի առաջարկությամբ ՀՀ-ի կառավարությունը ապրիլի 26-ին որոշում է. «Նախիջևանի և Շարուրի գավառների ադմինիստրացիան կազմակերպել Էջմիածնի գավառի օրինակով»[115]: ՀՀ-ի կառավարությունն ապրիլի 27-ին որոշում է Նախիջևան և Շարուր վերադարձող 50-60000 հայ փախստականների ներգաղթի համար ֆինանսական միջոցներ հատկացնել[116]: Ապրիլի 29-ին ՀՀ-ի կառավարությունը որոշում է նաև Շարուր-Նախիջևանի տարածքներից ստեղծել երեք գավառներ՝ ա. Գողթանի գավառ (կենտրոնը՝ ք. Ագուլիս), բ. Նախիջևանի գավառ (կենտրոնը՝ ք. Նախիջևան), Շարուրի գավառ (կենտրոնը՝ գ.Նորաշեն)[117]: ՀՀ-ը դե-յուրե իրեն պատկանող Նախիջևանի գավառում, այնտեղից թուրքական զորքերից հեռանալուց հետո, դե-ֆակտո ևս ամբողջությամբ վերականգնում էր իր գերիշխանությունը: Ադրբեջանն ամեն ինչ անում էր դրան խոչընդոտելու համար[118]: Սակայն ՀՀ-ի զորքը, ՀՀ-ի վարչապետ Խատիսյանի և Թոմսոնի համախոհությամբ, մայիսի 12-ին գնացքով շարժվեց դեպի Նախիջևան և Ջուլֆա: Զորքի հետ այնտեղ մեկնեցին ՀՀ-ի վարչապետ Ալ.Խատիսյանը, անգլիական գեներալ Դևին, ՀՀ-ի Նախիջևանի նահանգապետ (Նախիջևանի նոր նահանգն արդեն ուներ 3 գավառներ) Գ.Վարշամյանն իր վարչության անդամներով և այլ անձինք: Նախիջևանում մայիսի 14-ին նրանց դիմավորեցին տեղի մահմեդական երևելիները, որից հետո նույն օրը նրանք ճանապարհվեցին դեպի Ջուլֆա: Ջուլֆայի կայարանում գեներալ Դևին, Անտանտի անունից դիմելով Ալ.Խատիսյանին, ասաց. «Ահա Արաքսը Ձեր սահմանն է և համաձայն հրամանի՝ ես այն Ձեզ եմ հանձնում»[119]: Ալ.Խատիսյանը Ջուլֆայից հեռագիր ուղարկեց Իրանի շահին, որում մասնավորապես ասված էր. «Նախիջևանի և Շարուրի գավառների սեփականատերը դառնալով և առաջին անգամ Հայաստանի Կառավարության կողմից գալով ազնիվ և բարեկամ Պարսկաստանի սահմանի մոտ, որն ամենադժվար պահերին եղել է հայերի բարեկամը, ես պատիվ ունեմ հավաստիացնելու Ձերդ Կայսերական մեծությանը, որ այս նոր հարևանությունը կծառայի դարեր ի վեր բարեկամ այս երկու ժողովուրդների երջանկությանը»[120]:

1919թ. մայիս-օգոստոս ամիսներին ՀՀ-ը Նախիջևանի նահանգի (նախկին գավառի) Նախիջևանի մահմեդականներին չզինաթափեց և չլիկվիդացրեց Անատոլիայից այստեղ թափանցած թուրք սպաներին ու ասկյարներին, նրանց ծպտյալ զորաջոկատները, որոնց պատճառով երկրամասում մահմեդականները ապստամբություններ բարձրացրին, հայերի ջարդեր կազմակերպեցին: Այդ ամենը թուլացնում էր ՀՀ-ի փաստացի ազդեցությունը Նախիջևանի նահանգում: 1919թ. օգոստոսին Հայաստան եկավ Անտանտի կողմից Հայաստանի (հետո նաև Ադրբեջանի ու Վրաստանի) գերագույն կոմիսար, ամերիկյան բանակի գնդապետ Ուիլյամ Հասկելը, որը, առանց ՀՀ-ի համաձայնության, փորձեց Նախիջևանի և Շարուր Դարալյագազի (Վայոց Ձորի) գավառները դարձնել չեզոք գոտի, այնտեղ ստեղծելով ամերիկյան գեներալ-նահանգապետություն[121]: Հասկելը, Ադրբեջանի դրդմամբ, մի քանի անհեթեթ առաջարկություններ ևս արեց, որոնք անտրամաբանական էին և մերժվեցին ՀՀ ղեկավարության կողմից: Հասկելին չհաջողվեց ՀՀ Նախիջևանի նահանգում ամենրիկյան գեներալ նահանգապետություն հաստատել՝ իր ծրագրերը հայերի կողմից մերժված լինելու և իր հակասական, տատանողական քայլերը բնակչության կողմից այլևս լուրջ չընդունվելու պատճառով: Այդ ընթացքում թուրք-թաթարական խաժամուժը ավերեց, ոչնչացրեց Գողթանի մի շարք գյուղեր, բացի Վերին ու Ներքին Ագուլիսներից և Կապուտջուղի լեռնալանջերում գտնվող Դիար, Ցղնա, Ռամիս, Նասրվազ, Փառակա և Ալահի գյուղերին:

Պաշտոնական Երևանը մերժեց Նախիջևանի նահանգը ԱԴՀ-ին որևէ ձևով հանձնելու վերջինիս բոլոր պահանջները: ՀՀ-ն դեմ չէր իր տարածքում ամերիկյան գեներալ-նահանգապետության հաստատմանը, բայց դրան էլ ամերիկացիները պատրաստ չէին: Դրա համար ՀՀ-ը, դե-յուրե իր կազմում պահելով Նախիջևանի նահանգը, 1919թ. դեկտեմբերի 19-ին հայտարարեց, որ ինքն այն ռազմանապես ևս կարող է իր կազմում պահել, իրեն հնազանդեցնելով տեղի մահմեդական անհնազանդ բնակչությանը[122]:

1919թ. դեկտեմբերի 24-25-ին թուրք-թաթարական բանդաները Գողթանում ոչնչացրեցին Վերին ու Ներքին Ագուլիսներն իրենց ազգաբնակչությամբ, ցույց տալով, որ իրենց նպատակն այս տարածաշրջանն իսպառ հայաթափելն է:

Հարկ է նշել, որ 1919թ. նոյեմբերի 29-ին Ստամբուլում ստորագրվել էր ԱԴՀ-ի և Քեմալական Թուրքիայի միջև դաշինք բարեկամության և փոխօգնության մասին, բայց, չնայած դրան, Թուրքիան ինքն էր ցանկանում տիրանալ ՀՀ-ի Նախիջևանի նահանգին[123]:

ՀՀ-ը 1920թ. մարտի 8-ին ԱԴՀ-ից պահանջում էր հաշվի նստել իրողության հետ ու «ճանաչել Շարուր-Նախիջևանի շրջանը որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս»[124]:

1920թ. ապրիլի 28-ին Քեմալական Թուրքիայի և ՌՍՖՍՀ-ի ներքին համաձայնության հիման վրա, բոլշևիկյան 11-րդ բանակը հանգիստ մտավ Բաքու, վերացնելով ԱԴՀ-ը և Ադրբեջանում «ներմուծելով» խորհրդային իշխանություն, որն Անդրկովկասում ռազմաքաղաքական իրադրությունն արմատապես փոխեց:

ԱԴՀ-ը հեռացավ պատմության ասպարեզից 1920թ. ապրիլի 28-ին, իսկ այդ դրությամբ Նախիջևանի գավառը դե-յուրե մնաց Հայաստանի Հանրապետության կազմում:

 

Հարց – 17. ՀՀ–ը (պաշտոնական Երևանը) 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ը (ԱԴՀ–ի անկումը) ինչպիսի՞ քայլեր ձեռնարկեց Լեռնային Ղարաբաղը (Արցախը) Թուրքիայի, ԱԴՀ–ի, անգլիացիների ու ՌՍՖՍՀ–ի ոտնձգություններից պաշտպանելու ուղղությամբ:

 Պատասխան – 17. Քիչ վերևներում նշել ենք, որ 1918թ. մայիսի 27-ին և 28-ին ԱԴՀ-ի և ՀՀ-ի ստեղծման առաջին իսկ օրից Լեռնային Ղարաբաղը նրանց միջև դարձավ կռվախնձոր: Եթե ՀՀ-ը և Ղարաբաղի հայությունը որպես վերամիավորման հիմք էին ընդունում պատմականորեն միևնույն պետականության, ազգության, հողին ու ջրին, հավատք-դավանանքին, մշակույթին ու ազգային ավանդություններին իրենց ունեցած բազմադարյա միասնական պատկանելությունը և նույնականությունը, ապա ԱԴՀ-ը, զուրկ լինելով այդ ամենից, հիմնվում էր Թուրքիայի և Անգլիայի, հետագայում նաև՝ բոլշևիկների աջակցությունների վրա, որոնց հիմքում թուրք-թաթարական միասնականությունից բացի, անգլիացիների ու բոլշևիկների համար ընկած էր և ընկած է Բաքվի նավթը (1901թ. դրությամբ Բաքվին էր պատկանում նավթի համաշխարհային արդյունահանության մոտ 50 տոկոսը): Ահա թե ինչու 1918թ. նոյեմբերին Բաքվից հեռացող թուրքերին անմիջապես փոխարինեցին անգլիացիները՝ Բաքվում հիմնելով անգլիական գլխավոր նահանգապետություն՝ գեներալ Թոմսոնի գլխավորությամբ[125]: Թոմսոնը բրիտանական զինվորական միսիա հիմնեց Շուշի քաղաքում 1918թ. դեկտեմբերի 8-ին[126] և, դեկտեմբերի 28-ին ճանաչելով Խան-Խոյսկու մուսավաթական կառավարությունը մինչև Փարիզում Խաղաղության վեհաժողովի կայացումը[127], ձեռնամուխ եղավ Ղարաբաղում ԱԴՀ-ի գերիշխանության հաստատման գործին: Գեներալ Թոմսոնը (նաև նրա տեղապահ Շատալուորթը) պահանջեցին Ղարաբաղից ժամանակավորապես ճանաչել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը մինչև այդ հարցի վերջնական լուծումը Փարիզում գումարվելիք Խաղաղության վեհաժողովում, սակայն Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդը (այսուհետ՝ ԼՂԱԽ) Շուշիում 1918թ. փետրվարի 10-21-ը գումարած իր IV և ապրիլի 22-29-ի V համագումարներում մերժեց անգլո-մուսվաթական հիշյալ պահանջները և իրեն համարեց ՀՀ-ի անբաժան մաս[128]: Նույն կերպ վարվեց նաև ԼՂԱԽ-ի VI համագումարը[129]:

Անգլո-մուսավաթական համատեղ ծանր ու տևական ճնշումների, հայ ազգաբնակչության հանդեպ կիրառած բռնությունների, ջարդերի, շրջափակումների հետևանքով Ղարաբաղի Հայոց VII համագումարը, որը տեղի ունեցավ Շուշի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Շոշ գյուղում, 1919թ. օգոստոսի 15-ի նիստում որոշեց ժամանակավորապես, մինչև Փարիզում Հաշտության Վեհաժողովի որոշումը, ընդունել անգլո-մուսավաթական պահանջները՝ ԱԴՀ-ի ժամանակավոր իշխանությունը: 1919թ. օգոստոսի 22-ին արդեն Շուշի քաղաքում Ղարաբաղի Հայոց համագումարի և ԱԴՀ-ի միջև ստորագրվեց հետևյալ համաձայնագիրը.

  1. Սույն ժամանակավոր համաձայնությունը կողմերն ընդունում են՝ մինչև որ այդ հարցը վճռվի Հաշտության Վեհաժողովում, որպիսի լուծումը հավասարապես պարտադիր է երկու կողմերի համար էլ:
  2. Ղարաբաղի Շուշի, Ջևանշիր և Ջիբրայիլ գավառների հայերով բնակեցված լեռնային մասը (Դիզակ, Վարանդա, Խաչեն, Ջրաբերդ) ժամանակավորապես իրեն համարում է Ադրբեջանի Հանրնապետության սահմաններում:
  3. Շուշիի, Ջևանշիրի և Ջիբրայիլի գավառները մնում են իբրև առանձին վարչական միավոր՝ ընդհանուր-նահանգապետության սահմաններում և նրա ներքին կազմակերպությունն այնպես է, որ լեռնային հայկական մասում վարչությունը նշանակվում է հայերից՝ փոքրամասնության իրավունքների երաշխավորությամբ …:

Ղարաբաղի 7-րդ համագումարի նշանակած պատվիրակները լիազորված են՝ կնքելու համագումարի բոլոր անդամների ընդունած վերջնական ժամանակավոր համաձայնությունը Ադրբեջանի կառավարության հետ, ընտրելու 2 թեկնածու՝ Ղարաբաղի ժամանակավոր ընդհանուր-նահանգապետի օգնականի պաշտոնի համար և Ղարաբաղի ընդհանուր-նահանգապետին կից գտնվող խորհրդի 3 անդամներ ու լուծելու բոլոր այն տեխնիկական հարցերը, որոնք կապված են Ղարաբաղի կառավարության հետ՝ ընդունված ժամանակավոր համաձայնության հիման վրա»[130]:

Սակայն, 1920թ. մարտին ԱԴՀ-ի բանակը շրջապատեց Ղարաբաղը, պահանջելով հայությանը զինաթափվել և ոչ թե ժամանակավորապես, այլ մշտապես ընդունել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը: Պահանջն ընդունեց վերջնագրի ձև: Ստանալով մերժում, ԱԴՀ-ի թուրք-մուսավաթական հրոսակախմբերը 1920թ. մարտի 23-ին մտան Շուշի, որտեղ բարբարոսաբար կոտորեցին ավելի քան 30 000 հայ բնակիչների, կողոպտեցին, ավերեցին, հրկիզեցին քաղաքի հայկական մասը: Քաղաքի հայ բնակչության կենդանի մնացած հատվածը արտագաղթեց: Այդ հրեշավոր ոճրագործության դեմ հայերը բողոքի ցույցեր արեցին Թիֆլիսում, Երևանում, Արմավիրում, Դոնի-Ռոստովում, Ալեքսանդրապոլում, Տաշքենդում և այլուր[131]:  Նշված ոճրագործությունները դատապարտել է նաև Ռուսաստանի առաջադեմ հասարակայնությունը: Ռուս բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը (1891-1938թթ.) «Ֆայտոնչին» բանաստեղծության մեջ ներկայացրել է Շուշիի հայության 1920թ. մարտի 23-ի կոտորածները: Ֆայտոնչու կերպարը, մռայլ բնապատկերը, անհանգիստ ու լարված երանգները այն արտահայտչաձևերն են, որոնք խորացնում են սարսափի, վախի մթնոլորտը՝ առավել սրելով հայկական անշնչացած քաղաքի նկարագրությունը.

Քառասուն հազար մեռյալ լուսամուտ–

Ակնախոռոչներ անթիվ – անվերջ,

Դառը տքնանքի բոժոժը հմուտ

Թաղված է այնտեղ՝ լեռների մեջ:

Անամոթաբար շիկնում արևից,

Մերկ տներն են վեր նայում անթարթ,

Միգամածում է երկինքը վերից

Որպես մուգ–կապույտ ոմն ժանտախտ[132]:

(թարգմանությունը՝ Հ.Բեյլերյանի)

Ի դեպ, 1921թ. հուլիսի 19-ին հայ վրիժառու Միսաք Թոռլաքյանը (1888-1968թթ.) Կ.Պոլսում (Ստամբուլում) գնդակահարեց Շուշիի ջարդերի կազմակերպիչ, ԱԴՀ-ի ներքին գործերի նախկին նախարար Բեհբուդխան Ջվանշիրին[133]:

Բայց անգամ ԱԴՀ-ի կողմից Ղարաբաղի տիրոջ՝ ղարաբաղահայության (արցախահայության) հանդեպ կատարված վերոհիշյալ ոճրագործությունները անզոր եղան ստիպել Լեռնային Ղարաբաղին հրաժարվելու իրեն ՀՀ-ի անբաժան մաս հռչակելուց: Այսպես. 1920թ. ապրիլի 23-29-ը գումարված Ղարաբաղի Հայոց 9-րդ համագումարը կայացրեց հետևյալ պատմական որոշումը.

  1. Ղարաբաղի VII համագումարի անունից ադրբեջանական կառավարության հետ կնքված համաձայնագիրը համարել վերջինիս կողմից խախտված՝ հաշվի առնելով ադրբեջանական զորքերի կողմից կազմակերպված հարձակումները Ղարաբաղի խաղաղ բնակչության վրա, Շուշիում և գյուղերում հայ բնակչության բնաջնջումը:
  2. Հայտարարել Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորում Հայաստանի Հանրապետության հետ՝ որպես նրա անբաժան մաս:
  3. Խնդրել Մոսկվայում Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությանը՝ սույն համագումարի որոշումը հայտնելու Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությանը[134]:

Նշված որոշումը Մոսկվայի Հայկական Ներկայացուցչության միջոցով 1920թ. մայիսին հաձնվել է ՌՍՖՍՀ-ի ԱԳ նախարար Չիչերինին[135]:

Այսպիսով, 1920թ. ապրիլի 28-ին ԱԴՀ-ի անկման և Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության ներմուծման պահին Լեռնային Ղարաբաղի Հայոց Համագումարը Ղարաբաղը հռչակեց որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժան կազմամաս[136]:

 

Հարց – 18. ՀՀ–ը (պաշտոնական Երևանը) 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը (իր անկումը) ինչպիսի՞ ջանքեր գործադրեց Սյունիքը (Զանգեզուրը) ԱԴՀ–ի, Թուրքիայի, անգլիացիների ու ՌՍՖՍՀ–ի ոտնձգություններից պաշտպանելու ուղղությամբ:

 Պատասխան – 18. 1918թ. մայիսի 28-ին ՀՀ-ը հայտարարեց, որ ինքը Անդրկովկասի բոլոր հայկական գավառների, այդ թվում Զանգեզուրի, միակ գերագույն իշխանությունն է և իր ձեռքն է վերցնում նրանց կառավարման քաղաքական ու վարչական ղեկը[137]: Զանգեզուրը 1868 թվականից մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը գտնվում էր Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ: Զանգեզուրի գավառի մեջ էին մտնում Մեղրու, Ղափանի, Գորիսի, Սիսիանի շրջանները, Դարալագյազի (Վայոց Ձորի) արևելյան, ինչպես նաև Զանգեզուրի, Ղուբաթլիի և Լաչինի շրջանի որոշ մասեր[138] (Սյունիքի-Զանգեզուրի մասին տե՛ս մեր առանձին «Տեղեկագիրը»): 1918թ. մայիսի 27-ին պատմական ասպարեզ դեռ նոր ելած ԱԴՀ-ը, Թուրքիայի աջակցությամբ, տարածքային պահանջներ ներկայացրեց նաև հայկական հինավուրց Զանգեզուրի նկատմամբ:

1918թ. հոկտեմբերի 30-ին կնքված Մուդրոսի զինադադարի պայմանագրի ուժով Անտանտը Թուրքիային Անդրկովկասից հեռացրեց, իսկ թուրքերի փոխարեն այստեղ եկան անգլիացիները, որոնք Բաքվում ստեղծեցին գեներալ-նահանգապետություն՝ տեղի նավթահանքերին տիրանալու պլաններով: Գեներալ նահանգապետ Թոմսոնը 1918թ. դեկտեմբերի 28-ին ճանաչեց ԱԴՀ-ի Խան-Խոյսկու կառավարությունը, իսկ 1919թ. հունվարի 15-ին վավերացրեց Սուլթանովի նշանակումը Լեռնային Ղարաբաղի և Զանգեզուրի ընդհանուր նահանգապետ: Զանգեզուրը վերահսկում էր հայկական միլիցիան, իսկ Ղարաբաղն ինքնիշխան էր: 1919թ. հունվարի 26-ին ՀՀ-ի կառավարությունը բողոքի նոտա հղեց Ադրբեջանի կառավարությանը, վերոհիշյալ որոշումը դիտելով «Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ոտնահարում»[139]: ՀՀ-ի կառավարությունը հայտարարեց, որ. «Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը Հայաստանի անբաժանելի մասն են»[140]: 1919թ. փետրվարի 24-ին Թոմսոնը ՀՀ-ի կառավարությանը հայտնեց, թե. «Սուլթանովը գնում է Շուշի իբրև Զանգեզուրի, Շուշիի և Ղարաբաղի մյուս շրջանների նահանգապետ»[141], որը ՀՀ-ը համարեց անընդունելի[142]: 1919թ. մարտի 6-ին ՀՀ-ի կառավարությունը Արսեն Շահնազարյանին նշանակեց Զանգեզուրի ընդհանուր կոմիսար, որը նստում էր Գորիսում: 1919թ. մարտի 31-ին Գորիսում ստեղծվեց Զանգեզուր-Ղարաբաղ ընդհանուր միություն՝ այդ երկրամասերը վերջնականապես Հայաստանին վերամիավորելու նպատակով: 1919թ. մայիսի 2-ին Զանգեզուր եկավ Անգլիացի մայոր Մաք Մեզենը և Զանգեզուր-Ղարաբաղ միությունից պահանջեց ընդունել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը, որը մերժվեց[143] 1919թ. օգոստոսի 10-ին ՀՀ կառավարությունը Գարեգին Նժդեհին նշանակեց Զանգեզուրի և Գողթանի (Կապարգողթի) զորքերի ընդհանուր հրամանատար[144]: Նժդեհը տարածաշրջանի 18-ից 52 տարեկան բոլոր տղամարդկանց զորակոչեց բանակ, այնտեղ մտցնելով երկաթյա կարգապահություն: 1919թ. նոյեմբերի 18-ին գլխովին ոչնչացրեց Օխչիձորում և Գեղվաձորում կուտակված թուրք-թաթարական զինուժը, որի համար հայերը Նժդեհին անվանեցին «Երկրորդ Դավիթ Բեկ», իսկ թուրքերը՝ «Աժդահա փաշա»[145]: 1920թ. հունվարի 19-ին Նժդեհն իր հսկողության տակ վերցրեց Բարգուշատի և Գողթանի 30-ից ավելի գյուղեր, իսկ մարտի 21-ին ազատագրեց Գողթանը՝ հասնելով Օրդուբադի մատույցներ[146]: 1920թ. ապրիլի 1-ից 3-ը Նժդեհի զորքերը Որոտանի ձախ ափին տառացիորեն ջախջախեցին իսլամի բանակի հրամանատար Նուրի փաշայի և Պրենս Ղաջայի զորքերին, դրանց դուրս շպրտելով Ղափանի տարածքից: Նժդեհի զորքերը 1920թ. ապրիլի 6-ին և հաջորդ օրերին հսկողության տակ վերցրեցին Ասկյուլում գյուղը, որն ընկած էր Զանգեզուրի և Ղարաբաղի միջև: Հայկական բանակը նույն բախտին արժանացրեց նաև Զավնտուրի (Բարդազի) ենթաշրջանը: Զանգեզուրի և Ղարաբաղի միջև ընկած Դեմիրչլար, Գուբաթլու, Գորդունլու և Խաչմանս գյուղերը ևս առնվեցին հայկական զորքերի վերահսկողության տակ[147]:

1920թ. ապրիլի 28-ին ԱԴՀ-ը մի գիշերում «խորհրդայնացավ» ՌՍՖՍՀ-ի ու Թուրքիայի որոշմամբ: Զանգեզուրն Ադրբեջանին հանձնելու ուղղությամբ մեծ ճիգեր գործադրած Անգլիան դուրս մղվեց Անդրկովկասից, այստեղ իր տեղը զիջելով ՌՍՖՍՀ-ին: Զանգեզուրն այդպես էլ չենթարկվեց Ադրբեջանին, մնալով ՀՀ-ի կազմում: ԱԴՀ-ը վերացավ, իր կազմում երբեք ու երբեք չունենալով Զանգեզուրը:

«Այն պահից, երբ Խորհրդային իշխանությունը հաստատվեց Ադրբեջանում, Ադրբեջանը մեր ելակետն էր, որտեղից մենք գրոհեցինք մենշևիկյանների և դաշնակցականների կառավարությունների վրա», – գրել է բոլշևիկյան երևելի դեմք Օրջոնիկիձեն[148]:

1920թ. մայիս–հունիս ամիսներին Մոսկվայում տեղի ունեցած ռուս-հայկական բանակցությունների ժամանակ Զանգեզուրի, Ղարաբաղի և Նախիջևանի հարցերը կենտրոնական էին: Սակայն ՌՍՖՍՀ-ը չէր շտապում որոշած համարել դրանց քաղաքական վերջնական ճակատագիրը[149]:

Արդեն 1920թ. հուլիսի 8-ին Ստալինն Օրջոնիկիձեին գրում էր. «Իմ կարծիքն այն է, որ չի կարելի անվերջ լարախաղացություն անել կողմերի միջև, պետք է որոշակիորեն պաշտպանել կողմերից մեկին, ներկա դեպքում, իհարկե Ադրբեջանին՝ Թուրքիայի հետ միասին: Ես խոսել եմ Լենինի հետ, նա չի առարկում»[150]:

Հուլիսի 10-ին 11-րդ բանակը հրանհանգ է ստանում գրավել Զանգեզուրը, Ղարաբաղը, Շուշին, Նախիջևանը, Օրդուբադը և Ջուլֆան[151]:

Ադրբեջանի ղեկավարությունն ուզում էր այդ տարածքներն անմիջապես միացնել իրեն[152]:

1920թ. օգոստոսի 10-ին Թիֆլիսում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 2-րդ հոդվածի համաձայն. «ՀՀ-ի զորքերը գրավում են հետևյալ գիծը. Շահթախտ-Խոկ-Ազնվաբերդ-Սուլթանբեկ և այնուհետև Կուկից հյուսիս և Բազարչայից (Բազարքենդից) արևմուտք ընկած գիծը: Ղազախի գավառում. մինչև սույն թվականի հուլիսի 30-ը նրանց կողմից գրաված գիծը: ՌՍՖՍՀ-ի զորքերը գրավում են վիճելի մարզերը՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը, բացառությամբ ներկա համաձայնագրով ՀՀ-ի զորքերի տեղադրման համար որոշված շրջանի»: Նույն համաձայնագրի 5-րդ հոդվածի համաձայն. «Մինչև ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև պայմանագրի կնքումը, երկաթգծի Շահթախտ-Ջուլֆա հատվածի շահագործման իրավունքը տրվում է Հայաստանի երկաթուղային ճանապարհների վարչությանը, սակայն պայմանով, որ այն չի կարող ռազմական նպատակով օգտագործվել»[153]:

1920թ. հոկտեմբերի 28-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի պատվիրակությունների միջև ստորագրված «Եզրափակիչ որոշման արձանագրության» 1-ին կետի համաձայն, ՌՍՖՍՀ-ի և ԱՍՍՀ-ի կառավարությունները ճանաչելու էին նաև Զանգեզուրի նկատմամբ ՀՀ-ի անսասան իրավունքը և այնտեղից դուրս էին բերելու իրենց զորքերը[154]:

Ի.Ստալինը 1920թ. նոյեմբերի 4-ին հայտարարել էր, որ Շանթախտ-Ջուլֆա երկաթուղով թուրքերին տրանզիտ տրամադրելու դիմաց «վիճելի տարածքները» (Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Ղարաբաղը) Հայաստանին հանձնելը շատ թանկ գին է[155]:

1920թ. հոյեմբերի 29-ին Հայաստանում հաստատվեցին Խորհրդային կարգեր: Նոյեմբերի 30-ին Օրջոնիկիձեի մասնակցությամբ տեղի ունեցած Ադրբեջանի կոմկուսի քաղբյուրոյի և կազմբյուրոյի միացյալ նիստում ընդունված որոշման գ), դ), ե) կետերի համաձայն, «Խորհրդային Ադրբեջանի և Խորհրդային Հայաստանի միջև ոչ մի սահման գոյություն չունի: Զանգեզուրը և Նախիջևանն անցում էին Հայաստանին: Ղարաբաղի լեռնային մասին ինքնորոշման իրավունք է տրվում»[156]: 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի հեղկոմը հռչակագիր է ընդունում Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը Հայաստանի կազմամասեր ճանաչելու վերաբերյալ[157]: Դեկտեմբերի 1-ին, Բաքվի խորհրդի հանդիսավոր նիստում Նարիմանովը և Օրջոնիկիձեն հայտարարում են Ադրբեջանի հեղկոմի որոշմամբ Զանգեզուրը, Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը Հայաստանին հանձնելու մասին[158]: Դեկտեմբերի 2-ին Օրջոնիկիձեն այդ որոշման մասին հայտնում է Լենինին ու Ստալինին[159], որի հիման վրա Ստալինը գրում է իր «Կեցցե՛ Խորհրդային Հայաստանը» վերնագրով հոդվածը[160]: Եվ, ամենևին էլ պատահականություն չէր, որ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 3-րդ կետի համաձայն, ՀՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնող տարածք ճանաչվեց նաև «Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը»[161]:

Զանգեզուրը Նժդեհի գլխավորությամբ չէր ընդունում Խորհրդային իշխանությունը և չէր վստահում նրան, որ Զանգեզուրը երբևէ կվերածի ՀՍՍՀ-ի կազմամասի: Բայց 1921թ. հունիսի 18-ին, ՀՍՍՀ-ը (հայհեղկոմի նոր նախագահ Ա.Մյասնիկյանի նախագահությամբ) հրապարակեց հռչակագիր Զանգեզուրը ՀՍՍՀ-ի կազմամաս համարվելու մասին, որը Նժդեհին հանձնեց և այլևս զենքը վայր դնելու միջնորդությամբ հանդես եկավ Հայաստանյաց Առաքելական Եկեղեցու Պարսկաստանի Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսես Արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը: Նժդեհը Զանգեզուրի իշխանությունը ՀՍՍՀ-ին հանձնեց պայմանով, որ Լեռնահայաստանը՝ Զանգեզուրի գավառը, Լեռնային Ղարաբաղը, Վայոց Ձորը և Գողթանը կդառնան Հայաստանի անբաժանելի մասեր[162]:

1922թ. դեկտեմբերի 30-ին ստեղծվեց ՍՍՀՄ-ը՝ Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետութունների Միությունը, որին միավորվեց նաև Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը (ՀՍՍՀ կամ ՀԽՍՀ), որի կազմի մեջ համաձայն ՀՍՍՀ-ի 1936թ. դեկտեմբերի 5-ի Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի, մտնում էին նաև նախկին Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուրի գավառի Գորիսի, Ղափանի, Մեղրու և Սիսիանի շրջանները և որոնք, միասին վերցրած, ներկայումս կազմում են ՀՀ-ի Սյունիքի մարզը: Նույն Սահմանադրությամբ (նաև ԽՍՀՄ-ի և ՀԽՍՀ-ի հետագա բոլոր սահմանադություններով) Դարալագյազը (Վայոց Ձորը) (Ազիզբեկովի և Եղեգնաձորի շրջանները) նույնպես դիտվում էին ՀՍՍՀ-ի կազմամասեր[163], և որոնց տարածքներն ամբողջությամբ այժմ կազմում են ՀՀ-ի Վայքի մարզը:

 

Հարց – 19. 1918թ. մայիսի 28-ից մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը ընկած ժամանակաշրջանում ինչպիսի՞ ջանքեր գործադրեց Հայաստանի Հանրապետությունը (կամ պաշտոնական Երևանը) Լոռի–Փամբակը, Ջավախքը և Լեռնային Ղարաբաղն իր հետ վերամիավորելու ուղղությամբ:

 Պատասխան – 19. Նշված երկրամասերի վերաբերյալ տե՛ս մեր «Մեծ Հայաստանի Գուգարք-Գոդերձական տարածաշրջանի քաղաքական ու հոգևոր-մշակութային ճակատագիրն ի սկզբանե մինչև 1980-ական թվականները» աշխատությունը[164]: Այստեղ հակիրճ նշենք, որ Ջավախքը և Լոռի-Փամբակը պատմական Մեծ Հայք պետության 13-րդ նահանգ Գուգարքի տարածքների մի մասն են եղել[165], որոնք ի սկզբանե ցայսօր գերազանցապես հայաբնակ են: Իսկ Լեռնային Ղազախը (ներկայիս Տավուշի մարզը իր շրջակա որոշ տարածքներով հանդերձ) ընդգրկում էր պատմական Մեծ Հայք պետության Արցախի նահանգի Մեծ Կուեն գավառը, Ուտիքի նահանգի Գարդման գավառի, Գուգարքի նահանգի Կայեն և Այրարատի նահանգի Վարաժնունիք գավառների զգալի տարածքներ միասին վերցրած[166], որոնք ևս ի սկզբանե ցայսօր գերազանցապես հայաբնակ են:

1918թ. մայիսի 28-ին ՀՀ-ն իր ձեռքը վերցրեց Անդրկովկասի բոլոր հայկական, այդ թվում վերոհիշյալ գավառների կառավարման քաղաքական ու վարչական ղեկը՝ իրեն համարելով նրանց գերագույն իշխանություն[167]:

Հայտնի է, որ 1917թ. Ռուսաստանում տեղի ունեցած փետրվարյան հեղաշրջումից հետո Անդրկովկասում առաջացան Հայոց, Վրաց ու Թաթարաց ազգային խորհուրդներ, որոնք տնօրինում էին Անդրկովկասում իրենց ազգերի քաղաքական, վարչական, սոցիալ-մշակութային և այլ գործեր: Այս ամբողջ ժամանակաշրջանում Ջավախքի, Լոռի-Փամբակի և Լեռնային Ղազախի քաղաքական, վարչական, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային և այլ հարցերը լուծում էր Հայոց Ազգային Խորհուրդը. այստեղ Վրաց Ազգային Խորհուրդը որևէ միջամտություն չի ունեցել: 1918թ. թուրքական արշավանքի ժամանակ այս գավառների հայության պաշտպանությամբ զբաղվում էր միայն Հայոց Ազգային Խորհուրդը[168]:

1918թ. մայիսի 28-ից հետո ՎՀ-ի և ՀՀ-ի կառավարությունները սկսեցին զբաղվել հայ-վրացական սահմանատման խնդիրներով:

Հայ-վրացական առաջին իսկ բանակցությունների ժամանակ վրաց պատվիրակության ղեկավար Ի.Ծերեթելին հայտնեց, որ իրենք մտադիր են ՎՀ-ի սահմանների մեջ ընդգրկել Լոռին, Ալեքսանդրապոլի գավառի Փամբակի շրջանը, Ղազախի ամբողջ գավառը և Ջավախքը[169]: Վրացական կողմը երկար ժամանակ այդ հարցերում մնում էր անդրդվելի: 1918թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարից հետո, մինչև դեկտեմբերի 4-ը, թուրքական զորքերը պետք է հեռանային նաև Ջավախքից: Այս ամենին տեղեկանալով, ՀՀ-ի կառավարությունը ՎՀ-ի կառավարությանը ներկայացրեց հուշագիր, որում նշված էր. «… ետ կանգնել իր զորքերն Ախլքալաքի գավառ մտցնելու մտադրությունից՝ մինչև որ այդ շրջանի խնդիրը խաղաղությամբ լուծվի»[170]: Սակայն վրաց կառավարությունը 1918թ. դեկտոմբերի 5-ին գրավեց Ախլքալաքը, իսկ մինչև դեկտեմբերի 10-ը՝ ամբողջ Ջավախքը[171]:

Ըստ նախկին ՀՀ-ի վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանի. «… Սահմանը Հայաստանի և Վրաստանի միջև որոշված և հայ ու վրաց ներկայացուցիչների միևջ մեկից ավելի անգամներ հաստատված է 1917թ. ընթացքին»: Այդ սահմանը, որ հիմնված է ազգագրական սկզբունքի վրա, Հայաստանի կառավարության համար ի զորու է և այժմ: Ըստ 1917թ. հայ-վրացական համաձայնության. «Ախալքալաքի գավառն ամբողջովին և Բորչալուի գավառի մեծ մասը, ուր հայ ազգաբնակչությունը կազմում է բացարձակ մեծամասնություն, անկապտելի կտորն են Հայաստանի: Միաժամանակ, Բորչալուի գավառի հյուսիսային մասը և Թիֆլիսի գավառի հյուսիսային մասը մինչև Թիֆլիս քաղաքը, չնայած, որ այս մասում հայ բնակչությունն ավելի է վրացականից, մտցվում է Վրաստանի կազմի մեջ այն հաշվով, որ Վրաստանի հայերը կունենան ազգային-մշակութային ինքնորոշման երաշխիքներ»[172]:

ՀՀ-ի կառավարությունը նշվածի հիման վրա, 1918թ. նոյեմբերի 12-ին, ՎՀ-ի կառավարությանը հայտնել էր, որ 1917թ. վրացական սոցիալ-դեմոկրատիայի և ՀՅԴ-ի միջև ձեռք բերված համաձայնությամբ՝ Ախալքալաքի գավառը, նրան հյուսիսից սահմանակից Գորիի գավառի հարավային հատվածը (այժմ՝ Բորժոմի շրջանի Տաբածղուրի լճի շրջանի հայկական գյուղերը) և Բորչալուն՝ մինչև Խրամ գետը, այսինքն՝ գերազանցապես հայերով բնակեցված այդ տարածքները մտնելու էին Հայաստանի կազմի մեջ[173]:

ՀՀ Խորհրդարանը 1918թ. նոյեմբերի 29-ին 19 կողմ, 8 դեմ, 6 ձեռնպահ ձայներով որոշեց կրկնապնդել ՀՅԴ-ի վերոհիշյալ դիրքորոշումը հայ-վրացական սահմանատումների վերաբերյալ[174]:

1918թ. դեկտեմբերի 1-ին ՀՀ-ն որոշել էր Ախլքալաքի գավառ առայժմ զորք չմտցնել, իսկ դեկտեմբերի 5-ին ՎՀ-ը կառավարությանն առաջարկել էր նույնպես այնտեղ զորք չմտցնել և շարունակել խաղաղ բանակցությունները[175]: Բայց, ինչպես վերևներում նշեցինք, ՎՀ-ը 1918թ. դեկտեմբերի 5-10-ը ռազմակալեց Ջավախքը: 1918թ. դեկտեմբերի 11-12-ին ՀՀ-ի բանակը, Դրոյի գլխավորությամբ, հարկադրված մտավ Ջավախք և նրա մեծագույն մասը վերցրեց իր հսկողության տակ. վրացական զորքերը հեռացան Ջավաքխի հյուսիսային մասեր[176]:

Վրացական բանակը մտել էր Լոռի և բռնություններ էր գործադրում տեղի հայ ազգաբնակչության նկատմամբ: Լոռիում որևէ վրացի չէր բնակվում: Թե ինչ տրամաբանությամբ էին ղեկավարվում մեր հարևանները, հուսալով, որ Լոռին այդ ազգագրական վիճակով կարելի է մտցնել ՎՀ-ի կազմի մեջ, դժվար է ասել: Ցավոք, այստեղ առանց զինված ընդհարման գործը գլուխ չեկավ. 6000-անոց հայկական բանակ պարտության մատնեց 12000-անոց վրացական զորքին, երկուստեք եղան անտեղի զոհեր: ՎՀ-ը ՀՀ-ին ենթարկեց տրանսպորտա-տնտեսական արգելափակման[177]:

Անտանտի երկրների միջնորդությամբ 1919թ. հունվարի 17-ին, Թիֆլիսում ՀՀ-ի և ՎՀ-ի միջև ստորագրվեց պայմանագիր, որով Լոռին վերածվեց հայ-վրացական չեզոք գոտու, իսկ Ախալքալաքում գործելու էր վրացական ադմինիստրացիա՝ դաշնակիցների վերահսկողությամբ, որն այն իրականացնելու էր տեղի հայ և մահմեդական ազգաբնակչության միջոցով: Վրաստանն Ախալքալաքում իրավունք ուներ պահելու 250 զինվոր[178]:

1919թ. մարտի 8-ին այդ իրավիճակում Վրաստանը ճանաչեց Հայաստանի, իսկ մարտի 24-ին՝ Հայաստանը Վրաստանի անկախությունը[179]: Լոռու և Ջավախքի քաղաքական կարգավիճակը մնաց առկախ մինչև 1921թ. ամառ:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Երևանում կնքված համաձայնագրով ՌՍՖՍՀ-ը ընդունում էր, որ ՀՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպում մտնում էր նաև «Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոսի 10-ի համաձայնության սահմաններում»: Իսկ համաձայն 1920թ. օգոստոսի 10-ին Թիֆլիսում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրի 2-րդ հոդվածի 1-ին պարբերության. «Հայաստանի Հանրապետության զորքերը գրավում են հետևյալ գիծը … Ղազախի գավառում. մինչև սույն թվականի (1920թ. – Տ.Ս.) հուլիսի 30-ը նրանց կողմից գրաված գիծը»[180]: Իսկ այդ «գիծը» վերածվեց 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրով ամրագրված ու հետագայում հաստատված ադրբեջանական ՍՍՀ-ի հետ ՀՍՍՀ-ի ունեցած միջհանրապետական սահմանագծի, որն անցնում էր Նոյեմբերյանի, Իջևանի ու Շամշադինի (Բերդի) վարչական շրջաններով:

 

Հարց – 20. ՀՀ–ը (պաշտոնական Երևանը) ինչպե՞ս կարողացավ Թուրքիայի կողմից ռազմակալված Կարսի մարզը վերամիավորել իրեն:

 Պատասխան – 20. 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումիում կնքված հայ-թուրքական պայմանագրով ստացած 9000 կմ2 տարածքում հարկադրաբար պատսպարված Հայաստանի Հանրապետությանը փրկեց ու նոր շունչ տվեց 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Անտանտի ու Թուրքիայի միջև ստորագրված Մուդրոսի զինադադարը, որի 11-րդ հոդվածի ուժով թուրքական ուժերն Անդրկովկասից, այդ թվում Կարսի մարզից դուրս մղվեցին, այն տեղ իրենց տեղը զիջելով I աշխարհամարտում հաղթանակած անգլիացիներին: Կարսի մարզը 1913թ. ուներ 18734 կմ2 տարածք և 333917 բնակիչ, 4 օկրուգներ՝ Կարսի, Արդահանի, Կաղզվանի և Օլթիի: Բնակչության 25,5 %-ը (85194 մարդ) հայեր էին. նրանք կազմում էին մարզի բնակչության հարաբերական մեծամասնությունը[181]:

1918թ. նոյեմբերի 8-ին Մեծ Բրիտանիան խստացրեց Անդրկովկասից թուրքական զորքերի դուրս բերման ռեժիմը[182], ինչը հնարավորություն տվեց մոտ 50000 հայ փախստականների շարժվել դեպի Կարս՝ հայրենի օջախներ: 1918թ. նոյեմբերի 14-ին Օսմանյան կառավարությունը փորձեց իր զորքերի դուրս բերումը դանդաղեցնել Կարս-Արդահան-Ալեքսանդրապոլ-Ջուլֆա-Թավրիզ գծից, բայց անգլիացիները չընդունելով ոչ մի պատրվակում, պնդեցին, որպեսզի թուրքական զորքերը արագ հեռանան այդ վայրերից[183]: 1919թ. հունվարի 7-ին Արևմտյան Անդրկովկասում Անտանտի գեներալ, անգլիացի Ջ.Թ.Ֆորեսթիր-Ուաքըրը մտավ Կարս և այնտեղի թուրքական բանակի հրամանատր Յակուբ Շեքի փաշային հրամայեց հեռանալ Կարսից, քանի որ այնտեղ ինքը հաստատում է զինվորական նահանգապետություն, և որ նրանում քաղաքացիական բոլոր պաշտոնյաները նշանակվելու էին ՀՀ-ի կառավարության կողմից, իսկ 1919թ. հունվարի 15-ից սկսած հայ պաշտոնյաներն են կառավարելու երկաթուղին ու Կարս-Ալեքսանդրապոլ հեռագրի գիծը: Թուրքական վերջին զինվորը Կարսից պետք է դուրս գար 1919թ. հունվարի 25-ին[184]: Անգլիայի գեներալը 1919թ. հունվարի 8-ին  Ալեքսանդրապոլում հուշագիր ստորագրեց ՀՀ-ի արտգործնախարար Տիգրանյանի հետ, համաձայն որի՝ Կարսի մարզի քաղաքացիական բոլոր պաշտոնյաները նշանակվելու էին ՀՀ-ի կառավարության կողմից, իսկ քաղաքական իշխանությունն իրականացնելու էին անգլիացիները: Կապիտան Քլայվ Էրրինքթոն Թեմփրլին նշանակվեց Կարսի զինվորական նահանգապետ, իսկ Ստեփան Ղորղանյանը՝ քաղաքացիական նահանգապետ (վերջինիս նշանակեց ՀՀ-ի կառավարությունը): Դրանով Կարսի մարզը դե-յուրե և դե-ֆակտո դուրս եկավ Օսմանյան կայրսության իրավասության տակից: Դա ոգևորեց կուտակված մոտ 60000 հայ փախստականներին, որոնք բուռն ցանկությամբ ուզում էին վերադառնալ Կարսի մարզ: 1919թ. ապրիլի 4-ին անգլիացի գեներալ Քիթ Մեյթլենդ Դեյվին նշանակվեց Անտանտի 27-րդ զորամիավորման հրամանատար, որն ընդգրկելու էր Երևանը, Լռու չեզոք գոտին, Նախիջևանը և Կարսի մարզը: Նրա միսսիան էր մինչև 1919թ. ապրիլի 30-ը Կարսի մարզն ու Նախիջևանը հանձնել Հայաստանին, իսկ փախստականներին վերադարձնել իրենց հարազատ օջախները[185]: Գեներալ Դեյվին 1912թ. ապրիլի 12-ին ցրեց Կարսի մահմեդական մեջլիսը և նրա անդամներից շատերին աքսորեց Մալթա կղզի: Կարսի ընդհանուր նահանգապետ նշանակվեց Ստեփան Ղորղանյանը, որը 1919թ. ապրիլի 19-ին, գեներալ Հարություն Հովսեփյանի գլխավորած 2000-անոց հայկական զորքի ուղեկցությամբ, մտավ Կարս իր պաշտոնի կատարմանն անցնելու համար: 1919թ. ապրիլի 28-ին անգլիական զորախումբն իր տեղը պաշտոնապես զիջեց հայկական զորքին՝ նրան հանձնելով Կարսի մարզը: Նույն օրն էլ Կարսի մարզն իր 18734 կմ2 տարածքով վերամիավորվեց Հայաստանի Հանրապետությանը:[186] Խորհրդային պատմաբանները պետական ուղղորդմամբ միշտ էլ հանիրավի քողարկել են ՀՀ-ի հետ Կարսի մարզի վերամիավորման հարցում անգլիացիների ունեցած մեծ դերը[187]:

 

Հարց – 21. ՌՍՖՍՀ–ն ինչպե՞ս կազմակերպեց քեմալական Թուրքիայի կողմից Կարսի գրավումը (հայության համար՝ Կարսի անկումը):

 Պատասխան – 21. 1920թ. հունվարի 28-ին Ստամբուլում Օսմանյան Թուրքիայի պառլամենտը, Մուստաֆա Քեմալի ազգայնական շարժման ճնշմամբ, ընդունեց հայտնի թուրքական «Ազգային ուխտը»՝ քեմալական Թուրքիայի զարգացման ծրագիրը, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն, Կարսի մարզը ևս դիտվում էր ապագա Թուրքիայի անբաժանելի մաս[188]: Քեմալական Թուրքիան պայքարում էր Օսմանյան Թուրքիային ծնկի բերած Անտանտի (Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի) և նրա կրտսեր դաշնակիցը համարվող Հայաստանի Հանրապետության դեմ: Քեմալականների մասին 1919թ. ապրիլի 23-ին «Իզվեստիա» թերթում ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությունը հայտարարեց. «Թուրքական հեղափոխությունը մեզ կարևոր դաշնակից է տվել», իսկ ՌՍՖՍՀ-ի ազգությունների գործերի կոմիսարիատի «Ժիզն Նացիոնալնստեյ» ամսագրում նշվեց. «Հեղափոխությունը շարժվում է դեպի հարավ, և եթե Թուրքիայում կառավարությունն իսկապես անցի բանվորների ձեռքը, ապա Կովկասի ճակատագիրը կարելի է կանխորոշված համարել»[189]: Լենինը, 1919թ. մայիսի 25-ից հունվարի 12-ը, Ս.Մ.Բուդյոննուն (հետագայում՝ ԽՍՀՄ-ի մարշալ) գաղտնի ուղարկեց Թուրքիա՝ Քեմալ Աթաթյուրքի մոտ, վերջինիս առաջարկելով բոլշևիկների բարեկամությունն ու օգնության պատրաստակամությունը[190]: Ռուս-թուրքական հարաբերություններն «Արևելքում հեղափոխության ծավալման» ծխածածկույթի տակ այնքան զարգացան, որ, 2020թ. օգոստոսի 10-ին, Սևրի պայմանագիրը ՀՀ-ի կողմից ստորագրումը վիժեցնելու նպատակով, 1920թ. հունիսի 9-ին քեմալական ուժերը որոշել էին հարձակվել ՀՀ-ի վրա, իսկ հուլիսի 7-ին նրան նույնիսկ վերջնագիր էին ներկայացրել[191]: ՌՍՖՍՀ-ը, որը քեմալական Թուրքիայի (Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի-ԹԱՄԺ-ի) կառավարության դաշնակիցն էր դարձել, վերածվեց նաև ԹԱՄԺ-ի կառավարության ու ՀՀ-ի միջև միջնորդի[192]: Քեմալը հաստատում է, որ ո՛չ միայն 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանը մի գիշերում խորհրդայնացել է ռուս-թուրքական ներքին համաձայնությամբ, այլև Ադրբեջանի օգնությամբ Անդրկովկասում (Նախիջևանում) տեղի է ունեցել ռուս-թուրքական բանակների միացումը ընդդեմ ՀՀ-ի. «Այնտեղ եկած մեր բանակները Կարմիր բանակի կազմից ընդունվեցին հատուկ պատվով և հանդիսավորությամբ»[193], – գրել է նա:

1920թ. հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին Մոսկվայում ընթանում էին ռուս-թուրքական բանակցություններ. Մոսկվան դարձել էր նաև երիտթուրքական առաջնորդներ Ջեմալի, Էնվերի և այլոց գործունեության նպաստավոր միջավայր, որի մասին Էնվերը Մոսկվայից, 1920թ. օգոստոսի 26-ին, Քեմալին գրել էր. «Ես եկա այն նպատակով, որ իսմալական մթնոլորտում ստեղծեմ կազմակերպություններ և երկրի փրկության սիրույն աշխատեմ: Տեսնվեցի խորհրդային իշխանության ղեկավարության հետ և նրանց էլ իմ մտքերին համախոհ գտա[194]…»: Ընդգծենք, որ Էնվերը Մոսկվան համարում էր «Իսլամական մթնոլորտ»: Լենինը, իր հերթին, Կարլ Ռադեկի միջոցով, այդ նույն օրերին Բեռլինում Թալյաթին հայտնեց, որ. «Մենք երբեք հայերին չենք պաշպանել ձեր դեմ, թերևս նման զրույցները նրանց կողմից են տարածվում: Այն հարցերը, որոնք հարկ է եղել լուծել ձեր և ձեր հայերի միջև, դուք կարող եք կարգավորել ձեր ուժերով: Մենք որևէ միջամտություն չենք անելու[195]…»: Այսինքն, եթե թուրքերը ցանկանան հարձակվել ՀՀ-ի վրա, դա նրանք կարող են ազատ ու անկաշկանդ կերպով կատարել:1920թ. օգոստոսի 14-ին Լենինն ընդունեց թուրքական պատվիրակությանը և Թուրքիային թույլ տվեց «բացել» Թուրքիան ՌՍՖՍՀ-ին կապող Շահթախտ-Ջուլֆա ճանապարհը, որը կարող էր կատարվել միայն ՀՀ-ի վրա ռազմական ագրեսիայի իրականացման միջոցով: Այդ լուրն Անկարա հասավ 1920թ. սեպտեմբերի 18-ին, և Քեմալը սեպտեմբերի 28-ին Կարաբեքիրի զորքն ուղակեց ՀՀ-ի դեմ, որի դեմ Արևելքից գործելու էր նաև բոլշևիկյան բանակը[196]:

1920թ. սեպտեմբերի 17-ին «Կոմունիստական ինտերնացիոնալին» կից Արևելքի ժողովուրդների քարոզչության և գործունեության խորհուրդը (Ստալին, Օրջոնիկիձե, Նարիմանով, Սկաչկո, Պավլովիչ և ուրիշներ) կազմեցին «Եզրակացություն», որով անհրաժեշտ էր համարվում ռուս-թուրքակակն համատեղ ուժերով ՀՀ-ի վրա հարձակումը և նրա տարածքների բաժանումը միմյանց միջև[197]: Այդ տխրահռչակ փաստաթղթի հիման վրա, Բաքվում ծվարած հայ բոլշևիկները 1920թ. սեպտեմբերի 20-ին ընդունեցին մի անփառունակ որոշում, որով դավաճանաբար կոչ էին անում Կարսը հանձնել Թուրքիային: Ստորև ներկայացնում ենք այդ անիծյալ ու հավերժ դատապարտելի որոշման ամբողջ տեքստը. «Հայաստանի կոմունիստների (բոլշևիկների) կենտրոնական կո­միտեն հրահանգում է կուսակցության բոլոր կազմակերպություններին, թե՛ թի­կունքում, թե՛ ռազմական գոտիներում և հատկապես Կարսի գարնիզոն մեկնող բոլշևիկներին, անհատ զինվորների շրջանում և առանձին հավաքույթներում, եթե հնարավոր է, ինչպես նաև թռուցիկների միջոցով ծավալել լայն պրոպագան­դա ընդդեմ պատերազմի, հիմնական խնդիր դարձնելով՝

  1. Թուրքիան այլևս նախկին Թուրքիան չէ և Հայաստանի նկատմամբ ագրե­սիվ նպատակներ չունի։
  2. Քեմալական Թուրքիան Խորհրդային Ռուսաստանի դաշնակիցն է և պայքարում է իր ազգային ազատության համար՝ ընդդեմ իմպերիալիզմի (Անգլիայի, Ֆրանսիայի և Հունաստանի)։
  3. Հանրապետական Հայաստանի հաղթանակը Թուրքիայի վրա՝ կնշանակի իմպերիալիզմի ուժեղացումը Մերձավոր Արևելքում և դրանով իսկ կվտանգի հեղափոխության հաղթանակը Անդրկովկասում, ապա նաև Արևելքի խորհրդայնացումը։
  4. Հայ բոլշևիկ կոմունիստների խնդիրը պետք է լինի՝ արագացնել Հանրապետական Հայաստանի պարտությունը, որով և կարագացվի Հայաստանի խորհրդայնացումը։

Այս նպատակի համար պետք է.

  1. Կազմալուծել հայկական կռվող բանակը բոլոր միջոցներով, այն է.

ա) կազմակերպել դասալքություն և ամեն կերպ խանգարել զորահավաքին,

բ) ռազմաճակատներում հասկացնել զինվորներին, որպեսզի նրանք չկրակեն առաջացող թուրքական զինվորների վրա, այլ լքելով դիրքերը, վերադառ­նան թիկունք,

գ) չենթարկվել սպաների հրամաններին և հարկ եղած դեպքում ոչնչացնել նրանց։

  1. Այս ամենի հետ ամենաէականն է հասկացնել Հանրապետական Հայաս­տանի զինվորներին, որ հաղթող թուրքական ասկյարը հեղափոխական ասկյար է, որը ոչ միայն իրեն թույլ չի տա որևէ գործողություն պարտված երկրի վերա­բերյալ, այլ կօժանդակի աշխատավոր հայ ժողովրդին ազատվելու իմպերիալիս­տական գործակալ դաշնակցականների տիրապետությունից
  2. Նորից ու նորից բացատրել, որ դաշնակցականների տիրապետությունից ազատվելով, Հայաստանն ընդմիշտ կկապվի Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, ընդմիշտ վերջ կտրվի պատերազմին և սովին ու մշտական ընդհարումներից քայքայված երկիրը կլիանա Ռուսաստանի հացով և մասնակիցը կդառնա համաշ­խարհային հեղափոխության մեծ գործին։

Ծանոթություն. – «Գրությունը կարդալ սահմանափակ ժողովում և կարդալուց հետո անմիջապես այրել»[198]:

Չբավարարվելով դրանով, Բաքվի պնակալեզ հայ կոմունիստները 1920թ. հոկտեմբերի 8-ին ևս մի զազրելի կոչով դիմեցին հայ ժողովրդին. «Մենք դիմում ենք Հայաստանի բանվորա-գյուղացիական մասսաներին, նրանց հեղափոխական կորովին ու դասակարգային գիտակցությանը՝ կազմակերպվե­լու Կոմունիստական կուսակցության դրոշի շուրջը, հավաքելու ցրված հեղափո­խական ուժերին, որպեսզի ձեռք ձեռքի տված Խորհրդային Ռուսաստանի պրոլետարիատի հետ միահամուռ ուժերով խորտակենք միջազգային իմպերիալիզմի հայկական-դաշնակցական հատվածի լուծը, նորից բարձրացնենք կոմունիզմի դրոշը Հայաստանում։

Կեցցե՜ Խորհրդային Հայաստանը։

Կեցցե՜ Արևելքի հեղափոխությունը։

Կեցցե՜ 3-րդ Ինտերնացիոնալը»[199]:

Հայ բոլշևիկները 1920թ. հոկտեմբերի 8-ին ամբողջ աշխարհին դիմեցին ևս մեկ, այս անգամ 3-րդ կոչով, որը թերևս ամենաեղկելին է: Դրանով հայ բոլշևիկներն օրհնոեւմ ու արդարացնում էին ՀՀ-ի դեմ սանձազերծված ռուս-թուրք-թաթարական համատեղ զինված ագրեսիան, ողջունելով ՀՀ-յանն սպասվող կործանումը[200]:

Վերոհիշյալ ծանրագույն հանգամանքներում, 1920թ. հոկտեմբերի 6-ին, թուրքերը գրավեցին Կարսը, որից հետո ռուսները, համաշխարհային հանրությանն անտեղյակի տեղ դնելով, հանդե եկան թուրք-հայկական պատերազմում իբրև կողմերի միջև միջնորդ և «փրկիչ»[201]: Այս իրավիճակում ՀՀ-ն այլ ելք չուներ, քան 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի հետ կնքել համաձայնագիր իշխանությունից հեռանալու և այն նոր ստեղծվող ՀՍՍՀ-ին հանձնել վերաբերյալ, որից հետո, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, ՀՀ-ի պայմանագիր կնքեց նաև ԹԱՄԺ-ի կառավարության հետ, որով Կարսի մարզը զիջեց վերջինիս, բայց այդ զիջումն առոչինչ էր այդ պայմանագրի կնքման պահին (1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, 00 ժամից հետո) ՀՀ-ի, որպես պետություն, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժամը՝ 16-ից սկսած այլևս գոյություն չունենալու պատճառով[202]: Չնայած դրան, 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով, ՌՍՖՍՀ-ը և ԹԱՄԺ-ի կառավարությունն Ալեքսանդրապոլի այդ պայմանագրի դրույթներն, այնուամենայնիվ, կյանքի կոչեցին:

Ավելացնենք, որ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում կնքված ռուս-հայկական պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն ՀՍՍՀ-ի կազմի մեջ մտցվեց «Կարսի մարզի մի մասը, որը զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուղու տիրապետությունը՝ Ջաջուռ կայարանից Արաքս կայարանը»[203]:

 

Հարց – 22. Ինչպիսի՞ աշխատանքներ կատարեց ՀՀ–ը (պաշտոնական Երևանը) Հայկական հարցը միջազգային արծարծումներում 1918թ. հոկտեմբորի 30-ին Մուդրոսում ստորագրված զինադադարից հետո՝ ընդհուպ մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժամը 16-ը:

 Պատասխան – 22. Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրած «Քառյակ դաշինքը» կապիտուլյացիայի ենթարկվեց հետևյալ հերթականությամբ. Բուլղարիան՝ 1918թ. սեպտեմբերի 29-ին[204]: 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Օսմանյան Թուրքիայի և Անտանտի միջև Մուդրոսում կնքված զինադադարի պայմանագիրն ուժի մեջ մտավ հաջորդ օրվա ժամը 14:00-ին[205]: Ավստրո-Հունգարիան կապիտուլացվեց 1918թ. նոյեմբերի 3-ին[206]: 1918թ. նոյեմբերի 11-ին Ֆրանսիայում, Կոմպիենի անտառում գտնվող Ռետոնդ կայարանի մոտ, վագոն-տնակում կնքվեց պատերազմի կարևորագույն զինադադարը Գերմանիայի և Անտանտի միջև, որով Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիան Անտանտի կողմից ընդունեց վերջինիս զորքերի գլխավոր հրամանատար, Ֆրանսիացի մարշալ Ֆերդինանդ Ֆոշը[207]:

Պատերազմում Անտանտի կողմում հանգամանքների բերումով հայտնված պետականազուրկ հայ ժողովուրդը կրեց ծանրագույն և անդառնալի կորուստներ. 1915թ. Օսմանյան Թուրքիայում ցեղասպանության ենթարկվեց 2.7 միլիոն հայ, որից 1.5 միլիոնը սպանված, իսկ մյուսները՝ հայրենազրկված: Հայաստանի կրած նյութական վնասը նվազագույն հաշվարկներով կազմել էր 19 միլիարդ 130 միլիոն 928 հազար ֆունտ ստեռլինգ, որը համարժեք էր ԱՄՆ 3 միլիարդ 693 միլիոն 239 հազար 766 դոլարի (ոսկով)[208]: Եթե հայության կրած նյութական վնասներին ավելացնենք տոկոսները միջազգային հաշվարկներով, ապա այդ վնասները ներկայումս կկազմեն ԱՄՆ 90 միլիարդ դոլար[209]: Որոշ հաշվարկներով՝ «Օսմանյան կայսրության տարածքում միայն հայկական եկեղեցիների ու վանական համալիրների, այստեղ պահվող ոսկյա, արծաթյա և պղնձյա սպասքների, ձեռագիր մատյանների, արվեստի զանազան գործերի, հնագույն առարկաների, ազգային պետական կալվածքների արժեքը կազմում էր նվազագույնը 100 միլիարդ դոլար»[210]: Անահիտ Աստոյանի հաշվումներով՝ միայն «Հատուկ կազմակերպության» («Թեշքիլաթ-ը մահսուսե») հրոսակներին հայերի թալանից բաժին է հասել 4 միլիադ 500 միլիոն «օսմանյան ոսկի»[211]: Պատմաբան Հ.Գ.Ինճիկյանի հաշվումներով՝ Հայոց ցեղասպանության հետևանքով կողոպուտի և ոչնչացման են ենթարկվել հայկական 66 քաղաքներ, 2500 գյուղեր, 2000 եկեղեցիներ ու վանքեր, 1500 դպրոցներ ու վարժարաններ[212]:

Փարիզի հաշտության վեհաժողովին Հայ Դատն ու Հայկական հարցը պատշաճ ներկայացնելու նպատակով 1918թ. դեկտեմբերի 3-ին ՀՀ-ն ստեղծեց իր պատվիրակությունը Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորությամբ (անդամներ՝ Մ.Պապաջանյան, Հ.Օհանջանյան, Տ.Միրզոյանց, Գ.Կորգանյան, Ա.Փիրալյան): Նրանց պաշտոնական լիազորագրերը ստորագրվեցին 1918թ. դեկտեմբերի 7-ին: Հայկական պատվիրակությունը Փարիզ հասավ 1919թ. փետրվարի 4-ին, երբ արդեն սկսվել էին Վերսալյան վեհաժողովի աշխատանքները[213]: Փարիզում էր նաև Հայկական Ազգային պատվիրակությունը Պողոս Նուբարի գլխավորությամբ: Ահարոնյանը և Պողոս Նուբարը Փարիզում ձևավորեցին «Ամողջական Հայաստանի պատվիրակություն» (այսուհետ՝ ԱՀՊ) անվամբ, որտեղ, աշխատանքի բաժանմամբ Նուբարը ներկայացնում էր գլխավորապես Արևմտահայությանը, իսկ Ահարոնյանի գլխավորած պատվիրակությունը՝ Հայաստանի Հանրապետությանը: Եվ հենց 1919թ. փետրվարի 12-ին ԱՀՊ-ը Փարիզի հաշտության վեհաժողովին հանձնեց «Հուշագիր» հետևյալ բովանդակությամբ.

  1. Ճանաչել Հայկական անկախ պետությունը, որը բաղկանալու էր Վանի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Էրզրումի, Տրապիզոնի վիլայեթներից, Կիլիկիայի 4 սանջակներ Մարաշից, Սսից, Ջեբել-Բերեքեթից, Ադանայից, Հայաստանի Հանրապետությունից՝ ընդգրկելով Երևանի նահանգը, Թիֆլիսի նահանգի հարավային մասը, Ելիզավետպոլի նահանգի հարավ-արևմտյան մասը, Կարսի մարզը։
  2. Հայկական պետությունը դնել Անտանտի կամ Ազգերի Լիգայի հոգատարության տակ։
  3. Հաշտության վեհաժողովի կողմից առանձին մանդատ հանձնել այդ պետություններից մեկին՝ օժանդակելու Հայաստանին անցումային շրջանում։ Մանդատի տևողությունը սահմանել առնվազն 20 տարի։
  4. Սահմանել հատուցում հայերի տեղահանության, կոտորածի, սեփականության հափշտակման և այլ վնասների համար։
  5. Մանդատատեր պետությունը պետք է թուրքերին հարկադրի դատարկել հայկական հողերը, ձեռնարկի բնակչության զինաթափում, պատժի ջարդարար­ներին ու հայերի հանդեպ անօրինականություններ կատարածներին, երկրից վտարի կարգազանցներին, թուրք վերաբնակիչներին՝ մուհաջիրներին։ Հայկա­կան ծագմամբ անձինք պետք է ազատ լինեն 5 տարվա ընթացքում ընդունելու իրենց բնակված երկրների, կամ էլ Հայաստանի քաղաքացիություն:[214]

Փարիզի վեհաժողովում ՀՀ-ն չճանաչվեց Վերսալի հաշտության պայմանագիրն ստորագրող կողմ՝ դեռևս միջազգային ճանաչում չունենալու պատճառով: Վ.Վիլսոնը, սակայն, ԱՀՊ-ին հանաստիացրեց, որ վեհաժողովում Հայ Դատն առաջ է մղվելու այնպես, որը համազոր է լինելու դրան Հայկական պատվիրակության մասնակցելուն[215]:

ԱՀՊ-ն Վեհաժողովին հատուկ հուշագիր ներկայացրեց Թուրքիայի կողմից ՀԱյաստանին պատճառված 19.130.982.000 ֆրանս. ֆրանկ կամ 3.693.239 ԱՄՆ դոլար (ոսկով) վնասը հատուցելու վերաբերյալ, որը քննարկվեց 1919թ. ապրիլի 14-ին Վեհաժողովի վնասների գնահատման հանձնաժողովում[216]:

1919թ. հունիսի 28-ին Փարիզի Վերսալյան վեհաժողովում Հայկական և Թուրքական հարցերը չքննարկվեցին, դրանց քննարկմանն ու լուծմանը նվիրվելու էր մեկ այլ Վեհաժողով, որը, ինչպես կտեսնենք, լինելու էր 1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սևր արվարձանում ստորագրվելիք պայմանագիրը:

1919թ. հունիսի 17-ին Չորսի (Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ճապոնիայի) խորհուրդը Փարիզում ընդունեց Օսմանյան Թուրքիայի պատվիրակությանը Դամադ Ֆերիդ փաշայի գլխավորությամբ, որը I համաշխարհային պատերազմի մեջ Թուրքիայի ներքաշվելու, հայերի տեղահանության ու կոտորածների համար պատասխանատվությունը բարդեց երիտթուրքական կառավարության վրա, որոնց պարագլուխները օսմանյան ռազմական տրիբունալով դատապարտվել են մահապատժի կամ այլ ծանր պատիժների: Դամադ Ֆերիդ փաշան այդ հարցում մեղադրեց նաև Գերմանիայի Վիլհելմ 2-րդ կայսեր կառավարությանը, բայց նշեց, որ այդ հանցագործությունների կատարման մեջ թուրք ժողովուրդը մեղավոր չէ, և որ դրանցում չի եղել ազգային ու կրոնական անհանդուրժողականություն: Նա իր ելույթն ավարտեց «աշխարհի 300 մլն մահմեդականների շահերի պաշտպանության ակնկալիքով», որով փորձեց ազդել Անգլիայի վրա, որի կայսրությունում 300 մլն մահմեդականներ կային[217]: Օսմանյան Թուրքիայի պատվիրակությունը 1919թ. հունիսլի 23-ին (Վերսալի Վեհաժողովից 5 օր առաջ) Չորսի խորհրդին ևս մեկ հուշագիր հանձնեց, որում ասված էր. «Եթե Երևանում հիմնված Հայկական Հանրապետությունը ճանաչվում է Անտանտի պետությունների կողմից, Օսմանյան պատվիրակություն կհամաձայնվի քննարկել ad referendum սահմանագիծը, որը բաժանելու է նոր հանրապետությունը Օսմանյան պետությունից»[218]:

Չորսի խորհուրդը (Անգլիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և Ճապոնիան) 1919թ. հունիսի 25-ին (Վերսալի Վեհաժողովից 3 օր առաջ) թուրքերին պատասխանեցին հայտարարությամբ, որով՝

1) Օսմանյան Թուրքիայի անդամահատումը դիտվեց անխուսափելի,

2) Օսմանյան Թուրքիան ու Գերմանիան մեղադրվում էին պատերազմի սանձազերծման մեջ,

3) Թուրք ժողովուրդը մեղավոր է հայության բնաջնջման մեջ:

4) Պատերազմում կրոնական մոլեռանդությունը դեր է խաղացել միայն հայության հետ կատարվածում. «Հրահրված մոլեռանդության միակ օրինակը, որ զգալի է եղել այս գործում, դա թուրքական կառավարության հրամանով քրիստոնյա հայերի կոտորածն էր[219]», – ասված է այնտեղ:

Սակայն, Անտանտը հայ-թուրքական հարցերի վերջնալուծումը մոտ 1 տարի ձգձգեց, որի ընթացքում Թուրքիան, ի շնորհիվ քեմալա-բոլշևիկյան դաշինքի, ստրուկ ուժեղացավ և արդեն 1920թ. հունվարի 28-ին, քեմալականների ճնշմամբ Ստամբուլում Օսմանյան պառլամենտն ընդունեց թուրքական «Ազգային ուխտը»՝ Թուրքիայի զարգացման ծրագիրը[220]: Այն մեծապես խոչընդոտեց Հայկական հարցի լուծմանը:

Եվ միայն 1920թ. հունվարի 19-ին (թուրքական «Ազգային ուխտի» ընդունումից 9 օր առաջ) Անտանտի գերագույն խորհուրդը դե-ֆակտո ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը՝ պայմանով, որ նման ճանաչումը չպետք է կաշկանդեր սահմանների հարցի հնարավոր լուծումը: Այդ ճանաչումը սահմանափակվում էր ՀՀ-ով՝ Երևան մայրաքաղաքով և չէր տարածվում Թուրքահայաստանի վրա:

1920թ. հունվարի 19-ին Անտանտի Գերագույն խորհրդի կողմից ՀՀ-ը դե-ֆակտո ճանաչելուց հետո մինչև 1920թ. օգոստոսի 10-ը՝ Սևրի պայմանագրի ստորագրումը, ՀՀ-ի պատվիրակությունը Փարիզում, Լոնդոնում, Սան-Ռեմոյում, Հռոմում և այլուր Անտանտի Գերագույն խորհրդի, նրա հանձնաժողովների, պետությունների ղեկավարների, արտգործնախարարների, զինվորականների հետ առավելագույն եռանդով քննարկել է գալիք Հայաստան (Միացյալ Հայաստան) պետության սահմանների, Հայկական բանակի կազմակերպման, զինման, աշխարհով մեկ ցրված հայության հայրենիք վերադառնալու, գաղթականների վիճակի բարելավման և այլ հարցեր: ՀՀ-ի պատվիրակները նշված հարցերը քննարկել են Չերչիլի, Վենիզելոսի (Հունաստանի վարչապետ), Վիլսոնի, ԱՄՆ-ի դեսպանի, Քերզոնի (Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարար) և այլ պետա-քաղաքական երևելի դեմքերի հետ[221]:

1920թ. ապրիլի18-26-ը ներառյալ, Իտալիայի Սան-Ռեմո քաղաքում տեղի ունեցավ Անտանտի Գերագույն խորհրդի կոնֆերանսը, որին ԱՄՆ-ը մասնակցում էր որպես դիտորդ: Կոնֆերանսը քննարկեց Թուրքիայի հետ հաշտության պայմանագրի (խոսքը գալիք Սևրի պայմանագրի մասին է) և Ազգերի Լիգայի մանդատների բաշխման և այլ հարցեր: Այս կոնֆերանսում քննարկվեցին նաև Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ եղած Հայկական բնօրրանային հողերում Հայաստան պետության ստեղծման, նրա սահմաններին վերաբերող հարցերը: Կոնֆերանսում ելույթներ ունեցան Ա.Ահարոնյանը և Պողոս Նուբարը: 1920թ. ապրիլի 23-ին ԱՄՆ-ը դե-ֆակտո ճանաչեց ՀՀ-ի անկախությունը:

Անտանտի Գերագույն խորհրդի հանձնաժողովի 1920թ. ապրիլի 24-ի նիստում Մեծ Բրիտանիայի վարչապես Լ.Ջորջը հանձն առավ նախագծել Հայաստանի սահմանների վերաբերյալ մի հոդված և հասցնել այն նախագահ Վիլսոնի քննարկմանը[222]:

«Սան-Ռեմոյի հանձնաժողովի ապրիլի 25-ի աշխատանքներին մասնակցեցին Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Ճապոնիան, ԱՄՆ-ը։ Համաժողովի նիստը նախագահող Իտալիայի պրեմիեր-մի­նիստր Նիտտին հայտարարեց, որ Մեծ Բրիտանիայի պրեմիեր-մի­նիստր Լլոյդ Ջորջն Անտանտի գերագույն խորհրդին է ներկայաց­րել եզրակացությունների նախագիծ Հայաստանի ապագա սահ­մանների վերաբերյալ, որից հետո պաշտոնական թարգմանիչը ֆրանսերեն և անգլերեն լեզուներով ընթերցեց այդ «Եզրակացու­թյան նախագիծը»։ Այն հետևյալն է.

«ա) Դիմել նախագահ Վիլսոնին, որպեսզի ԱՄՆ-ը ընդունեն Հայաստանի մանդատն այն սահմաններում, որոնք տրված են Թուրքիայի հետ հաշտության պայ­մանագրի նախագծի առաջին տարբերակում։

բ) Եթե Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները չկամենան ընդունել մանդատը, Միացյալ Նահանգների նախագահին խնդրվում է հանդես գալ իբրև միջնորդ Հայաստանի սահմանների հարցում, ինչպես ասված է ստորև բեր­վող նախագծային հոդվածում։

գ) Հետևյալ իմաստով հոդված պետք է մտցվի հաշտության պայմանագրում Հայաստանի վերա­բերյալ. Թուրքիան, Հայաստանը և մյուս բարձր պայմանավորվող կողմերը համաձայն են դիմել ԱՄՆ-ի նախագահի միջնորդությանը Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանատման հարցում Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի վիլայեթներում և ընդունել այս առ­թիվ նրա որոշումը, ինչպես նաև որևէ պայման, որ նա կառաջարկի դեպի ծով Հայաստանի անկախ պետության ելքի մասին։

Մինչև միջնորդությունը Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանները մնալու են ներկա վիճակում։

Հայաստանի սահմանները հյուսիսում և արևելքում, այն է՝ Հայաստանի և Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տրվելու է Գերագույն խորհրդի կողմից միևնույն ժամանակ, ինչ որ Հայաս­տանի և Թուրքիայի միջև, չունենալով նույնիսկ այս մասին կով­կասյան երեք պետությունների կամավոր համաձայնությունը։

դ) Նախագծային կոմիտեն, անհրաժեշտության դեպքում, խորորդակցելով կոնֆերանսի մյուս հանձնաժողովների հետ, ուղ­ղումներ կմտցնի համապատասխանաբար պայմանագրի 5-րդ բաժնի 3-րդ մասում և կանի դրանից բխող մյուս բոլոր փոփոխություն­ները»:[223]

Սան-Ռեմոյի համաժողովի 1920թ. ապրիլի 25-ի նիստում Հայկական հարցի վերաբերյալ ընդունված վերոհիշյալ որոշումը 1920թ. ապրիլի 26-ին պաշտոնապես ուղարկվեց ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Թոմաս Վիլսոնին, խնդրելով՝

  1. ԱՄՆ-ի կողմից ընդունել Հայաստանի մանդատը:
  2. Հայաստանի մանդատի ընդունումը մերժելու դեպքում, հանդես գալ որպես միջնորդ (իրավարար) Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի լուծման հարցում[224]:

1920թ. մայիսի 24-ին նախագահ Վիլսոնը նամակ հղեց ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի զույգ պալատներ ԱՄՆ-ի կողմից Հայաստանի մանդատ ընդունելու սպասումով, սակայն այն 1920թ. մայիսի 27-ին նախ մերժեք ԱՄՆ Կոնգրեսի արտաքին հարաբերությունների հանձնախումբը, այնուհետև, 1920թ. հունիսի 1-ին՝ ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի Սենատը[225]:

«1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սևրի արվարձանում կնքվեց հաշտության պայմանագիր մեկ կողմից Բրիտանական կայսրության, Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Ճապոնիայի (որոնք պայմանագրի Գլխավոր դաշնակից պետություններն էին), Հայաստանի, Բելգիայի, Հունաստանի, Լեհաստանի, Պորտուգալիայի, Ռումինիայի, Սերբա-Խորվաթա-Սլովենական պետության, Չեխոսլովակիայի (որոնք վերոհիշյալ Գլխավոր տերությունների հետ կազմավորեցին դաշնա­կից տերությունների կազմը) և մյուս կողմից՝ Թուրքիայի միջև։ Պայմանագրի  88-րդ  հոդվածում  հանդիսավորությամբ   ամրագրվեց. «Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը, ինչպես այդ բանն արդեն արել են Դաշնակից տերությունները, որպես ազատ և անկախ  պետություն»։  Պայմանագրի  89-րդ  հոդվածով «Թուրքիան և Հայաստանը, ինչպես նաև Բարձր պայմանավորվող կողմերը, համաձայնվում են Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի և Տրապիզոնի վիլայեթներում Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանատումը թողնել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների որոշմանը և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույնպես և այն բոլոր միջոցառումները, որոնք նա կարող է առաջարկել Հայաստանին դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող օսմանյան բոլոր տարածքների ապառազմականացման  վերաբերյալ»։ Պայմանագրի 90-րդ հոդվածի համաձայն. «Այն դեպքում, եթե 89-րդ հոդվածի համաձայն սահմա­նագիծը որոշելիս հիշյալ վիլայեթների ամբողջ տարածքները կամ նրա մի մասը հանձնվի Հայաստանին, Թուրքիան այսօր արդեն հայտարարում է, որ որոշման օրից սկսած ինքը հրաժարվում է հան­ձնված տարածքների նկատմամբ բոլոր իրավունքներից և իրավահիմունքներից։ Սույն պայմանագրի որոշումները, որոնք կիրառվե­լու են Թուրքիայից անջատվող տարածքների նկատմամբ, այս պա­հից սկսած կգործադրվեն նաև այդ տարածքների նկատմամբ…»։ Պայմանագրի 92-րդ հոդվածով «Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմանները ըստ պատկանելուն, կորոշվեն շահագրգռ­ված պետությունների ընդհանուր համաձայնությամբ։ Երբ 89-րդ հոդվածում նախատեսված որոշումն արդեն ընդունված կլինի, և եթե դրանից հետո այս կամ այն շահագրգռված պետություններ չեն կարողանա ընդհանուր համաձայնությամբ որոշել իրենց սահմանագիծը, վերջինս կորոշեն Գլխավոր դաշնակից տերությունները, որոնք դրա հետ միասին պետք է հոգ տանեն սահմանազատումը տե­ղում գծանշելու մասին»[226]:

1920թ. ապրիլի 26-ին Անտանտի գերագույն խորհուրդը խնդրա­գիր ուղարկեց ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Թոմաս Վիլսոնին որպես միջնորդ (իրավարար) հանդես գալու Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի հանգուցալուծման հարցում։ Դրանից անմիջապես հետո Անտանտի գերագույն խորհուրդը ձեռնամուխ եղավ նաև կնքվելիք հաշտության պայմանագրի նախագիծը օսման­յան Թուրքիայի պատվիրակությանը 1920թ. մայիսի 11-ին պաշտո­նապես հանձնելու գործին։ Տակավին Սան-Ռեմոյի համաժողովի 1920թ. ապրիլի 20-ի աշխատանքների ընթացքում Անտանտի գե­րագույն  խորհուրդը  օսմանյան  Թուրքիայի   պատվիրակությանն այդ նպատակով կանչել էր Փարիզ։ Թուրքական պատվիրակությու­նը Փարիզ եկավ 1920թ. մայիսի 10-ին, իսկ հաջորդ օրը մայիսի 11-ին,  Ֆրանսիայի պրեմիեր-մինիստր  Միլերանի ձեռքից ստացավ կնքվելիք հաշտության պայմանագրի նախագիծը և հարակից մյուս փաստաթղթերը, այդ ընթացքում ոչ մի դիտողություն, բողոք անհամաձայնություն չհայտնելով ինչպես պայմանագրի նախագծի, այնպես էլ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի լուծման հարցում ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Վիլսոնի որպես միջ­նորդ (իրավարար) հանդես գալու վերաբերյալ, այսինքն  Օսման­յան կայսերական կառավարությունն իր համաձայնությունը տվեց հիշյալ միջնորդ առաքելության իրականացման հարցում։ Անտան­տի գերագույն խորհրդում նախագահող Միլերանի կողմից օսմանյան Թուրքիայի պատվիրակությանը հիշյալ փաստաթղթերը հանձ­նելու արարողությանը հրավիրված էր և մասնակցեց նաև Հայաս­տանի Հանրապետության պատվիրակությունը. «Միլերանը 5 րոպեի խոսքով Տէֆֆիկ փաշային և իր ընկերներին (4 հոգի) յանձնեց խաղաղության պայմանագիրը, որը Տէֆֆիկ փաշան դողդոջուն ձեռքով ընդունել էր, յայտնելով, թէ պատրաստ են այն քննել և պատասխան տալ մի ամսում[227]» – գրում է Ավետիս Ահարոնյանը:

Օսմանյան Թուրքիայի համաձայնության առկայությունից հետո ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնը նոր միայն 1920թ. մայիսի 17-ին հոժարակամություն հայտնեց հանդես գալ որպես միջնորդ (իրավարար) Թուրքիայի և Հայաստանի միջև, սահմանատման վեճի լուծման հարցում[228]: Այդ մասին նախագահ Վիլսոնը հիշատակում է 1920թ. նոյեմբերի 22-ին իր կայացրած միջնորդ որոշման սկզբնամասում, որտեղ նշված է. «… Նկատելով, որ 1920թ. ապրիլի 26-ին Դաշնա­կից պետությունների գերագույն խորհուրդը Սան-Ռեմոյի իր ժողո­վում ԱՄՆ-ի նախագահին հրավեր ուղղեց միջնորդ վճիռ տալու Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի չորս վիլայեթներում Թուրքի­այի և Հայաստանի սահմանատման հարցում,   նկատելով, որ 1920թ. մայիսի 17-ին այս հրավերն ընդունած լինելս հայտնող պատասխանս հեռագրել եմ Փարիզում Անտանտի պետություններին հաղորդելու նպատակով»[229]:

Սևրի պայմանագրի կնքումից (1920թ. օգոստոսի 10-ին) դեռ 83 օր առաջ, այսինքն 1920թ. մայիսի 17-ին ԱՄՆ-Ի նախագահ Վիլսոնը համաձայնություն տվեց հանդես գալ որպես միջնորդ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի լուծման հարցում (ինչպես ինքն է գրում «միջնորդ վճիռ տալու[230]» համար)։ Այս մասին Փարիզում ԱՄՆ-ի դեսպանը Անտանտի գերագույն խորհրդի նախագահող, Ֆրանսիայի պրեմիեր-մինիստր Միլերանին հղած նամակում հաղորդեց հետևյալը. «Ի պատասխան Հայաս­տանի սահմանատման վերաբերյալ նոտայի, որը նախագծվել և վավերացվել է ապրիլի 25-ին (1920թ.–Տ.Ս.) Սան–Ռեմոյի համաժո­ղովում և որի տեքստը Վաշինգտոն է հաղորդվել Հռոմում ԱՄՆ-ի դեսպան Ռոբերտ Անդրվուդ Ջոնսոնի կողմից, Ձերդ գերազան­ցությանը պատիվ ունեմ հայտնելու առ այն, որ Գերագույն խորհր­դի բանաձևած խնդիրը, որով նախագահ Վիլսոնից խնդրվում է որակյալ միջնորդություն իրականացնել Հայաստանի սահմանատ­ման հարցում, նախագահ Վիլսոնն իրազեկում է, որ ինքը սիրով ըն­դունում է այդ դերակատարությունը։ Հարկ եմ համարում ավելաց­նել, որ նախագահ Վիլսոնը գոհունակությամբ է ընդունում այս հնարավորությունը   Հայաստանի   ժողովրդին   ծառայություն մատուցելու համար։ Հաղորդելով սույն որոշումը Ձերդ գերազանցությանը, պատիվ ունեմ Ձեզ խնդրել այն փոխանցելու Սան–Ռեմոյում ներկայացված Տերություններին»[231]։

Ստանձնելով Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման և դեպի ծով Հայաստանի ելքի հարցի լուծման միջնորդի դերակա­տարումը, ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնը 1920թ. հուլիսին պետքարտուղարությունում ստեղծեց «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահ­մանատման միջնորդ կոմիտե», որի ղեկավար նշանակվեց Մերձա­վոր և Միջին Արևելքի պատմության և քաղաքագիտության մասնագետ, Վիսքոնսինի, իսկ հետագայում նաև Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր Վիլյամ Վեստերմանը։ Կոմիտեի անդամ էր պրոֆեսոր Լավրենս Մարտինը (ԱՄՆ-ի պետքարտուղարության Մերձավոր Արևելքի բաժնից)։ «Կոմիտեն» մեծ աշխատանք կա­տարեց։

1920թ. հուլիսի 22-ին Օսմանյան կայսրության գլուխ սուլթան Մահմուդ 6-րդի խորհուրդը, 49 կողմ և 1 դեմ ձայների հարաբերակ­ցությամբ, քվեարկեց հօգուտ Սևրի պայմանագրի ստորագրման և այդ կապակցությամբ ոչ մի առարկություն կամ անհամաձայնու­թյուն չհայտնեց Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի լուծման գործընթացի և ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնի կողմից այդ հարցում միջնորդի (իրավարարի) դերակատարման վերաբերյալ[232]:

1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սևր արվարձանում կնքվեց հաշտության պայմանագիր մի կողմից գլխավոր դաշնակից տե­րություններ Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, ճապոնիայի, նրանց դաշնակիցներ Հայաստանի Հանրապետության, Բելգիայի, Հունաստանի, Հեջասի, Լեհաստանի, Պորտուգալիայի, Ռումինիայի, Սերբա-Խորվաթա-Սլովենական պետության, Չեխոսլովակիայի և մյուս կողմից օսմանյան Թուրքիայի միջև։ Սևրի պայմանագրի մասին հանգամանալից տես մեր «Ցավալի պայմանագրեր»[233] և «Վուդրո Վիլսոն. մարդը և քաղաքագետը»[234] աշխատությունները։

Այստեղ, սակայն, հարկ է նշել, որ եթե Սևրի պայմանագիրն ընդգրկում է Անտանտի տերությունների, նրանց դաշնակիցների (մի կողմից) և Օսմանյան կայսրության միջև (մյուս կողմից) հաշտութ­յան համապարփակ, բազմազան հիմնադրույթներ, այդ թվում նաև Հայաստանին վերաբերող նորմեր (3-րդ մասի 6-րդ բաժին, 88-93-րդ հոդվածներ), ապա ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնի կողմից Թուր­քիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման վերաբերյալ կայացվե­լիք միջնորդ որոշումն իր մեջ ներառելու էր միայն թուրք-հայկական սահմանատման հարցը։ Սևրի պայմանագիրը և Վիլսոնի կողմից կայացվելիք միջնորդ-որոշումը միմյանցից անկախ միջազգային-իրավական փաստաթղթեր են։ Այլ կերպ ասած, ոչ թե Սևրի պայմա­նագիրն է ընկած Վիլսոնի կողմից կայացվելիք որոշման հիմքում, այլ՝ 1920թ. ապրիլի 26-ին Անտանտի գերագույն խորհրդի կողմից ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնին ուղղված խնդրագիրը, որով վերջինս հրավիրվեց որպես միջնորդ հանդես գալու Թուրքիայի և Հայաս­տանի միջև սահմանատման հարցում։ Սակայն, Սևրի պայմանագրի Հայաստանին վերաբերող 88-93-րդ հոդվածները լրացուցիչ կերպով հավաստում են հետևյալ հանգամանքները՝

  1. Թուրքիան և Դաշնակից տերությունները Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Ճապոնիան ճանաչում են Հայաստանը որ­պես ազատ և անկախ պետություն (Սևրի պայմանագրի 88-րդ հոդ­ված)։
  2. Թուրքիան և Հայաստանը, ինչպես և բարձր պայմանավոր­վող կողմերը (Անտանտի գլխավոր տերություններն ու նրանց դաշ­նակիցները) համաձայն են Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի վիլայեթներում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատումը թողնել ԱՄՆ-ի որոշմանը և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույն­պես և այն բոլոր միջոցառումները, որոնք նա կարող է առաջարկել Հայաստանին դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող օսմանյան բոլոր տարածքների ապառազմականացման վերաբեր­յալ (Սևրի պայմանագրի 89-րդ հոդված)։ Այս հոդվածում Օսմանյան Թուրքիան ևս մեկ անգամ կրկնում է, որ ինքը համաձայն է թուրք–հայկական սահմանատման վեճի լուծման հարցում ԱՄՆ-ի նախա­գահի, որպես միջնորդի (իրավարարի), մասնակցությանը և պար­տավորվում է ընդունել այդ հարցի վերաբերյալ նախագահ Վիլսոնի կողմից կայացվելիք որոշումը։
  3. Թուրքիան արդեն Սևրի պայմանագրի ստորագրման օրը՝ 1920թ. օգոստոսի 10-ին, հայտարարում է, որ այն դեպքում, եթե Վիլսոնի կողմից կայացվելիք միջնորդ որոշմամբ Էրզրումի, Տրա­պիզոնի, Վանի, Բիթլիսի նահանգներում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանագիծը որոշելիս, հիշյալ նահանգների ամբողջ տա­րածքը կամ մի մասը հանձնվի Հայաստանին, ապա Թուրքիան այդ որոշման ընդունման օրվանից սկսած, հրաժարվում է Հայաստա­նին հանձնված տարածքների նկատմամբ իր ունեցած բոլոր իրա­վունքներից և իրավահիմունքներից (Սևրի պայմանագրի 90-րդ հոդված)։ Քանի որ Վիլսոնի միջնորդ-որոշումն ընդունվեց 1920թ. նոյեմբերի 22-ին, հետևաբար, ըստ Թուրքիայի այդ հայտարարութ­յան, հենց այդ օրից սկսած Թուրքիան հրաժարվում է Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի, Բիթլիսի 90000 կմ2 այն տարածքներից, որոնք Վիլսոնի որոշմամբ հանձնվեցին Հայաստանին։
  4. Օսմանյան Թուրքիան համաձայնվում է, որ եթե Վիլսոնի միջ­նորդ որոշմամբ Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի, Բիթլիսի տարածք­ների մի մասը հանձնվի Հայաստանին, ապա սահմանագծման հանձնաժողովը, որի կազմը կորոշվի հետագայում, կստեղծվի 3 ամսվա ընթացքում այն բանից հետո, երբ արդեն ընդունված կլինի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանագիծ անցկացնելու վերա­բերյալ Վիլսոնի միջնորդ որոշումը (Սևրի պայմանագրի 91-րդ հոդ­ված)։
  5. Օսմանյան Թուրքիան համաձայնվում է, որպեսզի Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմաններն ըստ պատկանելույն որոշվեն շահագրգռված պետությունների ընդհանուր համա­ձայնությամբ։ Երբ Վիլսոնի միջնորդ-որոշումն արդեն ընդունված կլինի, և եթե դրանից հետո այս կամ այն շահագրգռված պետությունները չեն կարողանա ընդհանուր համաձայնությամբ որոշել իրենց սահմանագիծը, վերջինս կորոշեն գլխավոր դաշնակից տե­րությունները Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Ճապոնիան, որոնք դրա հետ միասին պետք է հոգ տանեն սահմանազա­տումը տեղում գծանշելու մասին (Սևրի պայմանագրի 92-րդ հոդված)։

Սևրի պայմանագրի 88-92-րդ հոդվածները լրացուցիչ կերպով ցույց են տալիս, որ Օսմանյան Թուրքիան իր լիուլի համաձայնութունն էր տվել Թուրքիայի և Հայաստանի միջև Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի, Բիթլիսի նահանգներում սահմանատման, դեպի ծով ապաստանի ելքի և հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ վեճում ԱՄՆ-ի նախագահի, որպես միջնորդի (իրավարարի), մասնակցությանը և դեռևս 1920թ. օգոստոսի 10-ին վաղօրոք հայտարարել էր նախագահ Վիլսոնի կողմից ընդունվելիք միջնորդ որոշմանը ենթարկվելու և նրա ընդունման օրվանից պարտադիր ի կատար ածե­լու մասին։ Սակայն, եթե անգամ Սևրի պայմանագրից բացակայեին նրա վերոհիշյալ 88-93-րդ հոդվածները կամ, որ նույնն է, եթե այդ պայմանագիրը չվավերացվեր (ինչպես որ եղավ հետագայում), ապա, միևնույնն է, այդ հանգամանքները չէին կարող ազդել ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնի կողմից 1920թ. նոյեմբերի 22-ին կայացված «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հա­յաստանի ելքի և հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ որոշման» ըն­դունման և նրա վավերականության վրա, քանզի Վիլսոնի միջնորդ-որոշման միջազգային-իրավական հիմքն ու աղբյուրը (հիմնաղբյուրը) Անտանտի գերագույն խորհրդի կողմից 1920թ. ապրիլի 26-ին ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնին հղված խնդրագիրն է, որով վերջինս հրավիրվեց որպես միջնորդ (իրավարար) հանդես գալու Թուրքիա­յի և Հայաստանի միջև սահմանատման վեճի լուծման հարցում։ Խնդրագիր-հրավեր, որը նախագահ Վուդրո Թոմաս Վիլսոնն ընդունեց 1920թ. մայիսի 17-ին, երբ դեռ 83 օր կար մինչև Սևրի պայմա­նագրի ստորագրումը թող որ նաև Թուրքիայի և Հայաստանի Հան­րապետության կողմից։ Իսկ երբ 1920թ. հոկտեմբերի 18-ին Անտանտի գերագույն խորհուրդը  Վաշինգտոնում  նախագահ Վիլսոնին հանձնեց Սևրի պայմանագրի պաշտոնական մեկ օրինակը[235] ԱՄՆ-ի պետքարտուղարությունում գործող «Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանատման միջնորդ կոմիտեն» միջնորդական աշխատանքը համարյա ավարտել էր և այդ մասին իր կազմած 80 էջանոց զեկու­ցումը 1920թ. սեպտեմբերի 28-ին (Սևրի պայմանագրի պաշտոնա­կան մեկ օրինակն ստանալուց 20 օր առաջ) հանձնել էր պետքարտուղարությանը։ «Կոմիտեն» 1920թ. նոյեմբերի 12-ին պետքարտուղարությանը ներկայացրեց իր վերջին զեկուցումը, որից 10 օր հետո   1920թ. նոյեմբերի 22-ին ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Թոմաս Վիլսոնը կայացրեց  «Որոշում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և հայկական սահ­մաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ»:

Վիլսոնի 1920թ. նոյեմբերի 22-ին կայացրած «Թուրքիայի և Հա­յաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ որոշումը» իրավաբանական ուժի մեջ մտավ նրա ընդունման օրը, իսկ 1920թ. դեկտեմբերի 6-ին հանձնվեց Փարիզում գտնվող Անտանտի գերագույն խորհրդին և հրատարակվեց Վաշինգտոնում 1921թ. հունվարի 2-ին[236]: Այն անբեկանելի է և պարտադիր ինչպես Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ճապոնիայի (Անտանտի գերագույն խորհրդի անդամների), այնպես էլ Օսման­յան Թուրքիայի (ներկայումս նրա իրավահաջորդ Թուրքիայի Հան­րապետության) և 1918թ. մայիսի 28-ին ստեղծված ու 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին քեմալա-բոլշևիկյան համատեղ ագրեսիայի ակտի հետևանքով կործանված Հայաստանի Հանրապետության (ներկա­յումս նրա իրավահաջորդ Հայաստանի Հանրապետության) համար։ Այն թեև Սևրի պայմանագրի հետ կարգավորում է Հայկական հարցը, բայց Սևրի պայմանագրից միանգամայն անկախ միջազգային-իրավական փաստաթուղթ է։ «Այնքանով, որքանով որ դա վե­րաբերում է Ամերիկային և Դաշնակիցներին (Մեծ Բրրտանիային, Ֆրանսիային, Իտալիային, Ճապոնիային–Տ.Ս.), Սևրի պայմանագրի չեղյալ հայտարարումը կամ դրանից հրաժարումը չի կարող ագդել Վիլսոնի իրավարար վճռի վրա, քանգի նախագահի վճիռը հիմնված է ոչ թե 1920թ. օգոստոսի 10-ի Սևրի պայմանագրի, այլ Դաշնակիցների (Անտանտի–Տ.Ա.) գերագույն խորհրդի 1920թ. ապ­րիլի 26-ի հրավերի վրա։ Խորհրդի հրավերը և Սևրի պայմանագիրը միմյանցից անկախ են։ Նախագահի հրավերում ոչ մի պայման դրված չի եղել»[237], – նշում է միջազգայնա­գետ Յու. Բարսեղովը:

Այսպիսով, Վիլսոնի հիշյալ միջնորդ (իրավարար) «Որոշումը» Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ճապոնիայի, Թուր­քիայի, Հայաստանի և ԱՄՆ-ի ազատ կամաարտահայտության արդյունք է, որն ինքնըստինքյան համապատասխանում է 1907թ. հոկտեմբերի 18-ին Հաագայում ընդունված «Միջազգային ընդհա­րումների խաղաղ լուծման վերաբերյալ կոնվենցիայի» (ուժի մեջ է մտել 1910թ. հունվարի 26-ին) 3-րդ գլխի («Միջնորդ քննության կարգի մասին») դրույթներին, ոգուն ու սկզբունքներին։ Համակ ուշադրության է արժանի այդ կոնվենցիայի 56-րդ հոդվածը, որի համաձայն. «Եթե միջնորդ դատավոր է ընտրվում թագավորը կամ պետության գլուխը, ապա նա ինքն է սահմանում միջնորդական քննության կարգը»։ 60-րդ հոդվախի համաձայն. «Միջնորդ դատա­րանը կարող է իր գտնվելու վայր ունենալ երրորդ պետության տարածքում միայն վերջինիս համաձայնությամբ»։ 79–րդ հոդվածի համաձայն. «Միջնորդ որոշումը պետք է լինի պատճառաբանված»։ 81-րդ հոդվածի համաձայն.  «Ճիշտ կայացված և կողմերի գործակալներին հայտարարված միջնորդ որոշումը վեճը լուծում է վերջնական և անբեկանելի»։ 82-րդ հոդվածի համաձայն. «Կողմե­րի միջև որոշման մեկնաբանման և կատարման վերաբերյալ ծագող յուրաքանչյուր վեճ, այլ համաձայնության բացակայության դեպ­քում, ենթակա է այն դատարանի քննությանը, որը կայացրել է այդ որոշումը»։ 83-րդ հոդվածի համաձայն, միջնորդ որոշումը, այլ համաձայնության բացակայության դեպքում, կարող է վերանայվել կողմերի դիմումների հիման վրա, եթե կողմերը միջնորդ գրառման մեջ իրենց նման իրավունք են վերապահել։ Վերանայման վերաբերյալ կողմի կամ կողմերի դիմումը (դիմումները) պետք է ներկա­յացնել միջնորդ որոշումը կայացրած դատարան (մեր դեպքում ԱՄՆ-ին)։ Միջնորդ որոշումը կարող է վերանայվել, եթե դատարանը դրա համար ներկայացվող հանգամանքը համարում է հիմնավոր։ Վերանայման վերաբերյալ դիմումի ներկայացման ժամկետը որոշ­վում է միջնորդ գրառման մեջ։ Կոնվենցիայի 84–րդ հոդվածի համա­ձայն. «Միջնորդ որոշումր պարտադիր է միայն վիճող կողմերի համար»։ Եվ, վերջապես, Կոնվենցիայի 37-րդ հոդվածի համաձայն. «… Միջնորդ դատարանին դիմելն առաջ է բերում միջնորդ որոշման բարեխղճորեն ենթարկվելու պարտավորություն»։

Հաագայի հիշյալ «Կոնվենցիան», այլ պետությունների շար­քում, ստորագրել են նաև Մեծ Բրիտանիան, Իտալիան, Ֆրանսիան, Ճապոնիան, ԱՄՆ-ը, Թուրքիան և Ռուսաստանը:

 

Հարց – 23. Արդյո՞ք ճիշտ է այն, որ խորհրդային իշխանությունները հետագայում բովանդակափոխել էին 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ–ի և Հայաստանի Հանրապետության մինչև կնքված համաձայանգիրը:

 Պատասխան – 23. Այո՛, դա ճիշտ է: Այդ փաստն ապացուցելու համար այստեղ նախևառաջ մեջ բերենք հիշյալ համաձայանագրի իսկական տեքստը: Այն հետևյալն է.

«2 դեկտ. 1920թ., մի կողմից Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ. լիազոր ներկայացուցիչ ընկ. Լեգրանը Ռ.Կ.Կ.Կ.Կ.-ի լիազորությամբ, ի դիմաց Ռուսաստանի խորհր­դային կառավարության, և մյուս կողմից ընկերներ Դրոն և Տերտերյանը ի դիմաց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության՝ կնքեցին համաձայնություն հետևյալի մասին.-

  1. Հայաստանը հայտարարվում է անկախ սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն։
  2. Մինչև Հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը, կազմվում է ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին կանցնի բովանդակ իշխանությունը Հայաստանում։
  3. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը ընդանում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողե­րի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգը իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որ զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուդու տիրապետությունը՝ Ջաջուռ կայարանից Արաքս կայարանը, Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը և Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոս 10-ի համաձայնության սահմաններում, և Թիֆլիս նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920 թ. սեպտեմբերի 28-ը։
  4. Հայկական բանակի հրամանատարական կազմը չի ենթարկվում պատասխանատվության այն գործերի համար, որ կատարել է բանակի շարքերում մինչև Հայաստանում խորհրդային իշխանության հայտա­րարումը:
  5. Դաշնակցության և ուրիշ սոցիալիստական կուսակցությունների (Ս.Յ., Ս.Դ.) անդամները ոչ մի հալածանքի չպիտի ենթարկվեն կուսակ­ցության պատկանելու և Կոմունիստական Կուսակցության դեմ մղված կռիվներին մասնակցելու ու Խորհրդային Հայաստանի հայտարարու­թյունից առաջ կատարված գործերի համար։
  6. Ռազմահեղափոխական կոմիտեի մեջ մտնում են հինգ անդամներ Կոմունիստական կուսակցության կողմից նշանակված և երկու անդամ ձախ դաշնակցականների խմբակից՝ համաձայնելով Կոմունիստական Կուսակցության հետ։
  7. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը միջոցներ է ձեռք առնում անմիջապես կենտրոնացնելու Հայաստանի Սոցիալիստական Խորերդ. Հանրապետության պաշտպանության համար անհրաժեշտ զինվորական ուժեր։
  8. Սույն համաձայնագիրը ստորագրվելուց հետո Հայաստանի Հան­րապետության կառավարությունը քաշվում է իշխանությունից։ Իշխա­նությունը ժամանակավոր կերպով, մինչև Հեղափոխական Կոմիտեի գալը, անցնում է զորահրամանատարության, որի գլուխն է կանգնում Դրոն։ Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ. կողմից Հայաստանի զորահրամանատարության կից կոմիսար է նշանակվում ընկ. Սիլինը։

Պատրաստված է երկու օրինակ։

Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ., լիազոր ներկայացուցիչ՝ Լեգրան։

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորությամբ՝ Դրո և Տերտերյան»[238]:

Իսկ այժմ մեջ բերենք այդ համաձայնագրի բովանդակափոխված վիճակը.

«1920г декабря 2. – Соглашение между РСФСР и Соц. Сов. Республикой Армении о признании независимости Армении, заключенное в Эривани.

Ст. 1. Армения объявляется независимой  социалистической республикой.

Ст. 2. До созыва съезда Советов Армении образуется временный Военный Революционный Комитет, к которому переходит вся полнота власти в Армении.

Ст. 3. Росс. Сов. правительство признает бесспорно вхо­дящими в состав территории Соц. Сов. Республики Армении: Эриванскую губернию… часть Карсской области. Зангезурский уезд… часть  Казахского уезда… и те части Тифлисской губернии,- которые находились в обладании Армении до 23 октября 1920 г.

Ст. 4: (Освобождение командного состава армянской ар­мии от ответственности за действия, совершенные до провоз­глашения Советской власти в Армении).

Ст. 5. Члены партии дашнакцутюн и др. социалистиче­ских партий Армении не будут подвергнуты никаким репрес­сиям за принадлежность к партиям.

Ст. 6. В состав Военного Революционного Комитета вхо­дят: пять членов по назначению Коммунистической партии, а от групп левых дашнаков – 2 члена по соглашению с партией коммунистов.

Ст. 7. Росс. Сов. правительство принимает меры к немед­ленному сосредоточению военных сил, необходимых для за­щиты независимости ССРА.

Ст. 8. По подписании настоящего соглашения правительство Республики Армении устраняется от власти; власть временно, до прибытия Революционного Комитета, переходит к военному командованию…». [239]:

Նշենք հիմնական բովանդակափոփոխումները:

Այսպես.

  1. Համաձայնագրի իսկական տեքստում կողմերը ՌՍՖՍՀ-ն ու Հայաստանի Հանրապետությունն են, բայց համաձայնագրի բովանդակափոխված տեքստում կողմերը ՌՍՖՍՀ-ը և Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունն են:
  2. Ըստ համաձայնագրի իսկական տեքստի, այն կրում է «Համաձայնագիր ՌՍՖՍՀ-ի ու Հայաստանի Հանրապետության միջև» խորագիրը, մինչդեռ բովանդակափոխված տեքստում այն ձեռք է բերել «1920г. декабря 2.- Соглашение между РСФСР и Соц. Сов. Республикой Армении о признании независимости Армении, заключенное 2 Эриван – «1920թ. դեկտեմբերի – Համաձայնագիր ՌՍՖՍՀ-ի ու Հայաստանի Սով. Սոց. Հանրապետության մինչև Հայաստանի անկախության ճանաչման մասին՝ կնքված Էրիվանում»:
  3. Համաձայնագրի բովանդակափոխված տեքստից ամբողջությամբ հանված է համաձայնագրի իսկական տեքստի մուտքի հետևյալ կարևորագույն հատվածը. «2 դեկտ. 1920թ., մի կողմից Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ. լիազոր ներկայացուցիչ ընկ. Լեգրանը Ռ.Կ.Կ.Կ.Կ.-ի լիազորությամբ, ի դիմաց Ռուսաստանի խորհր­դային կառավարության, և մյուս կողմից ընկերներ Դրոն և Տերտերյանը ի դիմաց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության՝ կնքեցին համաձայնություն հետևյալի մասին.», որից հետո եկող 1. -, 2.- հոդվածները շարադրված են որպես համաձայնագրի սկիզբ (դրանց բովանդակությունները պահպանված են անփոփոխ):
  4. Համաձայնագրի 3-րդ հոդվածում իսկական տեքստն ունի հետևյալ բովանդակությունը. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը ընդանում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողե­րի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգը իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որ զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուդու տիրապետությունը՝ Ջաջուռ կայարանից Արաքս կայարանը, Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը և Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոս 10-ի համաձայնության սահմաններում, և Թիֆլիս նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920 թ. սեպտեմբերի 28-ը»: Համաձայնագրի 3-րդ հոդվածը բովանդակազրկված տեքստում ներկայացված է կրճատումներով: Այսպես. “Ст. 3. Росс. Сов. Правительство признает Бесспорно входящими в состав территории Соц.Сов. Републики Армении: Эриванскую губернию… (կրճատված են իսկական տեքստի «… իր բոլոր գավառներով» բառերը), իսկ իսկական տեքստում գրված է. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը ընդանում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողե­րի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգը իր բոլոր գավառներով…»: Այս կրճատումը կատարվել է ”ВОСР и ПСВА” ռուսալեզու աղբյուրում, որը տպագրվել է Երևանում, 1957թ., հղում անելով 1928թ. Մոսկվայում հրատարակված հայտնի աղբյուրի՝ Проф. Ю.В.Ключников и проф. А.В.Сабанинин, Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях (МПНВ, ч. III, вып. 1, стр. 75-76).

Բանը նրանում է, որ ՌՍՖՍՀ-ը 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, Հայաստանի Հանրապետության համաձայնությամբ նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի հողերի մեջ անվիճելի կերպով ճանաչում էր Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով, իսկ այդ գավառների մեջ, Երևանի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածնի, Նոր Բայազետի հետ մեկտեղ մտնում էին նաև՝ Նախիջևանի, Շարուր Դարալագյազի և Սուրմալուի գավառները: Եվ այս բոլոր գավառները 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ՌՍՖՍՀ-ի ու Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքված պայմանագրի ուժով անվիճելի կերպով փոխանցվեցին ՀՍՍՀ-ին որպես վերջինիս անբաժան կազմամասեր: Բայց ՌՍՖՍՀ-ը 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված ռուս-թուրքական և հոկտեմբերի 13-ին կնքված Կարսի պայմանագրերով, կոպիտ կերպով ոտնահարելով ՀՍՍՀ-ի տարածքային ամբողջականությունը և ծանրագույն ճնշումներ գործադրելով ՀՍՍՀ-ի նկատմամբ, նրան պատկանող Նախիջևանի գավառն ամբողջությամբ և Շարուր Դարալագյազի գավառի Շարուրի մասը նվիրաբերեց Ադրբեջանական ՍՍՀ-ին, իսկ Սուրմալուի գավառն ամբողջությամբ՝ Թուրքիային: Եվ ահա թե ինչու 1921թ. հաջորդող ժամանակաշրջանում խորհրդային պաշտոնական փաստաթղթերում և երկերի աղբյուրներում կեղծվում կամ բովանդակա-իմաստափոխվում էր 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ի ու Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքված վերոհիշյալ չարչրկված Համաձայնագիրը:

Նշված Համաձայնագրի 8-րդ հոդվածում ևս կատարվել է միտումնավոր կրճատում. «По подписании настоящего соглашения правительство Республики Армении устранается от власти: власть временно, до прибытия Революционного Коммитета, переходит к военному команованию…» նախադասությունը համաձայնագրի իսկական տեքստում շարունակվում է. «… որի գլուխն է կանգնում Դրոն: Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ. կողմից Հայաստանի զորահրամանատարության կից կոմիսար է նշանակվում ընկ. Սիլինը» մասով:

Բովանդակափոխված համաձայնագիրն ավարտվում է 8-րդ հոդվածով, մինչդեռ, համաձայնագրի իսկական տեքստն այնուհետև ունի հետևյալ շարունակությունն ու ավարտը. « Պատրաստված է երկու օրինակ։

Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ., լիազոր ներկայացուցիչ՝ Լեգրան։

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորությամբ՝ Դրո և Տերտերյան»:

 

Հարց – 24. Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի (ԹԱՄԾ–ի) կառավարության և ՌՍՖՍՀ–ի միջև կնքված բարեկամության պայմանագիրը:

 Պատասխան – 24. Մոսկվայի ռուս-թուրքական պայմանագիրը ռուսների կողմից Հայկական հարցին պատճառված ամենամռայլ արհավիրքն է, որը միշտ կաշկանդել, խոչընդոտել ու արգելափակել է Հայաստանի ու նրա ժողովրդի հետագա զարգացումն ու առաջընթացը:

Սկսենք նրանից, որ Մոսկվայի պայմանագրի ստորագրման պահին (16.03.1921թ.) Օսմանյան կայսրությունում երկիշխանություն էր. դե-յուրե երկրի գլուխը, այն միջազգային ասպարեզում ներկայացնողը, պայմանագրեր կնքողն ու դրանք անվավեր հռչակողը սուլթանն էր: Այսինքն՝ միջազգային իրավունքի սուբյեկտը Օսմանյան կայսրությունն էր, իսկ այդ սուբյեկտի գլուխը՝ սուլթանը: Ընդ որում, այս վիճակը շարունակվել էր մինչև 1923թ. հուլիսի 24-ին կնքված Լոզանի պայմանագիրը (և մյուս ևս 16 պայմանագրերը): Օսմանյան կայսրությունն էր 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Անտանտի հետ կնքել Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը: Օսմանյան կայսրությունն էր 1920թ. մայիսի 11-ին Փարիզում Անտանտի Գերագույն խորհրդի («Չորսի խորհրդի») անդամներ Անգլիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից և Ճապոնիայից հոժարակամ վերցրել Սևրի պայմանագրի նախագիծը, նա էր տվել իր համաձայնությունը ԱՄՆ-ին հանդես գալու «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ միջնորդ որոշման կայացման» և այն պարտադիր կերպով ընդունելու ու կատարելու համար և, վերջապես, Օսմանյան կայսրությունն էր 1920թ. օգոստոսի 10-ին որպես կողմ, ստորագրել Սևրի պայմանագիրը, որի մյուս կողմում հանդես էին եկել Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Ճապոնիան, Հայաստանի Հանրապետությունը, Բելգիան, Հունաստանը, Հեջասը, Լեհաստանը, Պորտուգալիան, Ռումինիան, Սերբա-Խորվաթա-Սլովենական պետությունը և Չեխոսլովակիան: Օսմանյան կայսրությունն էր ստորագրել Սևրի պայմանագրի 88-89-90-91-92-րդ հոդվածների տակ, որտեղ ամրագրված է.

«Հոդված 88. Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը, ինչպես այդ բանն արդեն արել են Դաշնակից տերությունները որպես ազատ ու անկախ պետություն:

Հոդված 89. Թուրքիան և Հայաստանը, ինչպես և Բարձր պայմանավորվող կողմերը, համաձայնվում են Էրզրունի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի վիլայեթներում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատումը թողնել Ամերիկայի Միազյալ Նահանգների որոշմանը և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույնպես և այն բոլոր միջոցառումները, որոնք նա կարող է առաջարկել Հայաստանին դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող Օսմանյան բոլոր տերիտորիաների ապառազմականացման վերաբերյալ:

Հոդված 90. Այն դեպքում, եթե 89-րդ հոդվածի համաձայն, սահմանագիծը որոշելիս հիշյալ վիլայեթների ամբողջ տերիտորիան կամ նրա մի մասը հանձնվի Հայաստանին, Թուրքիան այսօր արդեն հայտարարում է, որ որոշման օրից սկսած ինքը հրաժարվում է հանձնված տերիտորիայի նկատմամբ բոլոր իրավունքներից և իրավահիմունքներից: Սույն պայմանագրի որոշումները, որոնք կիրառվելու են Թուրքիայից անջատվող տերիտորիաների նկատմամբ, այս պահից սկսած կգործադրվեն նաև այդ տերիտորիայի նկատմամբ:

Հայաստանի սուվերենությանը հանձնվող տերիտորիայի կապակցությամբ նրա վրա դրվող Թուրքիայի ֆինանսական պարտավորությունների բաժինը և դրանց բնույթն ու այդ իրավունքները, որոնցով նա կարող է փաստարկել, կսահմանվեն սույն Պայմանագրի 8-րդ մասի (ֆինանսական դրույթներ) 241-244-րդ հոդվածների համաձայն:

Հաջորդ կոնվենցիաները կկարգավորեն, եթե դա անհրաժեշտ լինի այն բոլոր հարցերը, որոնք չեն կարգավորվել սույն Պայմանագրով և որոնք կարող են ծնունդ առնել հիշյալ տերիտորիայի փոխանցման կապակցությամբ:

Հոդված 91. Եթե 89-րդ հոդվածում նշված տերիտորիայի մի մասը հանձնվի Հայաստանին, ապա սահմանագծման հանձնաժողով, որի կազմը կորոշվի հետագայում, կստեղծվի 3 ամսվա ընթացքում այն բանից հետո, երբ արդեն ընդունված կլինի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև տեղում սահմանագիծ անցկացնելու վերաբերյալ հիշյալ հոդվածում նախատեսվող որոշումը:

Հոդված 92. Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմանները ըստ պատկանելույն կորոշվեն շահագրգռված պետությունների ընդհանուր համաձայնությամբ:

Երբ 89-րդ հոդվածում նախատեսված որոշումն արդեն ընդունված կլինի, և եթե դրանից հետո, այս կամ այն շահագրգռված պետությունները չեն կարողանա ընդհանուր համաձայնությամբ որոշոել իրենց սահմանագիծը, վերջինս կորոշեն Գլխավոր Դաշնակից տերությունները, որոնք դրա հետ միասին պետք է հոգ տանեն սահմանատումը տեղում գծանշելու մասին»[240]:

Օսմանյան կայսրության համաձայնությամբ էր ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Թոմաս Վիլսոնը 1920թ. նոյեմբերի 22-ին կայացրել իր իրավարար պատմական «Որոշումը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և Հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ»[241], որով Տրապիզոնի, Էրզրումի, Բիթլիսի և Վանի նահանգներից 90000 կմ2 տարածք պետք է հանձնվեր Հայաստանին[242]:

Մյուս կողմից, 1920թ. հունվարի 28-ին, այդ նույն Օսմանյան կայսրության պառլամենտը Ստամբուլում ընդունել էր թուրքական «Ազգային ուխտը», որի համաձայն, Արևմտյան Հայաստանը, Կարսը, Արդահանը մտցված էին նոր ստեղծվող Թուրքիայի կազմի մեջ, «որոնք չեն հանդուրժում որևէ պատրվակի տակ ո՛չ փաստական, ո՛չ իրավական անջատում»:

Եվ, ահա՛, 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում ՌՍՖՍՀ-ի հետ բարեկամության պայմանագիր է ստորագրում ոչ թե միջազգային իրավունքի սուբյեկտ Օսմանյան կայսերական կառավարությունը, այլ այդ երկրի ընդիմությունը՝ ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը, որն այդ դրությամբ միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չէր և Օսմանյան կայսրության փոխարեն որևէ միջազգային պայմանագիր ստորագրելու իրավունք չուներ, իսկ եթե, համենայն դեպս, ստորագրեր, այդ պայմանագիրն իր ստորագրման պահից դիտվելու էր առոչինչ ու անհամաչափ: Այս հիմքով, Մոսկվայի հիշյալ պայմանագիրն անվավեր է, քանի որ որպես նրա մեկ կողմ հանդես է եկել ԹԱՄԺ-ի, այլ ոչ թե՝ Օսմանյան կառավարությունը:

Նույն հիմքով անվավեր է նաև Մոսկվայի հիշյալ պայմանագրի հիմք հանդիսացած 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, ժամը 00-ից հետո Ալեքսանդրապոլում ԹԱՄԺ-ի կառավարության և ՀՀ-ի միջև կնքված պայմանագիրը, որը ոչ թե ստորագրել էր երկրի օրինական Օսմանյան կառավարությունը, այլ օրինական Օսմանյան կառավարության շրջանցմամբ, դա կատարել է դրա համար լիազորություն, իրավունք չունեցող ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը: Ավելին, Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրած մյուս կողմը՝ ՀՀ-ը, պայմանագրի կնքման օրվա՝ 1920թ. դեկտեմբերի 3-ի դրությամբ այլևս որպես պետություն և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ գոյություն չուներ: Այս հանգամանքը շեշտել էր նաև ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինը 1921թ. ապրիլի 8-ին Մոսկվայում Թուրքիայի դեսպան Ալի Ֆուադին հղած իր նոտայում[243]:

Սակայն «Տեղեկագրի» 20-րդ հարցի պատասխանում մենք տեսանք, որ ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին կնքված համաձայանգիրը ինչպիսի բովանդականենգմամբ (իմաստափոխմամբ) ռուսները հետագայում խորագրեցին որպես «Համաձայնագիր ՌՍՖՍՀ-ի ու Հայաստանի ՍՍՀ-ի միջև Հայաստանի անկախության ճանաչման վերաբերյալ»: Բայց, ՌՍՖՍՀ-ը 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագիրը ԹԱՄԺ-ի կառավարության հետ կնքեց, դրան ընդհանրապես մասնակից չդարձնելով իր իսկ կողմից «անկախ ճանաչված» Հայաստանի ՍՍՀ-ին, և դա այն դեպքում, երբ Մոսկվայի պայմանադրույթների էական ու զգալի մասը վերաբերում էր հենց ՀՍՍՀ-ի տարածքներին՝ Շարուրին, Նախիջևանին, Սուրմալուին, ինչպես նաև Հայկական հարցի կարևորագույն մասերին՝ Արևմտյան Հայաստանին, Կարսի մարզին: Դա միջազգային պայմանագրային իրավունքի նորմերի ամենագռեհիկ ու ամբարտավան ոտնահարում է. ՌՍՖՍՀ-ը, արհամարհելով ՀՍՍՀ-ին, ամբողջ հայ ժողովրդին, իր քաղաքական քմահաճ հայեցողությամբ, ոչ պատշաճ կողմ համարվող ԹԱՄԺ-ի կառավարության հետ լուծում է ՀՍՍՀ-ի ու հայ ժողովրդի հազարամյա բնօրրանային հողերի քաղաքական ճակատագիրը՝ աշխարհով մեկ աղաղակող հայակործան հետևանքներով:

Այժմ ավելի կոնկրետ անդրադառնանք Մոսկվայի պայմանագրում ՌՍՖՍՀ-ի կողմից Հայկական հարցի ոտնահարման դրույթներին: Նախ տրոհենք Մոսկվայի պայմանագրի առաջաբանը, որպեսզի բացահայտենք պայմանագրի ռուսական և թուրքական կողմերի միմյանց հանդեպ տածած «անսահման սերն ու նվիրվածությունը», կարծես թե նրանք չէին վերջին 150 տարում միմյանց փորոտիք թափողները: Պայմանագրի հիմքում, իբր թե, դրված էին՝

ա) ազգերի եղբայրության և ժողովուրդների ինքորոշման սկզբունքները,

բ) կողմերի միջև գոյություն ունեցող համերաշխությունը իմպերիալիզմի դեմ մղվող պայքարում,

գ) այն իրողությունը, որ երկու ժողովուրդներից (ռուսներից ու թուրքերից) մեկի համար ստեղծված ամեն տեսակ դժվարությունները վատթարացնում են մյուսի դրությունը,

դ) խանդավառվածությունը միմյանց միջև մշտական սրտագին փոխհարաբերություններ և երկու կողմերի փոխադարձ շահերի վրա հիմնված անխզելի բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ…

Մոսկվայի պայմանագրի առաջին հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն. «Թուրքիա հասկացողության տակ սույն պայմանագրում հասկացվում են այն տերիտորիաները, որոնք մտցված են 1920 (1336) թվականի հունվարի 28-ի թուրքական «Ազգային ուխտի» մեջ, որը Կ.Պոլսում մշակել և հռչակել է Օսմանյան դեպուտատների պալատը և հաղորդել է մամուլին ու բոլոր պետություններին»: Իսկ վերևներում մենք ցույց տվեցինք, որ թուրքական «Ազգային ուխտի» համաձայն, Արևմտյան Հայաստանի ու Կարսի մարզի տարածքները մտնում էին նշված «Թուրքիա» հասկացության մեջ, որից այն իրավաբանորեն ու փաստորեն օտարման ենթակա չէր: ՌՍՖՍՀ-ը ճանաչեց թուրքական Ազգային ուխտը, որով Արևմտյան Հայաստանն ու Կարսի մարզը հանձնվում էին Թուրքիային: Պայմանագրի 1-ին հոդվածի և դրան կցված 1 (A) և 1 (B) հավելվածներով ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանն ու Կարսի մարզը, այլև նախկին Երևանի խանության, Երևանի նահանգի, Հայաստանի Հանրապետության և տվյալ պահին գոյություն ունեցող Հայաստանի ՍՍՀ-ի տարածքի մեջ անվիճելիորեն մտնող Սուրմալուի (Մասսյացոտնի) գավառը հանձնվեցին Թուրքիային:

Պայմանագրի 1-ին հոդվածի 1-ին պարբերության համաձայն. «Պայմանավորվող կողմերից յուրաքանչյուրը սկզբունքորեն համաձայնվում է չճանաչել ոչ մի հաշտության պայմանագիր կամ միջազգային որևէ ակտեր, եթե պայմանավորվող կողմերից մյուսին ուժով են հարկադրում ընդունել այդպիսիք: ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությունը համաձայնվում է չճանաչել Թուրքիային վերաբերվող և այսօր ԹԱՄԺ-ը ներկայացնող նրա Ազգային կառավարության կողմից չճանաչված որևէ միջազգային ակտ»: Այս դրույթն իր սուր ծայրով ուղղված էր 1920թ. օգոստոսի 10-ին կնքված, դեռևս ուժի մեջ չմտած, բայց ուժի մեջ մտնելու ենթակա Սևրի պայմանագրի, ինչպես նաև 1920թ. նոյեմբերի 22-ին ԱՄՆ-ի նախագահ Վիլսոնի կողմից «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և Հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ կայացրած իրավարար (միջնորդ) որոշման» դեմ: Վիլսոնի կայացրած որոշումն ուժի մեջ էր մտել 1920թ. նոյեմբերի 22-ից ու համարվում էր գործող միջազգային վավերագիր, որով Տրապիզոնի, Էրզրումի, Բիթլիսի և Վանի նահանգներից Հայաստանին էր փոխանցվելու ընդհանուր 90000կմ2 տարածք: Սևրի պայմանագրի նախագիծն ընդունելու պայմանագիրը 1920թ. օգոստոսի 10-ին ստորագրել, Վիլսոնի կողմից վերոհիշյալ իրավարար որոշման կայացմանն ու դրա պայմանադրույթներին անվերապահորեն ենթարկվելու իր համաձայնությունն էր տվել Օսմանյան կայսերական կառավարությունը, բայց դրանց դեմ էր Թուրքիայում առկա երկիշխանության ընդիմադիր թևը՝ ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը: Մոսկվայի պայմանագրի 1-ին հոդվածի 1-ին պարբերությունում ՌՍՖՍՀ-ն իր անվերապահ զորավիգությունն էր հայտնում ԹԱՄԺ-ի կառավարությանը, չճանաչելով Սևրի պայմանագիրը և Վիլսոնի «իրավարար որոշումը» և ծանրագույն հարվածներ հասցնում Հայկական հարցին:

Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն. «Երկու պայմանավորվող կողմերը համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը՝ սույն պայմանագրի 1-ին (C) հավելվածում նշված սահմաններում կազմի ինքնավար տերիտորիա՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի մի 3-րդ պետության»: Մոսկվայի պայմանագրի կողմերը, առանց ՀՍՍՀ-ի կամքը հարցնելու ու համաձայնությունն ունենալու, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում կնքված ռուս-հայկական համաձայնագրով ՀՍՍՀ-ի անվիճելի կազմամաս ճանաչված Նախիջևանի գավառը Շարուրով հանդերձ հանեցին ՀՍՍՀ-ի կազմից ու, որպես ինքնավար տարածք, հանձնեցին Ադրբեջանի խնամակալությանը: Ավելին, պայմանագրի 3-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն, հայտնում էին. «Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Հայաստանի պատվիրակներից կազմված հանձնաժողովը կշտկի Նախիջևանի … տերիտորիայի սահմանագիծը…»: Պայմանագրում ընդհանրապես չընդգրկված, պայմանագրով տուժող ու տարածքային մեծ կուրստների դատապարտված, ՌՍՖՍՀ-ի դեմ այդ հարցում ծպտուն չհանած ՀՍՍՀ-ը հանկարծ հիծվում և պարտադրվում էր իրենից հափշտակվող Նախիջևանի այդ սահմանագիծը «օրհնելու»:

Մոսկվայի պայմանագրի 2-րդ հոդվածի համաձայն, ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը Բաթումը զիջում է Վրաստանին, խախտելով թուրքական Ազգային ուխտի պահանջները: Ըստ թուրքական և անգլիական փորձագետների. «… Ստալինի խնդրանքով Թուրքիան հրաժարվեց Բաթումից …»[244]:

Տարօրինակ է Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածը, որով ՌՍՖՍՀ-ը հանձն առավ այդ պայմանագիրը պարտադրել Անդրկովկասի հանրապետություններին՝ վերջիններիս վերաբերվող մասերով: Իսկ դրա համար հարկավոր գտան կազմակերպել նոր պայմանագիր ԹԱՄԺ-ի կառավարության և Անդրկովկասի հանրապետությունների միջև՝ ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ: Ծիծաղելի է, որ ՌՍՖՍՀ-ը «հարկադրելու» էր Վրաստանին Բաթումը ներառել իր սահմանների մեջ, իսկ Ադրբեջանին՝ դառնալ Նախիջևանի ինքնավար տարածքի «խնամակալ»՝ հետագայում այն սեփականացնելու փայլուն հեռանկարով…, ՌՍՖՍՀ-ը, իրականում, միայն անկյուն մղված ՀՍՍՀ-ին էր հարկադրելու համաձայնվել Կարսն ու Սուրմալուն հանձնել ԹԱՄԺ-ի կառավարությանը, Նախիջևանը՝ Ադրբեջանական ՍՍՀ-ին, ինչպես նաև հրաժարվել Սևրի պայմանագրով ու Վիլսոնի որոշմամբ Օսմանյան կայսրության տարածքում ստեղծվելիք Հայաստան պետությունից: 15-րդ հոդվածով ՌՍՖՍՀ-ն ու ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը Հայաստանի Հանրապետության դեմ 1920թ. ընթացքում իրենց կատարած ռազմական համատեղ ագրեսիայի արդյունքներն էին ուզում «օրինականացնել»:

Մոսկվայի պայմանագիրը վավերացվեց ՌՍՖՍՀ-ի կողմից 1921թ. հունիսի 20-ին և ԹԱՄԺ-ի կառավարության կողմից՝ 1921թ. հուլիսի 31-ին: Վավերագրերի փոխանակումը տեղի ունեցավ Կարսում 1921թ. սեպտեմբերի 22-ին:

Մոսկվայի պայմանագրի Հայկական հարցի վերաբերող դրույթները ՀՍՍՀ-ին պարտադրելու միակ միջոցը եղավ 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին կնքված Կարսի պայմանագիրը, իսկ, մինչ այդ, 1921թ. ամռանը բոլշևիկյան խոհանոցներում քննության առնվեցին և որոշվեցին բնօրրանային Հայկական երկրամասեր Լեռնային Ղարաբաղի, Լոռու, Ջավախքի և Խրամի (Թռեղքի) քաղաքական ճակատագրերը:

 

Հարց – 25. Ինչպիսի՞ լուծումներ ստացան Լեռնային Ղարաբաղի, Ջավախքի, Խրամի (Ծալկայի) և Լոռու Հայկական բնօրրանային երկրամասերի քաղաքական ճակատագրերը 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի և նույն թվականի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրերի կնքման միջև ընկած ժամանակաշրջանում:

 Պատասխան – 25. 1921թ. հունիսի 3-ին ՌՍԴ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոյի պլենումը (Օրջոնիկիձեի, Մախարաձեի, Նարիմանովի, Մյասնիկյանի և ուրիշների մասնակցությամբ) իր որոշման 5-րդ կետի համաձայն, հանձնարարեց Հայկական ՍՍՀ-ի կառավարությանը հռչակագրով ցույց տալ Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելիությունը Հայկական ՍՍՀ-ին[245]: Հայկական ՍՍՀ-ի Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը (կառավարությունը) 1921թ. հուիսի 12-ին ընդունեց Հայաստանի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին հետևյալ դեկրետը.

«Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի հեղկոմի հռչակագրի և Հայաստանի ու Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների միջև պայմանավորվածության հիման վրա հայտարարվում է, որ այսուհետ Լեռնային Ղարաբաղը համարվում է Հայկական ԽՍՀ-ի անբաժանելի մաս»[246]: 1921թ. հուլիսի 4-ին ՌՍԴ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոն Ստալինի, Օրջոնիկիձեի, Կիրովի, Մյասնիկյանի, Ֆիկատների, Նարիմանովի մասնակցությամբ որոշում կայացրեց Լեռնային Ղարաբաղը ՀՍՍՀ-ի կազմի մեջ մտցնելու վերաբերյալ[247]: Սակայն Նարիմանովը Ստալինի աջակցությամբ, հիշյալ որոշումը բողոքարկեց ՌՍԴ(բ)Կ Կենտկոմ, բայց այդ հարցը Կենտկոմ չներկայացվեց, այլ ՌՍԴ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոյի 1921թ. հուլիսի 5-ի նիստում, Ստալինի պարտադրմամբ, առանց նույնիսկ քվեարկություն անցկացնելու, «թխվեց» որոշում՝ Լեռնային Ղարաբաղը լայն ինքնավարության կարգավիճակով Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմի մեջ մտցնելու վերաբերյալ»[248], որին Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմը 1921թ. հուլիսի 11-ին իր անհամաձայնությունը հայտնեց[249]:

1921թ. հուլիսի 7-ին Կովկասյան բյուրոյի նիստում (ձայների 6 կողմ, 1 ձեռնպահ հարաբերակցությամբ) որոշվեց Լոռու Չեզոք գոտին միացնել ՀՍՍՀ-ին, իսկ Ախալքալակի և Խրամի (Ծալկայի, պատմական Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Թռեղք գավառի) շրջանները ՀՍՍՀ-ին միացնելու հարցը տեղափոխել Վրաստանի Կոմկուսի Կենտկոմ և վերջինիս եզրակացությունը ներկայացնել Կովկասյան բյուրոյի պլենումի քննարկմանը: 1921թ. հուլիսի 16-ին Վրաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի քաղբյուրոն մերժեց Ախալքալաքի ու Խրամի (Ծալկայի) շրջանները ՀՍՍՀ-ին միացնելու վերջինիս առաջարկը, դա հիմնականում պատճառաբանելով Թեֆլիսի հետ այդ շրջանների տնտեսական կապվածության հանգամանքով[250]:

 

Հարց – 26. 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին Հայկական ՍՍՀ–ի Ադրբեջանական ՍՍՀ–ի ու Վրացական ՍՍՀ–ի միջև մի կողմից և Թուրքիայի միջև՝ մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ–ի մասնակցությամբ Կարսում կնքված պայմանագիրը[251], որի վավերագրերի փոխանակումը կատարվել է Երևանում 1922թ. սեպտեմբերի 11-ին[252], ինչպիսի՞ վնասներ պատճառեց Հայկական հարցին:

 Պատասխան – 26. ԹԱՄԺ-ի և ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությունները, 1920թ. ՀՀ-ի դեմ իրենց համատեղ իրականացրած զինված ագրեսիայի արդյունքում Հայաստանը բզկտելու և 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում միմյանց միջև բարեկամության պայմանագիր կնքելուց հետո, եկան այն եզրակացության, որ այդ ամենը հնարավոր կլինի «մարսել» միայն, եթե դրանք մի նոր պայմանագրով պարտադրվեն նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ին, կորզեն նրա «համաձայնական ստորագրությունը», հայկական հողերի ալան-թալանին տալով «օրինական» կերպարանք:

Պայմանագրի 1-ին հոդվածով վերացվում են նախկին ՀՀ-ի, ՎՀ-ի և ԱՀ-ի միջև կնքված բոլոր պայմանագրերը: Վերացված են համարվում նաև երրորդ հանրապետություններին վերաբերվող պայմանագրերը, օրինակ՝ 1920թ. օգոստոսի 10-ին կնքված Սևրի պայմանագիրն իր 92-րդ հոդվածով, որտեղ նշված է. «Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմաններն ըստ պատկանելույն կորոշվեն շահագրգրված պետությունների ընդհանուր համաձայնությամբ: Երբ 89-րդ հոդվածում նախատեսված որոշումն արդեն ընդունված կլինի և եթե դրանից հետո այս կամ այն շահագրգռված պետությունները չեն կարողանա ընդհանուր համաձայնությամբ որոշել իրենց սահմանագիծը, վերջինս կորոշեն գլխավոր դաշնակից տերությունները…»[253]:

Պայմանագրի 1-ին հոդվածի համաձայն. «Համարվում է որոշված, որ սույն հոդվածը չի վերաբերվում 1921 (1337)թ. մարտի 16-ին Մուսկվայում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրին»[254], որն, ինչպես գիտեք, հիմքն էր Կարսի պայմանագրի:

Կարսի պայմանագրի 2-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությունում անփոփոխ ներմուծված է Մոսկվայի պայմանագրի 1-ին հոդվածի 2-րդ պարբերության բովանդակությունը. «Սույն պայմանագրում Թուրքիա հասկացության տակ հասկացվում են այն տերիտորիաները, որոնք մտցված են 1920 (1936)թ. հունվարի 28-ի թուրքական Ազգային ուխտի մեջ, որը Կ.Պոլսում մշակել ու հռչակել է օսմանյան դեպուտատների պալատը և հաղորդել է մամուլին ու բոլոր պետություններին»: Իսկ ըստ «Ազգային ուխտի», Արևմտյան Հայաստանի ու Կարսի մարզի տարածքները դիտվում էին ապագա Թուրքիայի անբաժան կազմամասեր:

Կարսի պայմանագրի 2-րդ հոդվածի 1-ին և 3-րդ պարբերություններում վերարտադրվում են Մոսկվայի պայմանագրի 1-ին հոդվածի 1-ին պարբերությունները. «Պայմանագրով կողմերը համաձայնվում են չճանաչել ոչ մի հաշտության պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, եթե կողմերից մեկին ուժով են հարկադրում այն ընդունել: Այդ պատճառով Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունների կառավարությունները համաձայնվում են չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վերաբերում է Թուրքիային և ճանաչված չէ այսօր Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովը ներկայացնող Ազգային կառավարության կողմից: Իր կողմից Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարությունը համաձայնվում է չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վերաբերվում է Հայաստանին, Ադրբեջանին ու Վրաստանին և ճանաչված չէ այդ երկրների համապատասխան կառավարությունների կողմից, որոնք այսօր ներկայացնում են Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի  Սովետներին»:

Դրանով Կարսի պայմանագրի բոլոր կողմերը հրաժարվում են ճանաչել 1920թ. օգոստոսին կնքված Սևրի պայմանագիրը և 1920թ. նոյեմբերի 22-ին ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնի կողմից կայացված «իրավարար որոշումը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման, դեպի ծով Հայաստանի ելքի և հայկական սահմաններին հարակից թուրքական տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ»:

Կարսի պայմանագրի 4-րդ հոդվածով ամրագրված են թուրք-անդրկովկասյան-խորհրդային սահմանագծերը, որով Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը և Սուրմալուի գավառը ներառված են Թուրքիայի կազմում: Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածով. «Թուրքիային կառավարությունը և Սովետական Հայաստանի կառավարությունները համաձայն են, որ սույն պայմանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում Նախիջևանի մարզը կազմի ինքնավար տերիտորիա՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո»: Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածը հանդիսանում է Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի վերարտադրությունը հետևյալ երկու տարբերություններով՝

ա) Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի «խնամակալություն» բառը փոխարինվել է «հովանավորություն» բառով,

բ) եթե Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածով Նախիջևանի մարզը կազմում էր ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալություն չի զիջի մի երրորդ պետության, ապա Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածով Ադրբեջանին չի արգելվում այդ հովանավորությունը զիջել մի երրորդ պետության:

Մոսկվայի պայմանագրի 1-ին և Կարսի պայմանագրի 2-րդ հոդվածների 2-րդ պարբերություններում նշված Թուրքիա հասկացության մեջ մտնում է նաև Բաթումի մարզը, սակայն, ի խախտումն դրա, Մոսկվայի պայմանագրի 2-րդ և Կարսի պայմանագրի 6-րդ հոդվածների համաձայն, Թուրքիան Բաթումի մարզն իր նավահանգստով ու շրջակա որոշ տարածքներով զիջում է Վրացական ՍՍՀ-ին:

Կարսի պայմանագրի 14-րդ հոդվածով պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են այդ պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված 6 ամսվա ընթացքում կնքել 1918-1920թթ. պատերազմների հետևանքով գաղթածներին վերաբերող հատուկ համաձայնագրեր: Այդ պայմանագրի ստորագրման օրից՝ 1921թ. հոկտեմբերի 13-ից, մինչև այսօր անցել է ո՛չ թե 6 ամիս, այլ շուրջ 100 տարի, բայց, օրինակ՝ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև չի կնքվել որևէ համաձայնագիր 1918-20թթ. Նախիջևանի երկրամասից պատերազմների հետևանքով մազապուրծ փախած մոտ 50000-60000 հայ փախստականների կամ նրանց ժառանգների հայրենիք վերադառնալու մասին:

Պայմանագրի վավերագրերը փոխանակվել են Երևանում 1922թ. սեպտեմբերի 11-ին:

Ե՛վ Մոսկվայի, և՛ Կարսի պայմանագրերն անօրինական են հետևյալ հիմնական պատճառներով՝

  1. Դրանք համարվում են 1920թ. ՀՀ-ի դեմ ռուս-թուրք-ադրբեջանական համատեղ ռազմական ագրեսիայի հետևանք:
  2. Այդ պայմանագրերի մեկ կողմը՝ ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը, այդ պայմանագրերը ստորագրել էր Օսմանյան կայսերական կառավարության շրջանցմամբ, ինքնագլուխ կերպով և չհամարվելով միջազգային իրավունքի սուբյեկտ:
  3. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը պարտադրվել էին ՀՍՍՀ-ին ռուս-թուրք-ադրբեջանական ահռելի ու միահամուռ ուժի ճնշմամբ, որն ուղեկցվել էր այդ ճնշման տակ ճզմվող ՀՍՍՀ-ին միջազգային որևէ օգնության բացակայությամբ:
  4. Ադրբեջանը, հիշյալ պայմանագրով, դառնալով Նախիջևանի ինքնավար տարածքի խնամակալ (հովանավոր), հետագայում հափշտակել է այն, այդ տարածքը վերածելով իր կազմամասի, որպիսի կարգավիճակը հանդուրժվել է նախկին ԽՍՀՄ-ի և արդի Ադրբեջանական Հանրապետության ներքին օրենսդրությամբ, և որը հակասության մեջ է վերոհիշյալ պայմանագրերի հետ: Նույնիսկ նույն ինքը Թուրքիան, Ադրբեջանի այդ քայլը, համարել էր «Նախիջևանի տարածքի անեքսիա», այդ մասին 1923թ. հունիսի 25-ին բողոքի նոտա հղելով ՌՍՖՍՀ-ի կառավարությանը[255]:
  5. Ադրբեջանը 1921թ. հոկտեմբերի 13-ից ցայսօր մերժում է Հայաստանի հետ պայմանագիր կնքել 1918-20թթ. պատերազմների հետևանքով Նախիջևանից փախած հայ 50000-60000 հայ փախստականների ու նրանց ժառանգների հայրենիք վերադարձի մասին, դրանով կոպտորեն խախտելով իր իսկ կողմից ստորագրված Կարսի պայմանագրի 14-րդ հոդվածի պահանջները:

 

Հարց – 27. Չէի՞ք ներկայացնի արդյոք Երևանի ժողովրդագրական պատկերը հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը:

 Պատասխան – 27. Երևանը գտնվում է պատմական Մեծ Հայք պետության Այրարատ նահանգի Կոտայքի գավառի տարածքում, Արարատյան դաշտի եզրին, Հրազդան գետի երկու ափերին, ծովի մակարդակից 900-1200 մ բարձրության վրա[256]:

Հրազդան գետի ափերի քարայրներում նախամարդու կացարաններ եղել են դեռևս հին քարե դարում: Երևանի բուն տարածքում և շրջակայքում՝ Շենգավիթում, Կարմիր Բլուրում, Արին Բերդում հայտնաբերված նյութական մշակույթի մնացորդները հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ այստեղ մարդկային բնակավայր է եղել մեզանից տակավին 6000 տարի առաջ: Իսկ ուրարտական-արարատյան հայկական ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. IX –VI դդ.) Երևանի այժմյան գրաված տարածքները եղել են ամրությունների մի հանգույց, որտեղ հայտնի էին Էրեբունի ու նրան փոխարինած Թեյշեբաինի (Կարմիր բլուր) բերդաքաղաքները[257]:

Հայաստանի միջնաշխարհում գտնվող Երևանում հնագույն, հին, միջնադարյան ժամանակներում ժողովրդագրության վերաբերյալ հատուկ մարդահամարներ չեն անցկացվել, բայց կան սեպագիր արձանագրության, հարկահավաքումների, գերեվարումների, զորքերի (հետևակի ու հեծելազորի) և այլ բնույթի հիշատակությունների տվյալներ, որոնց հիման վրա գիտությունը վերլուծաբար տալիս է հիմնավորված եզրակացություններ: Դրան մեծապես օժանդակում են Հին Հայաստանում, ներառյալ Երևանում հայոց լեզվի տարածվածության վերաբերյալ պատմագիրների, աշխարհագրագիրների, գիտնականների հաղորդումներն ու հետևությունները: Հույժ կարևոր են գիտնականների այն եզրակացությունները, որոնց համաձայն, հայկական լեռնաշխարհի (բնականաբար նաև հնագույն բնակավայր Իրպունի-ի կամ Էրիբունի-ի կամ Էրեբունի-ի կամ Երևանի) բնիկ լեզուն եղել է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի ինքնուրույն ճյուղը հանդիսացող հայերենը:[258] Եվ որ Հայկական լեռնաշխարհում հայոց լեզվի, ըստ այդմ էլ, հայկական էթնիկ տարրի գերիշխանությունը հաստատվել է մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներում կամ թերևս ավելի վաղ ժամանակներում[259]: Հնուց ի վեր հայկական լեռնաշխարհում (ներառյալ նրա կենտրոնամասում գտնվող Երևանում) բնակչությանը հայ ժողովրդի մեջ համախմբող գործոնը եղել է հայոց լեզուն: Հայոց պետության սահմանները ևս որոշվել են հայոց լեզվի տարածվածությամբ:[260] Հայոց լեզվի և նրանով խոսող հայ ազգաբնակչության գերակայությամբ էր պայմանավորված հնագույն պետական կազմավորումների, ինչպես նաև հետագա Հայոց Երվանդունիների (մ.թ.ա. VI-IIIդդ.), Հայոց Արտաշիսյան (մ.թ.ա. II – Iդդ.), Հայոց Արշակունյաց (I – IVդդ.) պետությունների իրողությունը, որոնց տարածքների կենտրոնում էր գտնվում Երևան քաղաքան իր հայ ազգաբնակչությամբ[261]: Երևանը ուրարտական (արարատյան) պետության շրջանում (IX-VIդդ.) երկրի ռազմա-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային խոշոր կենտրոն էր: Արինբերդի (Իրիբունի – Էրեբունի բերդի) հիմնադիր Արգիշտի արքան, բերդի հիմնարկեքի կապակցությամբ մ.թ.ա. 782թ., երկրի Խաթե (հետագայում՝ Մելիտինե-Մալաթիա)[262] և Ծուպանի (հետագայում՝ Ծոփքի)[263] երկրամասերից այստեղ բերեց ու բնակեցրեց 6600 զինվոր[264]: Հայ պետականության շրջանակներում Երևանը շարունակում էր մնալ որպես հայկական հզոր բերդաքաղաք, որի մասին հիշատակություն կա 7-րդ դարի 40-ական թվականներից՝ կապված արաբական առանձին արշավանքի հետ, երբ վերջիններս այն գրավել չկարողացան[265]: VIII դարասկզբում Երևանի խոշոր բնակավայր, Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցում կարևոր օղակ էր, որի Դավիթ ու Ջոջիկ անունով քահանաները մասնակցեցին 607թ. Դվինի հայ ազգային – եկեղեցական ժողովին, որտեղ Աբրահամ Ա Աղբաթանեցին (607-615թթ.) ընտրվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս[266]: X դարում Երևանը հիշատակվում է որպես մեծ ավան, իսկ XI դարի II կեսերից մինչև XV դարի սկիզբը թուրք-սելջուկների, մոնղոլների, Լենկ-Թեմուրի տիրապետությունների ժամանակ, այն, Դվին, Անի, Կարս և այլ քաղաքների հետ մեկտեղ, խամրում է, կորցնում իր նախկին դիրքերը: Սակայն, 1440թվականից սկսած, Երևանը դառնում է Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային, ինչպես նաև Կարա-կոյունլուների հիմնած Այրարատյան առանձին կուսակալության (հետագայում խանության) կենտրոնը[267]:

1555թ. Պոնտոսի Ամասիա բնակավայրում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրով Պարսկաստանի տիրապետության տակ անցավ ամբողջ Արևելյան Հայաստանը՝ Երևան կենտրոնով, որը ամրագրվեց նաև այդ պայմանագրի կողմերի միջև 1639թ. կնքված նոր պայմանագրով: Սակայն Արարատյան դաշտի ու նրա կենտրոն Երևանի համար իսկական մղձավանջ, արդի պատկերացումներով՝ ցեղասպանություն էր պարսից Շահ Աբաս 1-ի կողմից այս վայրերից 300-360000 հայերի բռնի արտագաղթեցումը Պարսկաստանի խորքերը, որի հետևանքով Հայաստանի կենտրոնը համարյա ամբողջությամբ դատարկվեց իր բնիկ ազգաբնակչությունից՝ հայությունից, ինչը հետագայում բացասական մեծ ազդեցություն ունեցավ երկրամասի բնակչության ազգային կազմում հայության ունեցած տնտեսական կշռի վրա[268]: Դեպքերի ականատես Ֆ.Անտուան Գուվեան վկայում է, որ այդ ողբերգությունը ներառել էր ամբողջ Արարատյան երկիրը, սկսած Նախիջևանի գավառից մինչև Շիրակի լեռները, որտեղ հայ շատ խիտ ազգաբնակչություն կար: Այստեղ մոտ 20 քաղաքների կային, որոնց թվում՝ Երևանը, Նախիջևանը, Շարուրը, Ագուլիսը և այլն: Միայն Երևանի գավառում կար 1500 գյուղ, որոնցից շատերն ունեին 400-500-ական բնակիչ[269]: «Թողինք,-գրել է ականատես Ավգուստինո Բաջեցի հայ կաթոլիկ քահանան, տունն՝ ապրանքով լի, հոտն՝ ի դաշտին, հայրը որդուն ուրացավ, մայրը՝ դստերը, այնպիսի ժամ Աստված ոչ տա իր ստեղծվածոցն…»[270]

Այդ ողբերգությունից 50 տարի հետո Հայաստանում եղած ֆրանսիացի ճանապարհորդ Տավերնիեն Արարատյան դաշտի, Երևանի ժողովրդագրության վերաբերյալ հուսադրող տվյալներ է հաղորդում, նշելով. «… Հայաստանում գրեթե միայն հայեր են ապրում[271]… Չպետք է զարմանալ, եթե այս տեղերի քաղաքների ու գյուղերի մեջ մեկ հատ մահմեդականի դիմաց 50 հատ հայեր են գտնվում»[272]:

XVII դարավերջին և XVIII դարում Արևելյան Հայաստանում սկսվեցին ազգային-ազատագրական շարժումներ Պարսկաստանի կազմից դուրս գալու և Ռուսաստանին միանալու նպատակով: Իսրայել Օրին 1699թ. Անգեղակոթում այդ նպատակով հրավիրված հայ մելիքների ժողովում եվրոպական առաջնորդներին ուղղված իր զեկուցագրում նշում էր, թե պարսիկների դեմ պայքարում հայկական որ երկրամասերը որքան հայ զինվոր կարող էին տալ: Ըստ այդ զեկուցման, Երևանը կարող էր տալ 15000, Նախիջևանը՝ 5000, Սիսիանը՝ 6000, Մեղրին՝ 3000, Ագուլիսը՝ 6000, Երնջակը՝ 10000, Դարալագյազը՝ 10000, Շամբը՝ 5000. Վարանդան՝ 6000, Քաշաթաղը (Լաչինը)՝ 10000, Մեծ Ղափանը (7 գավառներով) 60000, Գանձակը՝ 15000, բոլորը միասին՝ 192000 զինվոր[273]:

Նշված իրավիճակում պարսիկներն սկսեցին մտածել. «Եթե չլինեին հայերը մեր մեջ, եթե նրանք ականատես չլինեին մեր գործողություններին ու չիմանային մեր լեզուն, մենք վաղուց ջարդած կլինեինք ռուսաց զորքին»[274]:

XVI-XVIII դարերում Երևանը համարվում էր Արևելքի անառիկ բերդերից մեկը: Փոխնիփոխ լինելով պարսից խաների և թուրք փաշաների աթոռանիստը, Երևանը դրանց մերթ մեկի և մերթ էլ մյուսի կողմից ենթարկվել է հարձակման, հայ բնակչության սիստեմատիկ բնաջնջման՝ ձեռքից-ձեռք անցնելով ու ավերվելով շուրջ 15 անգամ[275]: Ներկայացնենք միայն մեկն այդ մղձավանջներից: Աղա Մամադ խանը ծագումով ղազար թուրքական ցեղից էր: Նա 1794թ. գրավեց Պարսկաստանի Քիրման քաղաքը, որտեղի 20000 կանանց բաժանեց իր զինվորներին, իսկ տղամարդկանց սպանեց կամ կուրացրեց, և երբ նրան բերեցին այդ կուրացածների 7000 զույգ աչքեր, նա անձամբ դրանք կշռում էր ու հաշվում: Եվ այս ճիվաղը դարձավ Իրանի շահ ու 1795թ. արշավեց Անդրկովկաս՝ պատժելու Ռուսաստանին միանալու ձգտում ունեցող հայերին և մյուս ուժերին: Աղա Մամադ խանը Անդրկովկասի վրա էր հարձակվում Նախիջևան-Երևան, Ղարաբաղ և արևելյան ուղղություններով: Երևանի, Նախիջևանի և Ղարաբաղի հայերն իրենց ընտանիքներով, գույքով, անասուններով զանգվածաբար հեռացան իրենց բնօրրաններից, ապաստանելով Հյուսիսային Կովկասում և այլուր: Արդյունքում՝ էլ ավելի նվազեց Երևանի և Նախիջևանի խանությունների հայության տեսակարար կշիռը. այն իջավ ընդհանուր բնակչության մեջ 15-20 տոկոսի[276]: Դրան նպաստեցին նաև 1801-1813թթ.  և 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմները, որոնց ընթացքում Երևանի և Նախիջևանի խանություններում մեծ թվով հայեր կոտորվեցին կամ արտագաղթեցին: Այդ ընթացում ռուսական զորքերը երեք անգամ արշավեցին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների վրա (1804թ.՝ գեներալ Ցիցիանովի, 1808թ.՝ գեներալ Գուդովիչի, իսկ 1827թ.՝ գեներալ Պասկևիչի հրամանատարությամբ[277]):

1828թ. փետրվարի 10-ի դրությամբ Երևանի և Նախիջևանի խանությունների հայերի թիվը կտրուկ նվազել էր՝ հասնելով ընդհանուր 25000-ի, որից 20000-ն էր բնակվում Երևանի խանությունում, մինչդեռ այդ երկու խանություններում ոչ հայերը (մահմեդականներն ու այլ ժողովուրդներ միասին վերցրած) շուրջ 81000 էին[278]:

Երևանի և Նախիջևանի խանություններում եղած 1111 գյուղերից 732-ն էր բնակեցված, իսկ մնացած բոլոր գյուղերը հայաթափված էին[279]: Հայ ազգաբնակչության կտրուկ նվազման մասին Լեոն գրել է. «Հայերի նվազումը արհեստական, բռնի կերպով էր տեղի ունեցել, շնորհիվ այն քաղաքականության, որ նրանց վերաբերմամբ գործադրում էին Երևանի սարդարները: Այն ժամանակից, երբ ակնհայտ դարձավ, որ հայերը նվիրված են ռուսներին և աշխատում են, որ պարսկական տիրապետությունը տեղի տա ռուսականին, Երևանի պարսկական իշխանությունները գործադրում էին բոլոր հնար եղած միջոցները՝ այդ վտանգավոր տարրից ազատվելու համար և ամենալավ միջոցը համարում էին նրանց թուլացնելը: Կեղեքումները, անհաշիվ ու անտանելի հարկապահանջությունները փախցնում էին հայերին իրենց երկրից: Իսկ երբ սկսվեց 1826-1827թթ. Պատերազմը, պարսից զորքը, ինչպես տեսանք, հայ ժողովրդի վրա էր թափում իր վրեժն ու կատաղությունը, կոտորելով, կողոպտելով և գերի տանելով նրան: Չբավականանալով և այսքանով, կառավարությունը, Երևանը ռուսներից լավ պաշտպանելու համար, անմարդացրեց երկիրը, քշելով ազգաբնակչությունը, մանավան, հայ ազգաբնակչությանը Արաքսի մյուս ափը»[280]:

1828թ. փետրվարի 10-ին (Թուրքմենչայի ռուս-պարսկական պայմանագրի կնքման դրությամբ) Պարսկաստանի Ատրպատականի նահանգի 60-65000 հայ բնակչությունից Անդրկովկաս ներգաղթեց 8249 ընտանիք կամ 45-50000 մարդ, որից 6946 ընտանիքը կամ 35560 մարդ՝ Հայկական մարզ, իսկ մոտ 10000 հայեր տեղափոխվեցին Անդրկովկասի այլ վայրեր[281]: Հայկական մարզ տեղափոխված 35560 հայերից (6946 ընտանիքից) Երևան քաղաքում վերաբնակվեց 1715 մարդ (կամ 366 ընտանիք), իսկ Երևանի պրովինցիայում (առանց Երևան քաղաքի)՝ 21853 մարդ (կամ՝ 4193 ընտանիք):

Այսպիսով՝ 1828-1829թթ. Պարսկաստանից Ռուսական կայսրության Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայում վերաբնակեցվել է ընդհանուր 23568 հայ կամ 4559 հայ ընտանիք[282]: Բացի այդ, 1828-1829թթ. Պարսկաստանից Հայկական մարզ տեղափոխված ընդհանուր 35560 հայերից (կամ 6946 հայ ընտանիքներից) 11998-ը (2387 ընտանիքը) վերաբնակեցվեց Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում[283]:

1829թ. Ադրիանապոլսի պայմանագրով Արևմտյան Հայաստանից Անդրկովկաս ներգաղթած հայերից Հայկական մարզում վերաբնակեցվեց 21693 մարդ, որից 21666-ը՝ Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայում[284], իսկ 27-ը (8 ընտանիք)՝ Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում[285]: Դրանցից Երևանքաղաքում վերաբնակեցվեց ընդամենը 48 մարդ (9 ընտանիք)[286]: Իսկ 1828թ. Թուրքմենչայի և 1929թ. Ադրիանապոլսի պայմանագրերով Պարսկաստանից ու Արևմտյան Հայաստանից Երևան քաղաքում վերաբնակվեց ընդհանուր 1763 հայ (375 ընտանիք)[287]: Ակադեմիկոս Վ.Ե.Խոջաբեկյանի տվյալներով նշված ներգաղթերի հետևանքով Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայի հայ բնակչությունն արդեն 1830թ. կազմեց 56.7 տոկոս, իսկ Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում՝ 43.8 տոկոս[288] (ըստ մեկ այլ հաշվարկի՝ 41.2 տոկոս)[289]: Այս մասին պատմաբան Լեոն բերում է իր հաշվարկները, նշելով. «Հայաստանի այդ հատվածի ամենակարևոր պատմական և կուլտուրական նշանակություն ունեցող մասում, որ ամփոփվում է Երևանի և Նախիջևանի խանությունների սահմանների մեջ, 1826-1828թթ. պատերազմից առաջ կային 25151 հայեր (2 սեռից) և 81749 մահմեդական: Գաղթականությունները բերին այդ երկու երկրները 57226 հոգի և այսպիսով հայերը դարձան մեծամասնություն (82337 հոգի): Բացի դրանից՝ նույն գաղթականության շնորհիվ կազմվում են 2 դրկից, գրեթե գլխովին հայաբնակ գավառներ Գյումրի (Ալեքսանդրապոլ) և Ախալքալաք»[290]:

1830-ական թվականների սկզբում Հայկական մարզն ուներ 162202 բնակիչ (31193 ծուխ) և 737 գյուղ, որից Երևանի պրովինցիային բաժին էր հասնում 116147 բնակիչ (22336 ծուխ) և 508 գյուղ, Նախիջևանի պրովինցիային՝ 33992 բնակիչ (6537 ծուխ) և 179 գյուղ, իսկ Օրդուբադի օկրուգին՝ 12064 բնակիչ (2320 ծուխ) և 50 գյուղ: Բնակչության 50.3 տոկոսը հայ էր, 49.7 տոկոսը՝ ոչ հայեր (թրքալեզու ցեղեր, պարսկալեզու ժողովուրդներ՝ քրդեր, պարսիկներ և ուրիշներ)[291]:

Ի.Շոպենի տվյալներով 1831-1832թթ. ամբողջ Հայկական մարզի բնակչության 70 տոկոսը բնակվում էր Երևանի, իսկ մնացածը՝ Նախիջևանի պրովինցիայում և Օրդուբադի օկրուգում (ներառյկալ բոլոր մահմեդական քոչվորները՝ 4.7 տոկոս)[292]:

Ռուսական նպաստավոր պայմաններում Հայկական մարզը (1850թ. Երևանի նահանգը) 1831թ. ուներ 164200, 1873թ.՝ 547700, 1886թ.՝ 670400, 1897թ.՝ 829600, 1913թ.՝ 1071600 բնակիչ, իսկ Նախիջևանի գավառը՝ 1873թ.՝ 69100, 1886թ.՝ 84000, 1897թ.՝ 100800, 1913թ.՝ 135600 բնակիչ[293]: 1886թ. Երևանի նահանգի (նրա մեջ էր նաև Նախիջևանի գավառը) բնակչության 56.04 տոկոսը, 1897թ. բնակչության 53.2 տոկոսը և 1913թ. բնակչության 59.5 տոկոսը եղել են հայեր[294]:

Երևան քաղաքը 1831թ. ուներ 11463, 1850թ.՝ 12815, 1866թ.՝ 14738, 1873թ.՝ 11938, 1886թ.՝ 14738, 1897թ.՝ 29006, 1913թ.՝ 29366 և 1919թ. 51286 բնակիչ[295]:

Հանրային անհրաժեշտությունից ելնելով, այստեղ արձանագրում ենք 1850թ. հունվարի 1-ից 1918թ. մայիսի 28-ը գոյություն ունեցած Երևանի նահանգի 7 գավառների (Երևանի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածնի, Նախիջևանի, Նոր Բայազետի, Սուրմալուի և Շարուր Դարալագյազի) բնակչության թվերը 1873, 1886, 1897 և 1913 թվականների դրությամբ: Այսպես.

  1. Երևանի նահանգի Երևանի գավառը 1873թ. ուներ 96100, 1886թ.՝ 113600, 1897թ.՝ 150900 և 1913թ.՝ 202300 բնակիչ:
  2. Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը 1873թ. ուներ 107000, 1886թ.՝ 135700, 1897թ.՝ 165500, 1913թ.՝ 230700 բնակիչ:
  3. Երևանի նահանգի Էջմիածնի գավառը 1873թ. ուներ 83000, 1886թ.՝ 100600, 1897թ.՝ 124300, 1913թ.՝ 147100 բնակիչ:
  4. Երևանի նահանգի Նոր Բայազետի գավառը 1873թ. ուներ 73200, 1886թ.՝ 103600, 1897թ.՝ 122600, 1913թ.՝ 172400 բնակիչ:
  5. Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառը 1873թ. ուներ 69100, 1886թ.՝ 84000, 1897թ.՝ 100800, 1913թ.՝ 135600 բնակիչ:
  6. Երևանի նահանգի Սուրմալուի գավառը 1873թ. ուներ 58500, 1886թ.՝ 71100, 1897թ.՝ 89000, 1913թ.՝ 98300 բնակիչ:
  7. Երևանի նահանգի Շարուր Դարալագյազի գավառը 1873թ. ուներ 51800, 1886թ.՝ 618700, 1897թ.՝ 76500, 1913թ.՝ 85200 բնակիչ[296]:

Ստորև ներկայացնում ենք Հայկական մարզի (1850թ. հունվարի 1-ից՝ Երևանի նահանգի) 5 քաղաքների (Երևանի, Նախիջևանի, Նոր Բայազետի, Օրդուբադի և Ալեքսանդրապոլի) քաղաքային բնակչության աճը 1827-1915թթ.: Այսպես.

  1. Երևանը 1827թ. ուներ 9700, 1831թ.՝ 11463, 1850թ.՝ 12815, 1866թ.՝ 12801, 1873թ.՝ 11938, 1886թ.՝ 14738, 1897թ.՝ 29006, 1913թ.՝ 29366 և 1915թ.՝ 51286 բնակիչ:
  2. Նախիջևանը 1827թ. ուներ 4360, 1831թ.՝ 5470, 1850թ.՝ 4500, 1866թ.՝ 6251, 1873թ.՝ 6877, 1886թ.՝ 6939, 1897թ.՝ 8790, 1913թ.՝ 8945 և 1915թ.՝ 8934 բնակիչ:
  3. Օրդուբադը 1827թ. ուներ 3262, 1831թ.՝ 3444, 1850թ.՝ 4156, 1866թ.՝ 4596, 1873թ.՝ 3489, 1886թ.՝ 4199, 1897թ.՝ 4611, 1913թ.՝ 5655 և 1915թ.՝ 5717 բնակիչ:
  4. Նոր Բայազետը 1831թ. ուներ 1346, 1850թ.՝ 2560, 1866թ.՝ 4511, 1873թ.՝ 5363, 1886թ.՝ 7488, 1897թ.՝ 8486, 1913թ.՝ 13299 և 1915թ.՝ 14748 բնակիչ:
  5. Ալեքսանդրապոլը քաղաքի կարգավիճակ ստացավ 1840թ.: Այն 1850թ. ուներ 11280, 1866թ.՝ 16337, 1873թ.՝ 19976, 1886թ.՝ 24280, 1897թ.՝ 30616, 1913թ.՝ 51316 և 1915թ.՝ 51874 բնակիչ[297]:

Ներկայացնենք նաև տվյալներ Հայկական մարզի (1850թ. հունվարի 1-ից՝ Երևանի նահանգի) Երևան, Նախիջևան, Նոր Բայազետ ու Ալեքսանդրապոլ քաղաքներում 1886, 1897, 1914 և 1916 թվականներին հայ բնակչության ունեցած տեսակարար կշռի մասին: Այսպես.

  1. 1886թ. Երևան քաղաքի բնակչության5 տոկոսը, 1897թ.՝ 43.2 տոկոսը, 1914թ.՝ 52.9 տոկոսը և 1916թ. 72.6 տոկոսը կազմում էին հայերը:
  2. 1886թ. Նախիջևան քաղաքի բնակչության4 տոկոսը, 1897թ.՝ 25.7 տոկոսը, 1914թ.՝ 29.5 տոկոսը և 1916թ.՝ 29.8 տոկոսը կազմում էին հայերը:
  3. 1886թ. Նոր Բայազետ քաղաքի բնակչության2 տոկոսը, 1897թ.՝ 95.4 տոկոսը, 1914թ.՝ 95.3 տոկոսը և 1916թ.՝ 97.3 տոկոսը կազմում էին հայերը:
  4. 1886թ. Ալեքսանդրապոլ քաղաքի բնակչության6 տոկոսը, 1897թ.՝ 71.1 տոկոսը, 1914թ.՝ 87.9 տոկոսը և 1916թ.՝ 88 տոկոսը կազմում էին հայերը[298]:

Ավելացնենք նաև, որ Երևանի նահանգում 1886թ. առկա 670400 բնակչության 56.04 տոկոսը, 1897թ.՝ 829600 բնակչության 53.2 տոկոսը և 1913թ.՝1071600 բնակչության 59.5 տոկոսը կազմում էին հայերը[299]:

Հայկական ՍՍՀ-ը կազմավորվեց 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ժամը 16:00-ին: 1922թ. դեկտեմբերի 30-ից սկսած այն ՍՍՀՄ-ի կազմում էր որպես միութենական հանրապետություն: ՀՍՍՀ-ը 1922թ. մարտի 12-ից մինչև 1936թ. դեկտեմբերի 5-ը մտնում էր Անդրկովկասի Սովետական ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության (ԱՍՖՍՀ-ի), իսկ 1936թ. դեկտեմբերի 5-ից մինչև 1991թ. սեպտեմբերի 21-ը անմիջապես ՍՍՀՄ-ի կազմի մեջ: Մայրաքաղաքը՝ Երևան (մինչև 1937թ.՝ Էրիվան): ՀՍՍՀ-ի տարածքը կազմում էր 29.8 հազար կմ2 (ՍՍՀՄ-ի տարածքի 0,13 տոկոսը): Առավելագույն երկարությունը հյուսիս-արևմուտքից դեպի հարավ-արևելք 360 կմ, լայնությունը՝ արևմուտքից արևելք՝ 200 կմ, սահմանակցում էր Թուրքիային, Իրանին, Ադրբեջանական ՍՍՀ-ին և ՎՍՍՀ-ին, դեպի ծով ելք չուներ: ՀՍՍՀ-ը զբաղեցնում էր Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելյան ոչ մեծ հատվածը: ՀՍՍՀ-ի բարձրագույն կետը (հաշված ծովի մակերևույթից) Արագած լեռն էր՝ 4090մետր, ամենացածր կետը՝ հանրապետության հյուսիս-արևելքում Դեբետ գետի կիրճերն էին և հարավ-արևելքում՝ Արաքս գետը (350-400մետր): Երկրի տարածքի 90 տոկոսից ավելին գտնվում էր ծովի մակարդակից բարձր 1000 մետր:

Հայկական ՍՍՀ-ում սկզբից ևեթ ժողովրդագրության դրական զարգացման համար ստեղծվեցին բարենպաստ պայմաններ. աճեց ծնելիությունը, կտրուկ կրճատվեց մահացությունը, մեծ չափերի հասավ հայության հայրենադարձությունը: Օրինակ՝ 1983թ. հունվարի 1-ի տվյալներով ՀՍՍՀ-ի բնակչության թիվը հասավ 3218.4 հազարի և 1920թ. համեմատությամբ աճեց 4.5 անգամ: Բնակչության աճի տեմպերով ՀՍՍՀ-ի ցուցանիշները գերազանցում էին ՍՍՀՄ-ի միջին ցուցանիշները: 1983թ. բնակչության միջին խտությամբ (109.6 մարդ 1 կմ2 վրա) ՀՍՍՀ-ը զիջում էր միայն Մոլդավիային: Արարատյան դաշտում այն կազմում էր նույնիսկ 400 մարդ կմ2 վրա: 1984թ. ՀՍՍՀ-ում կար 58 քաղաքային բնակավայր, որոնցից Երևանն ուներ 1.1 միլիոն, Գյումրին՝ 220 000, Վանաձորը՝ 162 000 բնակիչ: 1984թ. ՀՍՍՀ-ի քաղաքային բնակչությունը կազմում էր հանրապետության ընդհանուր բնակչության 67.3 տոկոսը: Երկրում կար ավելի քան 900 գյուղական բնակավայր, որտեղ ապրում էր հանրապետության բնակչության 32.7 տոկոսը (1984թ.): 1000 բնակչից ավելին ունեցող գյուղական բնակավայրերը կազմում էին երկրի գյուղական բնակավայրերի 40 տոկոսը, որտեղ ապրում էր հանրապետության գյուղական բնակչության 70 տոկոսը: 60 գյուղեր ունեին 3000-5000 բնակիչ, որոնց բնակչությունը միասին վերցրած կազմում էր երկրի գյուղական բնակչության 25 տոկոսը: Առավել խտաբնակ էին Արարատյան, Շիրակի, Լոռվա դաշտավայրերը և Սևանա լճի մերձափնյա շրջանները: 1979թ. մարդահամարի տվյալներով ՀՍՍՀ-ի բնակչության 89.7 տոկոսը կազմում էին հայերը[300]:

Երևանը 1897թ. ուներ 290006, 1926թ.՝ 64649, 1939թ.՝ 204214, 1959թ.՝ 509340, 1970թ.՝ 767807, 1972թ.՝ 817810, 1973թ.՝ 842449, 1975թ. 899432, 1976թ.՝ 938054, 1979թ.՝ 1019200[301], 1984թ.՝ 1.1 մլն[302] և 1988թ.՝ ավելի քան 1200000[303] բնակիչ:

Ի դեպ, 1979թ. Երևանի 1019200 բնակչից միայն 2300-ն էր ադրբեջանցի (ամբողջ բնակչության 0.2 տոկոսը)[304]:

Համաձայն ակադեմիկոս Վ.Ե.Խոջաբեկյանի, խորհրդային իշխանության տարիներին աշխարհի տարբեր երկրներից ՀՍՍՀ են ներգաղթել (հայրենադարձվել) 225-230000 հայեր[305], որոնց մոտ կեսը բնակեցվել է Երևանում:

Ուշագրավ տվյալներ կան 1920-1994թթ. ՀՍՍՀ-ի բնակչության աճի վերաբերյալ ըստ որոնց ՀՍՍՀ-ի բնակչությունը 1920թ. կազմում էր 720 000, 1926թ.՝ 881300, 1940թ.՝ 1320300, 1959թ.՝ 1763100, 1970թ.՝ 2491900, 1979թ.՝ 3030700, 1987թ.՝ 3411900, 1994թ.՝ 3743000 մարդ[306]: Նույն աղբյուրի համաձայն, 1995թ. ՀՍՍՀ-ի բնակչությունը կազմում էր 375000 մարդ[307]: Համաձայն մեկ այլ աղբյուրի, ՀՍՍՀ-ի բնակչությունը 1990-ական թվականներին կազմել է 3800000 մարդ[308]: Երևանն ուներ ավելի քան 1200000 բնակիչ[309]: Եվ վերջապես, ՀՍՍՀ-ն ուներ 37 վարչական շրջաններ, 26 քաղաքներ, 31 քաղաքատիպ ավաններ ու 900-ից ավելի գյուղական բնակավայրեր[310]:

1920թ. դեկտեմբերի 2-ից մինչև 1991թ. սեպտեմբերի 21-ը Հայկական լեռնաշխարհից հայ ժողովրդին մնացել էր մի փշրանք, որը 70 տարի կոչվել էր Խորհրդային Հայաստան, իսկ 1991թ. սկսած այն կոչվեց Հայաստանի Հանրապետություն: Եթե Հայկական ՍՍՀ-ում, բոլշևիկյան բռնապետության պայմաններում, 70 տարում երկրի բնակչությունը 720000-ից հասավ 3800000-ի, մայրաքաղաք Երևանի բնակչությունը 64649-ից հասավ ավելի քան 1200000-ի, եթե օտար աշխարհներից 225-230 հազար հայեր հայրենադարձվեցին, երկրում աննախընթաց զարգացում ապրեց գիտությունը, կրթությունը, մշակույթը, արդյունաբերությունն ու գյուղատնտեսությունը, տնտեսությունն ու տրանսպորտը, ապա 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին անկան հռչակված Հայաստանի Հանրապետությունում 1991-2000թթ., արտագաղթի պատճառով, ՀՀ-ի բնակչությունը կտրուկ նվազեց մոտ 1270000 մարդով[311], բնակչության թիվը 3800000-ից միանգամից գահավիժեց ներքև[312], քանդվեցին գործարաններն ու ֆաբրիկաները, գյուղատնտեսությունը, տրանսպորտատնտեսական համակարգը, ազգային օդագնացությունը, արտագաղթը դարձավ սովորական երևույթ, երկիր ներխուժեցին զանազան աղանդներ ու հակասոցիալական խմբեր ու տարրեր, մեր հասարակությունն ու արժեքները կազմաքանդելով ներսից: Մայրաքաղաք Երևանը, որը դեռևս 1988թ. ուներ 1200000-ից ավել բնակչություն և դինամիկ զարգացման դեպքերում, կարող էր այսօր ունենալ 1800000-ից 2000000 բնակչություն, 2003թ. նրա բնակչությունն արդեն տատանվում էր 1100000 սահմաններում, Գյումրին, որն ուներ մոտ 230000, իսկ Վանաձորը 170000 բնակչություն, 2003թ. առաջինի բնակչությունը հազիվ 150000 էր, իսկ երկրորդինը՝ 107000[313]: 2001-2003թթ. ՀՀ-ի բնակչությունը կազմում էր ընդամենը 323014 մարդ, որից հայեր՝ 3145654 (97.89 տոկոս), եզդիներ՝ 40622 (1.26 տոկոս), ռուսներ՝ 14660 (0.46 տոկոս), ասորիներ՝ 3410 (0.11 տոկոս), ուկրաինացիներ՝ 1630 (0.05 տոկոս), քրդեր՝ 1520 (0.05 տոկոս), հույներ՝ 1180 (0.04 տոկոս), այլ ազգեր (լեհեր, վրացիներ, հրեաներ, բելոռուսներ և այլն)՝ 4640 (0.14):[314]

Ներկայումս ՀՀ-ի բնակչությունը սկսել է իջնել 3 միլիոնից ներքև:

 

Հարց – 28. Ի՞նչ դեր ու նշանակություն են ունեցել Երևանի խանությունը, Հայկական մարզը և Երևանի նահանգը հայ մշակույթի զարգացման ասպարեզում XV-XIX դարերում և XX դարի սկզբին:

Պատասխան – 28. Նշված դարերում Արևելյան Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի (1555-1828թթ.) և Ռուսական կայսրության (1828-1917թթ.) տիրապետության տակ: Երևանի իշխանության հայության ֆիզիկական գոյության վտանգի տակ լինելը, պարսկական արևելյան բռնապետական (մահմեդական) կարգերը ծայրահեղ աննպաստավոր էին հայ մշակույթի զարգացման համար: Ռուսական իրականության պայմաններում, հայ ժողովուրդն ազատվեց ֆիզիկական ոչնչացման սպառնալիքներից և սկսեց ապրել սոցիալ-տնտեսական ու հոգևոր-մշակութային անհամեմատ նպաստավոր պայմաններում: 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետության 2.5 տարվա գոյության ընթացքում երկիրը լցված էր (1915թ. Հայոց ցեղասպանության հետևանքով) 600 000 արևմտահայ գաղթականներով, իսկ I համաշխարհային պատերազմի մղձավանջային հետևանքների՝ հարևանների հետ մղվող կենաց և մահու կռիվների պատճառով մշակութային զարգացման հնարավորությունները սահմանափակ էին: Սակայն, այդուհանդերձ, նշված ժամանակշրջանում Երևանի խանությունում, դրան հաջորդող Հայկական մարզում, Երևանի նահանգում և անկախ ՀՀ-ում Երևան կենտրոնաքաղաքը (1918թ. մայիսի 28-ից՝ ՀՀ-ի մայրաքաղաք) նշանակալից դեր ու նշանակություն ունեցավ հայ մշակույթի զարգացման ասպարեզում: Պետք է նշել, որ Հայոց հոգևոր մայրաքաղաք Էջմիածնի անմիջական հարևանությամբ գտնվելը ո՛չ միայն նպաստում էր այդ բնագավառում Երևանի ունեցած աշխուժությանը, այլև Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, հոգևոր-մշակութային շատ գործառույթներ, ինքն է իրականացրել: Երևանի եկեղեցիները (Ս. Կաթողիկե, Ս.Պողոս-Պետրոս, Ս.Սարգիս, Ս.Զորավար, Ս.Հովհաննես և այլն) հատկապես 16-18-րդ դարերում վերածվեցին հայ գրչության խոշոր կենտրոների (միայն վերոնշյալ եկեղեցիներից հավաքվել ու 1923թ. Էջմիածնի ձեռագրատանն էր հանձնվել 78 ձեռագիր մատյան[315]): Հանրահայտ էին երևանյան գրիչ Հակոբ Երևանցի եպիսկոպոսը (16-րդ դար[316]), 17-րդ դարի երևանյան մյուս գրիչներ՝ Պողոսը[317], Եսայի սարկավագը[318], Մինասը[319], Զաքարիան[320], Մկրտիչը[321], Մարգար դպիրը[322], Մադաթիան[323], Ավետիք երեցը[324], Գրիգոր քահանան[325], 18-րդ դարի գրիչները՝ Կիրակոս քահանան[326], Սիմայոն (Շմավոն) Երևանցին[327] և ուրիշներ:

Երևանցի ծնողներ Թորոսից և Գոհարազից 1614թ. Սպահանում ծնված Ոսկան վարդապետ Երևանցին Հայաստանում և Արևմտյան Եվրոպայում լայն թափ հաղորդեց հայ տպագրության գործին[328]:

Երևանում է ծնվել ու գործել պատմիչ Զաքարիա սարկավագ Քանաքեռցին (17-րդ դար), որի «Պատմության» երեք հատորները հետագայում (1870թ.) հրատարակվեցին Էջմիածնում[329]: Երևանում է գործել Մովսես Սյունեցի վարդապետը և թաղվել Երևանի Կոզեռն բլրի նույնանուն գերեզմանոցում, որի դամբարանի վրա փորագրված է.

«Այս է տապան դամբարանի

Եդեալ շիրմի ճանապարհի

Տեառն Մովսէսի վարդապետի,

Ընտրեալ Սբ. Հայրապետի.

Որ է տեղաւ Տաթևացի,

Նորոգող Սբ. Էջմիածնի,

Բացող և շնչող գմբէթի

Թուին ՌՁԲ-ին»[330]:

Երևանում է ապրել ու ստեղծագործել միջնադարյան Հայաստանի մշակույթի մեջ մեծ դեր խաղացած Հովնաթանյանների ընտանիքի նշանավոր ներկայացուցիչներից մեկը՝ Նաղաշ Հովնաթանը (1661-1722թթ.), որը նկարիչ էր ու գուսան: Նա ինքն իր մասին գրել է.

«Նաղաշն Երևան շատ կացաւ,

Ջիկարն այրեց հիվանդացաւ,

Սպիտակ սառուցին զարմացաւ,

Խրմեց սըրտիկըն զովացաւ»[331]:

XVII դարում Երևանում է ծնվել ու ստեղծագործել հայ մանրանկարիչ ու գեղանկարիչ Խաչատուր Ծաղկողը: Երևանի եկեղեցիներում ընդօրինակված տասնյակների հասնող ձեռագրերի զգալի մասը զարդարված ու գեղանկարված է նրա կողմից[332]:

XVIII դարում Երևանում է ապրել ու ստեղծագործել հայ գրող Մարգար Զաքարիա Խոճենց Երևանցին, որի գրչին են պատկանում «Վարդ և սոխակ» այլաբանական պատմվածք – հեքիաթն[333] ու «Կտակագիրը»[334] (խրատագիր է):

XVIII դարում Երևանում է ապրել ու ստեղծագործել հայտնի պատմիչ Աբրահամ Երևանցին, որը «Պատմութին պատերազմայն 1721-1736թթ.» երկի հեղինակն է: Այդ երկում շատ կարևոր տեղեկություններ կան հայ-թուրքական, վիրա-թուրքական, աֆղանա-պարսկական և թուրք-պարսկական հարաբերությունների վերաբերյալ: Աբրահամ Երևանցին մանրամասն նկարագրում է 1724թ. թուրքերի կողմից Երևանի գրավումը[335]:

XVIII դարի ծագումով երևանցի գործիչներից ամենհայտնի Սիմեոն Երևանցին է, Սիմեոն Ա Երևանցի Ամենայն Հայող Կաթողիկոսը (1763-1780թթ.): Նա մեծ մանկավարժ էր: Նրա աշակերտների թվում էին նաև Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը՝ 18-րդ դարի հայ ազգային-ազատագրական շարժման ականավոր գործիչը, և Հակոբ Շամախեցի կաթողիկոսը: Նա էր ապահովում վրաց Հերակլ թագավորի և Երևանի խանի հարաբերությունները: Նրա գրչին է պատկանում «Ջամբռ» աշխատությունը, որտեղ շարադրված են Էջմիածնին պատկանող գույքի ծագումն ու իրավական վիճակաը[336]: Նա 1771թ. հիմնեց Էջմիածնի տպարանը և նրան թղթով ապահովող գործարան: Սիմեոն Ա Երևանցին թաղված է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի գավթում[337]:

Երևանցի էր Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսը (1809-1830թթ.), որը, մինչև կաթողիկոս դառնալը, եղել էր նվիրակ Հնդկաստանում, Ռուսաստանում, իսկ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանի մահից հետո, Ռուսաստանում նշանակվել էր թեմի առաջնորդ[338]: Երևանցի էր նաև Հովհաննես 9-րդ (Կարբեցի) կաթողիկոսը (1831-1842թթ.)[339]:

XIX դ. առաջին կեսում հայ իրականության մեջ բացառիկ դեր խաղաց երևանցի Մեսրոպ Թաղիադյանը (1803-1858թթ.). նա բանաստեղծ էր, գրող, հրապարակախոս, մանկավարժ, պատմագիր և բեղուն գործունեություն ծավալեց նաև Հնդկաստանի հայկական ճեմարանում, Նոր Ջուղայում, Թավրիզում: 1927թ. Թաղիադյանն առաջիններից մեկը ողջունեց իր ծննդավայր Երևանի ազատագրումը պարսից ծանր լծից[340]: Նա վախճանվել ու թաղվել է Պարսկաստանի Շիրազ քաղաքում: Թաղիադյանի տապանաքարի վրա արձանագրված է.

«Մեսրովպ Դաթեան Թաղիադեան

Պերճ վարդապէտ մեծ գիտնական

Վսեմ քերթող մատենագիր

Հանգիստ առնու յայս թուխ դամբան:

Զքեզ Հայոց գիտնոց կաճառ

Պատուասիրէ միշտ սիրավառ

Եվ Նոր Ջուղա և Կալկաթա

Ոչ մոռասցին զքեզ իսպառ:

10 յունիսի 1858. »[341]:

Երևանի արվարձան Քանաքեռում է ծնվել հայ ժողովրդի հոգևոր մշակույթի բազմադարյան պատմության եզակի, մեծ ու անմահ դեմք Խաչատուր Աբովյանը (15.10.1809-1/2.04.1848թթ.): Աբովյանը հայ նոր գրականության ու քերթության, նոր դպրոցի ու մանկավարժության, հայոց գրական լեզվի արևելահայ ճյուղի շրջանառման, հայրենասիրական ու ժողովրդի կողմից ընկալելի ազգային երկերի և՜ հիմնադիրն էր, և՜ մեծ ջատագովն ու քարոզիչը, և՜ օրինակելի հեղինակն ու ստեղծագործողը: Հայ հարուստ գրականության ոսկե ֆոնդի մեջ են մտնում Աբովյանի «Վերք Հասյաստանի» պատմավեպը (գրվել-ավարտվել է 1841թ. փետրվարին, առաջին անգամ հրատարակվել է 1858թ.[342]), «Պարապ վախտի խաղալիք» (առակներ, հեքիաթներ[343]) «Պատմվածքներ[344]», «Զվարճալի ու կարճ պատմությունք[345]», «Կարճառոտ պատմությունք[346]» ժողովածուները: Աբովյանը գրել է բանաստեղծություններ[347]: «Ազգասեր մարդը իր մեռնելու վախտը» բանաստեղծության մեջ նա գրել է.

Մնա՜ք բարով, մնա՜ք՝ անց կացած օրեր:

Մոռացի՜ր՝ աշխար՝ քեզ տված ցավեր:

Որդի՜ք, ընտանի՜ք, ու՞ր եք դուք լալիս,

Մարմինս թե փթի, սիրե ձեզ հոգիս:

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ո՜չ երկար ապրելն էր իմ ուզածը,

Ո՛չ լավ օր քաշելն՝ ա՜խ՝ իմ խնդրածը,

Իմ էն քաշած շունչն էլ մահ էր աչքիս,

Երբ չէի կարում պետք գալ ազգիս…[348]

Աբովյանը գրել է հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, մանկավարժական երկեր[349], որոնց թվում նաև՝ «Վերելք Արարատի գագաթը[350]», «Նոր վկայություն Դորպատի պրոֆեսոր պարոն Ֆոն Պարրոտի՝ Արարատի գագաթը իսկապես բարձրանալու մասին[351]» և «Նոր վերելք դեպի Արարատ[352]» հոդվածները:

«Ուղևորություններ դեպի Անիի ավերակները[353]» Աբովյանի վերջին երկն էր, որտեղ Անին հանդես էր գալիս որպես հայկական ստեղծագործ հանճարի ու հայկական պետականության վերընծյուղման խորհրդանիշ, դառնալով Աբովյանի քաղաքական համոզմունքների ու լուսավորական ծրագրերի վերարծարծման դյութիչ ազդակ:

Երևանից սերված հայ ժողովրդի մեծ զավակ Խաչատուր Աբովյանն էր, որը XIX դարում իր «Վերք Հայաստանի» անմահ ստեղծագործությունում սաստեց աշխարհին.

-Էդ ու՞մ վրա եք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում[354]:

Հայտնի է, որ Երևանում հնագույն ժամանակներից գոյություն են ունեցել մի շարք բերդեր (Շենգավիթում, Բերդաձորում, Ծիծեռնակաբերդում): Հռչակավոր են Էրեբունի և Թեյշեբաինի բերդերը:Հենց Էրեբունի բերդից էլ Երևանը ժառանգել է իր անունը: Երևանի բերդը, որը հայտնի էր Արևելքում որպես հզոր պաշտպանական հանգույց, հիշատակվում է VII դարից, որը պաշարած արաբները հաջողության չեն հասել ու հեռացել են: 12-14-րդ դարում այդ բերդը վերածվեց Երևանի միջնաբերդի, որն առանձնապես հայտնի էր 16-18-րդ դարերում տեղի ունեցած թուրք-պարսկական պատերազմներում: Երևանի այդ բերդի մասին գրել են 16-18-րդ դարերի եվրոպական ճանապարհորդներ Տավերնիեն, Շարդենը, Լաչինովը, Շոպենը, հայ մատենագիրներ Զաքարիա Ագուլեցին, Առաքել Դավրիժեցին, գրողներ Խ. Աբովյանը, Ղ. Ալիշանը և շատ ուրիշներ: Բերդի տարածքի մի մասում հետագայում կառուցվեցին բնակելի թաղամասեր, Շուստովի կոնյակի գործարանի շենքը (խորհրդային տարիներին այդ նույն տեղում ստեղծվեց «Արարատ» տրեստի գինեգործարանի համալիրը):

Երևանի տնտեսությունը սկսեց զարգանալ 19-րդ դարի 80-90-ական թվականներին. 1901թ. Երևանը երկաթուղով կապվեց Թիֆլիսի, իսկ 1906թ.`Ջուլֆայի հետ: 1907թ. Երևանն առաջին անգամ ստացավ էլեկտրական լույս և ձիաքարշ տրամվայ, իսկ 1912թ. ջրմուղով խմելու ջուր բերվեց 40 աղբյուրներից: Քաղաքում շարք են մտնում Շուստովի (Թայիրովի), Սարաջևի, Աֆրիկյանի, Գյոզալյանների, Սողոմոնյանի կոնյակ-օղու-գինու գործարանները: Նախկին մեխանիկական, կաշվի, բրնձազտիչ, բամբակազտիչ, գարեջրի, հանքային ջրերի հին գործարանները 1879-1914թթ. ընթացքում զգալիորեն փոփոխվում և հզորանում են: Քաղաքում կատարելագործվում են ջրաղացները, ներկարանները, պահածոների գործարանները: Երևանի արդյունաբերական արտադրանքների մեջ առանձնահատուկ տեղ էր գրավում կոնյակը, որն իր թնդությամբ, համով, գույնով, խումով և այլ փնջային հատկանիշներով չուներ իր մրցակիցը: Հայկական կոնյակը համաշխարհային շուկա դուրս բերվեց Շուստովի կողմից և դարձավ հանրահայտ: Աշխույժ էր նաև Երևանի Ղանթարի շուկան, որի կրպակներում ու խանութներում վաճառվում էին թարմ ու չորացրած մրգեր, խմիչք, բամբակ, բուսական ու կենդանական յուղ, հացահատիկ, անասուններ, բանջարեղեն, քարաղ, արհեստավորական ամենաբազմազան արտադրանքներ և այլն: Երևանում սկսեցին կառուցել ուղիղ ու սալհատակված փողոցներ՝ Աստաֆյան (Աբովյան), Ցարական (Սպանդարյան), Բժշկական (Թումանյան), Նահանգական (Ալավերդյան, Ամիրյան) և այլն: 19-րդ դարի 2-րդ կեսից սկսած բացվում են արական և օրիորդաց գիմնազիաները, ուսուցչական սեմինարիան, կինոթատրոններ («Ապոլլոն», «Գրանտ Իլլյուզիոն»), կազմակերպվում են թատերական ինքնագործ խմբեր: Սակայն, ավա՜ղ, Առաջին Համաշխարհային պատերազմի շրջանում (1915թ.) տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը, դրան հաջորդած տարիներին (1916-1920թթ.), բովանդակ Հայաստանի հետ միասին, քայքայվեցին նաև Երևանի արդյունաբերությունը, առևտուրը, արհեստագործությունը, խամրեց մշակութային կյանքը, իսկ բնակչությունը, որի մեծ մասը Արևմտյան Հայաստանից եկած փախստականներ էին, հայտնվեց ծայրահեղ աղքատության ու սովի ճիրանների մեջ: Երևանում սովն ու համաճարակը պատճառ դարձան մեծաթիվ զոհերի, որոնք ահռելի չափերի էին հասնում հատկապես ստվարաքանակ գաղթականության շրջանում: Այդ ամենին գումարվեց նաև 1920թ. Հայաստանի Հանրապետության դեմ կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիան, որի հետևանքով կործանվեց Հայոց անկախ պետականությունը`ՀՀ-ը, իսկ Հայոց բնօրրանային հողերը բաժանվեցին նշված ագրեսորների միջև[355]:

 

Հարց – 29. Ի՞նչ կարող եք ասել Երևանի՝ որպես Հայկական ՍՍՀ-ի մշակութային մայրաքաղաքի մասին:

Պատասխան – 29. Ըստ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Երևանում կնքված համաձայնագրի, իշխանությունը փոխանցվեց Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությանը[356] (հետագայում՝ Հայկական ՍՍՀ-ին կամ Հայկական ԽՍՀ-ին)՝ Երևան մայրաքաղաքով: Հենց 1921թ. Երևանում միանգամից բացվեց 22 նոր դպրոց: 1930-ական թվականներին Երևանում կտրուկ ավելացան աշակերտների և ուսուցիչների թիվը, դպրոցներն սկսեցին կահավորվել ժամանակի պահանջներին համապատասխան, աշակերտները սկսեցին ապահովվել դասագրքերով, սկսեցին կառուցվել դպրոցական նորանոր շենքեր: Արդեն 1959-1960 ուսումնական տարում Երևանում կար 129 հանրակրթական դպրոց, որտեղ սովորում էին 79166 աշակերտ, ուսուցիչների թիվը հասնում էր 4540-ի: 1975-1976 ուսումնական տարում Երևանում կար 191 դպրոց, որից 168-ը՝ միջնակարգ, 10-ը՝ ութամյա, 13-ը՝ այլ կարգի: Սովորողների թիվը 163235 էր:

1920թ. դեկտեմբերին վերաբացվեց Երևանի համալսարանը, որը 1923թ. անվանվեց պետական համալսարան: 1928թ. հիմնադրվեց անասնաբուժական, 1929թ.՝ անասնաբուծական ինստիտուտները, որոնք 1932թ. միավորվեցին, կազմելով Երևանի անասնաբուծական-անասնաբուժական ինստիտուտը: Իսկ Երևանի պետական համալսարանի հիմքի վրա ստեղծվեցին առանձին պոլիտեխնիկական (1930թ.), բժշկական (1930թ.), գյուղատնտեսական (1930թ.), Խ. Աբովյանի անվան Հայկական մանկավարժական ինստիտուտները: Հայրենական մեծ պատերազմից հետո Երևանում բացվեցին գեղարվեստա-թատերական, ֆիզկուլտուրայի, ռուսաց և օտար լեզուների ինստիտուտները: 1975թ. համալսարանի տնտեսագիտական ֆակուլտետի հիմքի վրա բացվեց ժողտնտինստիտուտը: Բացի դրանից, Երևանում գործում էին Մոսկվայի 2 ինստիտուտների մասնաճյուղեր: 1988թ. դրությամբ Երևանն ուներ 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ ավելի քան 55000 ուսանողներով: Այդ բուհերը երկրի համար կադրեր էին պատրաստում ավելի քան 350 մասնագիտությունների գծով, որոնց թվում էին նաև՝ միջուկային ֆիզիկա, կիբեռնետիկա, ֆիզքիմիա, պոլիմերների ֆիզիկա, էլեկտրոնիկա, ծրագրավորում և այլն:

1943թ. նեյեմբերին ստեղծվեց ՀՍՍՀ-ի գիտությունների ակադեմիան, որն իր մեջ միավորեց ԽՍՀՄ-ի ԳԱ հայկական մասնաճյուղի գիտա-հետազոտական հաստատությունները: Կազմակերպվեցին շատ գիտա-հետազոտական ինստիտուտներ, լաբարատորիաներ, բաժիններ, հանձնաժողովներ և այլ գիտական միավորներ: Երևանի ու ՀՍՍՀ-ի մանկավարժության ու գիտության հիմքերում էին կանգնած մեծանուն շատ գիտնականներ, որոնց թվում՝ Հ. Մանանդյանը,Լեոն, Մ. Աբեղյանը, Հ. Աճառյանը, Գր. Ղափանցյանը, Ա.Տերտերյանը, բժիշկներ՝ Վ.Արծրունին, Հ. Քեչեկը, քիմիկոսներ՝ Լ.Ռոտինյանը, Ս.Ղամբարյանը, Հ.Օրբելին, Վ.Համբարձումյանը (նա 1947թ. ընտրվեց ՀՍՍՀ-ի ԳԱ պրեզիդենտ), Ա.Ղարիբյանը և շատ ուրիշներ: ՀՍՍՀ-ի գիտնականները գիտության մի շարք ճյուղերի գծով (մաթեմատիկա, մեխանիկա, ֆիզիկա, լեզվաբանություն, աստղային ֆիզիզկա, քիմիա, երկրաբանույուն, մեխանիկա, կենսաբանություն, հնագիտություն, պատմագիտություն, գրականագիտություն և այլն) մեծ ներդրում ունեցան հայրենական ու համաշխարհային գիտության մեջ:

Հայ ժողովուրդն անցյալից ստացել էր գրականության ու արվեստի հարուստ ժառանգություն: Երևանը դարձավ հայ գրականության խոշորագույն կենտրոն: Այստեղ են ապրել ու ստեղծագործել Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Ստեփան Զորյանը, Վահան Թոթովենցը, Նաիրի Զարյանը, Գուրգեն Մահարին, Գեղամ Սարյանը, Վաղարշակ Նորենցը, Սողոմոն Տարոնցին, Հրաչյա Քոչարը, Հովհաննես Շիրազը, Վախտանգ Անանյանը, Պարույր Սևակը, Գևորգ Էմինը, Համո Սահյանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Աղասի Այվազյանը, Վահագն Դավթյանը և շատ ուրիշներ:

Հայ թատրոնը, որի ակունքները գալիս են դեռևս Տիգրան II Մեծից ու Արտավազդ II-ից (մ.թ.ա. I դար), բուռն զարգացում ապրեց Երևանում (դրա հիմքում դրված էր նաև Կ. Պոլսի, Մոսկվայի, Թիֆլիսի հայ թատրոնի լավագույն ժառանգությունը): 1921թ. Երևանում հիմնվեց Գ. Սունդուկյանի անվան հայկական պետական դրամատիկական (հետագայում՝ ակադեմիական) թատրոնը, որի բեմում տարբեր շրջաններում փայլեցին ճանաչված դերասաններ՝ Մ. Բերոյանը, Հ. Չըմըշկյանը, Ի. Ալիխանյանը, Գ. Ավետյանը, Մ. Մանվելյանը, Հ. Աբելյանը, Ա. Ոսկանյանը, Հ. Հակոբյանը (Հասմիկը), Հ. Ներսիսյանը, Վ. Վաղարշյանը, Վ. Փափազյանը, Ա. Ավետյանը, Հ. Խաչանյանը, Գ. Ջանիբեկյանը, Խ. Աբրահամյանը, Ս. Սարգսյանը և շատ ուրիշներ:

1932թ. բացվեց Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի պետական (հետագայում՝ ակադեմիական) թատրոնը Ալեքսանդր Սպենդիարյանի «Ալմաստ» օպերայով: Թատրոնի խաղացանկում էին՝ Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ» և «Դավիթ Բեկ», Պ. Չայկովսկու «Եվգենի Օնեգին» և «Կարապի լիճ», Վերդիի «Ռիգոլետտո» և «Աիդա», Գունոյի «Ֆաուստ», Բիզեի «Կարմեն», Արամ Խաչատրյանի «Գայանե» և «Սպարտակ», Տիգան Չուխաջյանի «Արշակ Երկրորդ» և ուրիշ շատ օպերաներ ու բալետներ: Նրա բեմում հանդես եկան՝ Հ. Դանիելյանը, Պ. Լիսիցյանը, Շարա Տալյան, Տ. Սազանդարյան, Գ. Գասպարյանը, Ն. Հովհաննիսյանը և ուրիշներ: Թատրոնի ճանաչված խմբավարներից էին Գ. Բուդաղյանը, Մ. Թավրիզյան և ուրիշներ: Այստեղ է արդեն մի քանի տասնամյակներ շարունակ ստեղծագործում աշխարհառչակ խմբավար Հովհաննես Չեքիջյանը:

Երևանում գործել (ու գործում) են նաև Հր. Ղափլանյանի անվան դրամատիկական, Հ. Պարոնյանի անվան երաժշտական կոմեդիայի, Ստանիսլավսկու անվան ռուսական դրամատիկական, պատանի հանդիսատեսի, տիկնիկային և այլ թատրոններ:

Հայ երաժշտական արվեստի հիմքում կանգնած են Մակար Եկմալյանի, Կոմիտասի, Կարա-Մուրզաի, Տիգրան Չուխաջյանի հանճարեղ ստեղծագործությունները, որոնց հարուստ ավանդույթները Երևանում զարգացրին Ալեքսանդր Սպենդիարյանը, Արմեն Տիգրանյանը, Ա. Տեր-Ղևոնդյանը և ուրիշներ: 1921թ. Երևանում կազմակերպվեց երաժշտական ստուդիան, 1923թ.՝ Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիան, սիմֆոնիկ նվագախումբը, հայհամերգը, երաժշտական ուսումնարաններ ու դպրոցներ: 1932թ. հիմնվեց Հայաստանի կոմպոզիտորների միություն: Հայ երաժշտությունը հարստացրեցին երևելի երաժիշտներ՝ Աշոտ Սաթյանը, Մ. Միրզոյանը, Կ. Զաքարյանը, Ա. Այվազյանը, Արամ Խաչատրյանը, Ա. Բաբաջանյանը, Է. Միրզոյանը, Է. Հովհաննիսյանը, Գ. Եղիազարյանը և ուրիշներ: Հայ երաժշտությունը պատվով աշխարհին ներկայացրեցին՝ սիմֆոնիկ նվագախումբը, երգի ու պարի շատ խմբեր, ժողգործիքների նվագախմբեր: Առանձնապես մեծ համբավ ձեռք բերեցին Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի ու բալետի, հայհամերգի, ռադիոյի ու հեռուստատեսության պետական կոմիտեի սիմֆոնիկ նվագախմբերը, Հայաստանի պետական ակադեմիական հռչակավոր երգչախումբը աշխարահահռչակ Հովհաննես Չեքիջյանի ղեկավարությամբ, Արամ Մերանգուլյանի անվան ժողգործիքների համույթը, ժողովրդական երգի ու պարի պետական համույթը (գեղարվեստական վաստակաշատ ղեկավար՝ Թաթուլ Ալթունյան), պետական էստրադային նվագախումբը, պարի պետական համույթը (գեղ. ղեկ. Վանուշ Խանամիրյան) և այլն:

Երևանում 1924թ. ստեղծվեց Համո Բեկնազարյանի անվան «Հայֆիլմ» կինոստուդիան, որը նկարահանեց մի շարք համր կինոնկարներ՝ «Նամուս», «Խազ փուշ», «Չար ոգի», «Գիքոր» և այլն, իսկ 1935թ.՝ «Պեպո» հայկական առաջին հնչյուն կինոնկարը , որը ջերմորեն ընդունվեց ամբողջ ԽՍՀՄ-ում: Այստեղ հետագայում նկարահանվեցին նաև «Պատվի համար», «Առաջին սիրո երգը», «Բարև, ես եմ», «Մենք ենք, մեր սարերը», «Սիրտը երգում է» և այլ գեղարվեստական, փաստագրական, ուսումնական, մուլտիպլիկացիոն կինոնկարներ:

Երևանում հայ գեղանկարչության (Թորոս Ռոսլինի, Սարգիս Պիծակի, Հովնաթանյանների և այլոց) հինավուրց ավանդույթները ժառանգաբար փոխանցվեցին նոր սերունդներին, որտեղ 1929թ. բացվեցին՝ գեղարվեստի և կերպարվեստի աշխատողների, իսկ 1932թ.՝ Հայաստանի նկարիչների միությունները: Երևանում ապրեցին ու ստեղծագործեցին հայ կերպարվեստի մեծ դեմքեր՝ Մարտիրոս Սարյանը, Ս. Աղաջանյանը, Փ. Թերլեմեզյանը, Հ. Կոջոյանը, Գ. Գյուրջյանը, Ե. Քոչարը, Ա. Սարգսյան, Է. Իսաբեկյանը, Գ. Խանջյանը, Մինաս Ավետիսյանը, Հ. Զարդարյանը, Հ. Շարամբեյանը, Հ. Հակոբյանը, Ս. Բաղդասարյանը և շատ ուրիշներ:

Միլիոնանոց քաղաք Երևանում եղել են մի քանի հարյուր, այդ թվում՝ դպրոցական գրադարաններ, ընթերցարաններ: Հայտնի էին (և են) ՀՍՍՀ-ի ԳԱ, առողջապահության նախարարության գիտաբժշկական, պետական համալսարանի գրադարանները, Ա. Ֆ. Մյասնիկյանի անվան պետական (հետագայում՝ Ազգային) գրադարանը (հիմնված 1921թ.), որի գրքային ֆոնդը հասնում էր մի քանի միլիոնի:

Երևանը ճարտարապետների ու ճարտարապետության քաղաք էր (և, թերևս, է): 1924թ. կառավարությունը հաստատում է մեծանուն ճարտարապետ, ակադեմիկոս Ա. Ի. Թամանյանի կազմած Երևանի վերակառուցման ծրագիրն ու գլխավոր հատակագիծը, որում հաշվի էին առնված հայ ու համաշխարհային քաղաքաշինության փորձը, առաջնակարգ սկզբունքները, քաղաքի զբաղեցրած տարածքի բնական պայմանները, կոմունալ-կենցաղային հնարավորությունները և այլն: 1924թ. հիշյալ գլխավոր հատակագծով Երևանը 15 տարում հասնելու էր 150000 բնակչության սահմաններին: Թամանյանի նախագծով կառուցվեցին բազմաթիվ յուրօրինակ շինություններ՝ պոլիտեխնիկական ու անասնաբուծական- անասնաբուժական ինստիտուտների, կենտրոնական հրապարակի, օպերայի և բալետի թատրոնի, Նալբանդյան, Թումանյան, Ամիրյան, Պուշկինի փողոցների 3-4 հարկանի շենքերը և այլ կառույցներ: Բայց Երևանը 10 տարում գերազանցեց բնակչության 150 000-ի սահմանները: 1935թ. Թամանյանին հանձնարարվեց կազմել Երևանի զարգացման II գլխավոր հատակագիծը: Նա ձեռնամուխ եղավ այդ գործին, բայց 1936թ. վախճանվեց: «Մեծ Երևանի» գլխավոր այդ հատակագիծը կազմվեց և հաստատվեց 1939թ., բայց իրագործվեց II համաշխարհային պատերազմից հետո: Սակայն այդ II նախագիծը ևս շուտով չբավարարեց Երևանին, և հարկավոր եղավ կազմել III նախագիծը, որը (Ն. Ա. Զարգարյանի գլխավորույամբ) 1951թ. փետրվարին հաստատվում է կառավարության կողմից ու դրվում գործողության մեջ: III հատակագիծը նախատեսված էր 450 000 բնակչության համար և պետք է իրականացվեր առաջիկա 15 տարվա ընթացքում՝ 1951-1965թթ.: Սակայն, արդեն 1959թ. Երևանի բնկաչությունը հասավ 510 000-ի, որն էլ հարկադրեց իշխանություններին կազմել «Մեծ Երևան» նոր (IV) հատակագիծը, որը հաստատվեց 1967թ.: 1975թ. Երևանի բնակելի ֆոնդը կազմում էր 9.260.300 քառ. մետր: Միայն 1974-1975թթ. Երևանում կառուցվել է 534.900 քառ. մետր բնակտարածություն: Երևանի բազմաթիվ շենքեր ճարտարապետական մեծարվեստ կոթողներ են՝ կառուցված Արթիկի վարդագույն, տեղական կարմիր ու սև տուֆերով, բազալտով: Այդ կառույցներից են՝ կենտրոնական (այժմ՝ Հանրապետության) հրապարակը, կենտրոնական ծածկած շուկան, «Հաղթանակ» կամուրջը, Գիտությունների ակադեմիայի տուֆակերտ, Մատենադարանի բազալտակերտ, Երևանի պետհամալսարանի, Սունդուկյանի թատրոնի և այլ հարյուրավոր շենքեր (կինոթատրոններ, օդանավակայաններ, մարզական, երաժշտական համալիրներ և այլն):

Բուռն զարգացող Երևանն արդեն 1988թ. հատեց 1.200.000 բնակչության սահմանը, դառնալով աշխարհում հայ մշակույթի խոշորագույն օջախը:

1991թ. սեպտեմբերի 21-ին անկախություն ձեռք բերած Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանը, հենվելով հայ դարավոր մշակույթի հարուստ ժառանգության վրա, հաղթահարելով մեր ժամանակների բազում մարտահրավերներն ու խոչընդոտները, երկրի ու ազգի պահանջներին համապատասխան, զարգացնում, բարձր է պահում հայ մշակույթի բարի ու վսեմ համբավը:

  Տիգրան Ղևոնդի Սահակյան

Պետականագետ, Հայկական հարցի փորձագետ

Երևան, 05.05.2021թ.

[1] ա) Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, Երևան, 1963թ., էջ 111, 119, 50, 60,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության» («ՈւՀՊԱ»), Երևանի պետհամալս. Հրատ., 1960թ., էջ 154-155,

գ) «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (այսուգետ՝ «ՀՀՇՏԲ»), հ. 2, էջ 215, 229:

[2] ա) Strabo, XI, XIV, 3, 4, 6, 13.

բ) Լեո, հ. 1, էջ 163:

[3] ա) Լեո, հ. 1, էջ 166:

բ) М.Никольский, “Клинообразные надписи Закавказья” (“Материалы по архологии Кавказа”), вып. V, Москва, 1896г., с. 97.

[4] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 60, 50:

[5] Լեո, հ. 1, էջ 186:

[6] ա) Լեո, հ. 1, էջ 187,

բ) М.Никольский, նշվ.աշխ., էջ 88:

[7] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ.աշխ., էջ 50:

[8] ա) Г.А.Меликишвили, “Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. I, Наири-Урарту” (այսուհետ՝ ДМИНЗ), изд. АН Груз. ССР, Тбилиси, 1954г., с. 217 (Урартские клинообразные Надписи”, այսուհետ՝ УКН, 127, II, 25-50=частично: УКН, 128, А2).

բ) Г.А.Меликишвили, “Урартские клинообразные надписи” (այսուհետ՝УКН, 127, II, 25-50=частично: УКН, 128, А2).

[9] ա) Г.А.Меликишвили, “УКН”, с. 217 (УКН, 128, А2).

բ) Ռ.Ա.Իշխանյան, «Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագույն պատմության հարցեր», Երևան, 1988թ., էջ 90-91,

գ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի Գուգարք-գոդերձական տարածաշրջանի քաղաքական ու հեգևոր-մշակութային ճակատագիրը ի սկզբանե մինչև 1980-ական թվականները» (այսուհետ՝ «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ»), Երևան, 2004թ., էջ 32:

[10] ա) Г.А.Меликишвили, “УКН”, д. 168-270 (УКН-145, 146, 147, 147а, 147б).

բ) «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան» (այսուհետ՝ ՀՍՀ), հ. 4, Երևան, էջ 90,

գ) Տ.Ղ.Սահակյան, «ՄՀԳԳՏՔՀՄՃ», էջ 32,

դ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 225, 215:

[11] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 154-155,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 215, 229:

[12] Strabo, XI, XIV, 3, 4, 6, 13.

[13] ա) Լեո, հ. 4, էջ 237-238,

բ) Մեսրոպ եպիսկոպխոս, «Էջմիածնի ոռոգումը», «Արարատ» ամսագիր, 1912թ., էջ 238-239:

[14] Նույն տեղերում:

[15] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», հ. 2, էջ 229:

[16] ա) Նույնը, էջ 123-126, 130-131, 136-137, 140-143, 148-149, 154,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 265-272, 467, 493-494, 532, հ. 2, 145-147, 249-250, 350-352 (հատկապես՝ էջ 146):

[17] ա) «Գիրք թղթոց» (մատենագրութիւն նախնեաց), Թիֆլիս, տպարան Տ.Ռօտինեանց և Մ.Շարաձև, 1901թ., էջ 151-152,

բ) Հ.Ն.Ակինեան, «Վրթանես Քերթող և իւր երկասիրութիւնները» («Հանդէս Ամսօրեա», 1910թ., էջ 8),

գ) Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 2, գր. 1, Երևան, 1967թ., էջ 228, 231,

դ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 146:

[18] Նույն տեղերում:

[19] Նույնը, էջ 216:

[20] ա) Նույն տեղում,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 155, 331, 343:

[21] Архепископ Магакия Орманян, “Армянская Церковь” (отв. ред. С.Аревшатян), изд. “Анкюнакар”, Ереван, 2016г., с. 77.

[22] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 350-352:

[23] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 55-56, ծնթ. 12 (15 479-780),

բ) Adam Olearus, les Voyages en Moscovie, Tartarie et Perse, Amsterdam, 1727, t. I, p. 522.

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», Երևան, 1971թ., էջ 140:

[24] Նույն տեղերում:

[25] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55, ծնթ. 12 (էջ 479-480):

[26] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 360:

[27] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 19:

[28] Նույն տեղում:

[29] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 351-352:

[30] ա) Նույնը, էջ 354-356,

բ) И.Шопен, “Исторический памятник состояния Армянской области в Эпоху её присоединения к Российской империи”, СПб, 1852г.

[31] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 55:

[32] Նույնը, էջ 206:

[33] Նույնը, հատ. 1, էջ 183:

[34] Նույնը, հատ. 2, էջ 267:

[35] ա) Նույնը, հատ. 2, էջ 56:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 355:

[36] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 885:

[37] ա) И.Шопен, նշվ. աշխ. (ամբողջությամբ),

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 354-355:

[38] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 387:

[39] ա) Նույնը, էջ 387-390,

բ) “Советско-иранские отношения в договорах, конвенциях и соглашениях” (այսուհետ՝ СИОДКС), МИД СССР, М.1946г., с. 29-35.

գ) «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում» (այսուհետ՝ «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ»), Երևան, 1972թ., էջ 65-72, հատկապես՝ էջ 66:

[40] Նույն տեղերում:

[41] Նույն տեղերում:

[42] ա) Документы внешней политики СССР (այսուհետ՝ ДВП СССР), т. 3, 1959г., Москва, с. 597-604.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 499-507:

[43] ա) ДВП СССР, т. 4, 1960г., с. 420-429.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 517-527:

[44] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах”, подготовленная МИД СССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., за № 1329.

[45] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 4, Երևան, 1984թ., էջ 184-194, 382-383,

բ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին», Երևան, 2002թ., էջ 25,

գ) АКАК, Тифлис, т. II, 1866г., № 1168, № 1172.

դ) Дубровин Н.Ф., “Три года из истории войны и владычества русских на Кавказе (1806, 1807, 1808гг.), СПб, 1868г., т. IV, с. 127.

ե) ՀԺՊ, հ. 5, Երևան, 1974թ., էջ 15:

զ) АКАК, т. II, с. 705.

է) Լեո, հ. 4, էջ 248-254, 382, 398:

[46] ա) СИОДКС, с. 29-35,

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 65-72, հատկապես` 15 66:

[47] ա) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և Հայ Դատը», Երևան, 1991թ., էջ 5,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 391-392:

[48] ա) С.Эсадзе, “Историческая записка об управлении Кавказом”, т. I, Тифлис, 1907г., с. 65.

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394:

[49] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 390-398:

[50] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 230:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 387-400, հատկապես՝ էջ 393, 396-400:

[51] ա) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161,

բ) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР, т. 1, Москва – Ленинград, 1928г.

[52] ա) Аркомед С.Т., “Материалы по истории отподания Закавказья от России”, 1931г., с. 100.

բ) Ա.Եսայան, «Հայաստանի միջազգային իրավական դրությունը 1920-1922թթ.», Երևան, 1967թ., էջ 30,

գ) Տ.Սահակյան, «Ցավալի պայմանագրեր» (այսուհետ՝ «ՑՊ»), Երևան, 2007թ., էջ 85,

դ) Տ.Սահակյան «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները»,, Երևան, 2016թ., էջ 270-272:

[53]  ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 230:

[54] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 395:

[55] ա) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161,

բ) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР, т. 1, Москва – Ленинград, 1928г.

[56] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 395:

[57] ա) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161,

բ) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР, т. 1, Москва – Ленинград, 1928г.

[58] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398-400,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 231:

[59] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 501-503, 534-535,

բ) Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 304-305,

գ) Հ.Տեր-Հակոբյան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

դ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 343-347:

[60] ա) Վ.Ի.Լենին, Երկեր, 4-րդ հրատ., հատ. 26, էջ 295-299,

բ) ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 14-15.

[61] ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 53-56.

[62] Նույնը, էջ 56-57:

[63] Նույնը, էջ 53-57:

[64] Նույնը, էջ 119-124:

[65] Նույնը, էջ 199-201:

[66] Նույնը, էջ 119-124 և 199-201:

[67] ա) У.Черчиль, “Мировой Кризис”, Москва-Ленинград, 1932г., с. 40.

բ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ., էջ 182-183:

[68] ա) Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 144,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 5-6,,

գ) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 32.

[69] “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 33.

[70] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 99, թ. 42-44:

[71] ա) Кадышев А.Б., “Интервенция и гражданская война в Закавказье”, М., 1960г., с. 53

բ) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 123.

[72] Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 372:

[73] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 19-50,

[74]ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 21-25,

[75] Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 374:

[76] ա) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 162.

բ) Տ.Սահակյան, «Ցավալի պայմանագրեր» (այսուհետ՝ «ՑՊ»), Երևան, 2007թ., էջ 80-87,

գ) Տ.Սահակյան, «Հայոց ցեղասպանության մեղսակիրները» (այսուհետ՝ «ՀՑՄ»), Երևան, 2015թ.,

դ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ …», էջ 267-270,

ե) Սիմոն Վրացյան, «ՀՀ», էջ 148-149, 158-161,

զ) Ռ.Համբարձումյան, «Ղարաքիլիսայի համատարած խուճապը յաղթանակի վերածող ոգին», Երևան, 2005թ., էջ 4, 28-29:

[77] ա) Аркомед С.Т., “Материалы по истории отпадания Закавказья от России”, 1931г., М., с. 100.

բ) Ա.Եսայան, «Հայաստանի միջազգային-իրավական դրությունը 1920-1922թթ.», Երևան, 1967թ., էջ 30,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 85,

դ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ …», էջ 270-272:

[78] ա) Է.Ա.Զոհրաբյան, նշվ. աշխ., էջ 8-9,

բ) ՀՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 68/200, գ. 11, թթ. 99-100,

գ) Խ.Բադալյան, «Գերմանա-թուրքական օկուպանտները Հայաստանում 1918թ.», Երևան, 1962թ., էջ 179-185,

դ) Завриев Д.С., “К новейшей истории северо-восточных вилайетов Турции”, Тбилиси, 1947г., с. 70-71.

[79] Ключников Ю.В., Сабанин А., “Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях” (այսուհետ՝ МПНВ), ч. II, М., 1926г., с. 175.

[80] Նույն տեղում:

[81] ա) Алимов А., “Турция, В книге: “Очерки по истории Востока в эпоху империализма”, М., 1935г., с. 59.

բ) Лудушувейт Е. Ф., “Турция в годы первой мировой войны 1914-1918гг.”, М., 1966г., с. 205.

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 94-97:

[82] ա) МПНВ, ч. II, с. 188-189.

բ) «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում» (այսուհետ՝ ՀՄԴ և ՍԱՔՓ), խմբ. Ջ.Ս.Կիրակոսյան, Երևան, 1972թ., էջ 537-539,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 95-97:

[83] Նույն տեղերում:

[84] ա) «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը և սովետական իշխանության հաղթանակը Հայաստանում: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու» (այսուհետ՝ ՀՍՄՀ և ՍԻՀՀ), Երևան, 1960թ.,էջ 240,

բ) ՀՄԴ և ՍԱՔՓ, էջ 447:

[85] В.А.Шнирельман, “Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье” (рецензент: Л.Б.Алиев), Москва, Академкнига, 2003г., стр. 33 (593с. – 2000 экз. – ISBN5-94628-118-6).

[86] Генераль А.И.Деникинь, “Очерки Русской Смуты”, т. IV, Берлин, 1952г., стр. 164.

[87] Векилов Р.А., “История возникновения Азербайджанской Республики”, Баку, 1919г. (в газете “Азербайджан” перепечатана в 1998г.), с. 22.

[88] Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 157-158:

[89] Strabo, XI, V, 1.

[90] ա) Большая Советская Энциклопедия (այսուհետ՝ БСЭ), т. 7, с. 493, т. 11, с. 116, т. 14, с. 267, т. 25, с. 158, т. 26, с. 473.

բ) Переписи населения СССР 1970 и 1989гг.

[91] Նույն տեղերում:

[92] Նույն տեղերում:

[93] Նույն տեղերում:

[94] Նույն տեղերում:

[95] Նույն տեղերում:

[96] Նույն տեղերում:

[97] Նույն տեղերում:

[98] Նույն տեղերում:

[99] ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 34-35.

[100] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 1202, л. 8, 8 об, 9, 9 об.

[101] ЦГА Нахичеванской АССР, ф. 314, с. 6.

[102] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 2178, л. 1.

[103] В.Тархов, “Занятие г.Нахичевани и первая встреча Красной Армии с войсками Кемаль-Паши” (“Военный вестник”, 15.IV.1922г., № 8, с. 33-35).

[104] Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 679:

[105] ԽՍՀՄ այդ սահմանադրությունն ուժի մեջ է մտել 1924թ. հունվարի 31-ին (“Государственное право СССР”, под ред. проф. С.С.Кравчука), М., 1967г., с. 68).

[106] Фарид Алекперли, инст. Рукописей НАНА, Баку, 25 февраля 2013г. (статья: “История Азербайджана: мифы и реальность”).

[107] З.Авалов, “Независимость Грузии в международной политике, 1918-1921гг.”, Париж, 1924г., с. 5.

[108] Տե՛ս Ադրբ. ԽՍՀ-ի սահմանադրության 41, 61, 78, 117, 151-152 հոդվածները:

[109] ա) Ալեքսանդր Մանասյան, «Նախիջևանի հիմնախնդիր», Երևան, 2009թ.., էջ 3-5:

բ) “Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике: документы и комментарии”, т. 1, Москва, 2008г. (документ Асамблеи – 175).

[110] МПНВ, ч. II, М., 1926г., с. 188-189.

[111] «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993թ., № 1-2, էջ 58:

[112] Նույնը, էջ 59:

[113] Նույնը, էջ 89:

[114] Նույնը, էջ 90-91:

[115] Նույնը, էջ 66:

[116] Նույնը, էջ 96:

[117] Նույն տեղում:

[118] ա) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 212, թ. 98,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 358, թ. 14,

գ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 358, թ. 13,

[119] ա) Է.Ա.Զոհրաբյան, նշվ.աշխ., էջ 99,

բ) «Աշխարտավոր», 22 մայիսի 1919թ.

գ) «Հառաջ», 29 հոկտեմբերի 1919թ.,

դ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 163:

[120] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 13, թ. 20:,

[121] «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993թ., № 1-2, էջ 70:

[122] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 183, թ. 127:

[123] ա) Г.Мадатов, “Победа советской власти в Нахичеване и образование Нахичеванской АССР”, Баку, 1968г., с. 71-72.

բ) Ա.Զոհրաբյան, նշվ. աշխ., էջ 245,

գ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանը բոլշևիկյան մուրճի և թուրքական սալի միջև», Պէյրութ, 1953թ., էջ 41:

[124] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 411, թ. 28,

[125] А.Раевский, Английская интервенция и мусаватское правителсьтво, Баку, 1927г., с. 32-33.

[126] ա) Սիմոն Վրացյան, «ՀՀ», էջ 282:

բ) Ե.Իշխանեան, «ԴԷպքերը Ղարաբաղում, ճշտումներ և դիտողութիւններ» («Հայրենիք» ամսագիր) (Բոսթոն), համար XI, հոկտեմբեր, 1933թ., էջ 117-119:

[127] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 175:

[128] ա) Նույնը, էջ 178, 783-188,

բ) “Азербайджанская аргументация и ее опровержение” (Ер. Госунт), Ереван-1989г., с. 28, статья Владимира Эвօяна, директора ЦГИА Арм. ССР, “Подлинная правда истории”, с. 28).

գ) ЦГИА Арм. ССР, ф. 276, оп. 1, д. 42, л. 159.

[129] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 199-201:

[130] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 202-204,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 293-294:

[131] «Հայկական հարց», էջ 368:

[132] «Հայկական հարց», էջ 249:

[133] Նույնը, էջ 141-142 և 354-355:

[134] ա) Владимир Эвօян, “Подлинная правда истории” (“Азербайджанская аргументация и ее опровержение”), Ереван-1989г., с. 29.

բ) ЦГИА Армянский ССР, ф. 220, оп. 1, д. 581, л. 98.

[135] Նույն տեղերում;

[136] Նույն տեղերում:

[137] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 161,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград, 1928г.

[138]  «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 265:

[139] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ., էջ 176:

[140] ա) Նույնը, էջ 177,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 330:

[141] ա) Ա.Խատիսեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն» («այսուհետ՝  «ՀՀ»), էջ 153,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 330:

[142] Ս.Վրացյան, նույն տեղում:

[143] Նույնը, էջ 352:

[144] ա) Գարեգին Նժդեհ, «Հատընտիր», Երևան, 2001թ., էջ 3-5,

բ) Վարդան Գէորգեան, «Լեռնահայաստանի հերոսամարտը» (1919-1921թթ.), Երևան, 1991թ., էջ 11-14:

[145] Վ.Գէորգեան, նշվ. աշխ., էջ 41:

[146] Նույնը, էջ 50-51:

[147] Նույնը, էջ 55:

[148] Г.К.Орджоникидзе, “Статьи и речи”, М., 1956г., т. 1, с. 256.

[149] “Нагорный Карабах в 1918-1923гг. сборник документов и материалов”, Ереван, 1992г., с. 505-506.

[150] Նույնը, էջ 524:

[151] Նույնը, էջ 528:

[152] Նույնը, էջ 530-531:

[153] “Российский государственный архив социально-политической истории” (այսուհետ՝ РГАСПИ, ф. 64, оп. 1, д. 21, л. 63-64.

[154] ա) ՀՊԿՊԱ, ֆ. 200, ցուց. 1, գ. 12, էջ 29: Վավերացված պատճեն: Մեքենագրված:

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 457-458:

[155] РГАСПИ, ф. 64, оп. 1, д. 21, с. 203.

[156] РГАСПИ, ф. 17, оп. 12, д. 2, с. 50-51.

[157] ա) Газета “Коммунист” (на арм. яз.), Ереван, 7 декабря 1920г.

բ) “Нагорный Карабах, Историческая справка”, Ереван – 1988г., с. 85.

[158] Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ 140.

[159] Նույնը, էջ 142:

[160] Ի.Վ.Ստալին, Երկեր, հ. 4, էջ 458-459:

[161] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 534-535,

բ) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 305:

[162] ա) Վ.Գէորգեան, «Լեռնահայաստանի հերոսամարտը», էջ 173-175,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 396-398:

[163] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 184-185 և հ. 1, էջ 45:

[164] Տ.Ղ.Սահակյան, նշվ. աշխ., Երևան, 2004թ. (394 էջերից):

[165] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118:

[166] ա) Նույնը, էջ 118-119,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 660, հ. 2, էջ 110, 535:

[167] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 34-35:

բ)Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 161,

գ) Г.А.Борян, նշվ. աշխ. (ամբողջությամբ):

[168] Ա.Ջամալյան, «Հայ-վրացական կնճիռը», Երևան, 2011թ., էջ 29-32:

[169] Նույնը, էջ 32:

[170] Նույնը, էջ 37:

[171] Նույն տեղում:

[172] Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 226:

[173] ա) Ա.Մելքոնեան, «Ջաւախքի պատմութիւն» («Հայրենի Ջաւախք»), Պեյրութ-Լիբանան, 2002թ., էջ 75, 77,

բ) Ա.Սահակյան, «Անդրֆեդերացիայի ղեկաւարութիւնը և Խորհրդային Հայաստանի սահմանների «Ճշգրտում», Դրօշակ, հոկտ., 1999, թիւ 16, էջ 48:

[174] ա) Վ.Վիրաբյան, «1918թ. վրաց-հայկական պատերազմը, ՀՀ կառավարության ռազմա-քաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները», Երևան, 2003թ., էջ 220-221,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 99, թ. 33:

[175] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 206, ց. 1, գ. 2, թ. 105:

[176] ա) Ա.Մելքոնյան, նշվ. աշխ., էջ 78,

բ)Կ.Ա.Հարությունյան, «Հայկական ազգային զորամիավորումները 1918-1945թթ.», Երևան, 1994թ. էջ 70:

[177] ա) Г.В.Хачабуридзе, “Борьба за пролетарскую револьюцию в Грузии. Очерки 1917-1921”, Тбилиси, изд. ЦКП(б) Грузии, 1937г., с. 290.

բ)Հ.Թումանյան, Երկ. լիակ. Ժող., հ. 10, էջ 322,

գ) А.Б.Кадишев, “Интервенция и гражданская война в Закавказье”, М., Веен. Изд. МО СССР, 1960г., с. 173.

դ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 232-248,

ե) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 223, ց. 1, գ. 60, թ. 1-2,

զ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 276, ց. 1, գ. 96, թ. 91:

է) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 276, ց. 1, գ. 96, թ. 9:

[178] ա) Կտրիճ Սարդարյան, «Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918-1921թթ.», Երևան, 2002թ., էջ 97-98,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 114, ց. 1, գ. 63, թ. 24-26:

[179] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 169:

[180] ա) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 304-306, 102-103,

բ) “Великая октябрская социалистическая Револьюция и победа советской власти в Армении. Сборник документов и материалов” (այսուհետ՝ ВОСР и ПСВА”), Ереван, 1957г., с. 441-442, док. № 295.

գ) МПНВ, ч. III, вып. 1, Москва, 1928г., с. 75-76.

[181] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 293-294,

բ) Նույնի «ՑՊ», էջ 157-158,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 405-406,

դ) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 218:

[182] ա) Նույնը, էջ 218-219,

բ) Britain, wo 106/64, “Execution of the Armistice with Turky”.

[183] Նույն տեղերում:

[184] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 159:

[185] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 235-236:

բ) Britain, wo 95/4894, 82-րդ բրիգադի ռազմական օրագիրը, G.S. 273.

[186] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 160:

[187] Ա.Մ.Պողոսյան, «Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կարսի մարզում», Երևան, 1961թ.., էջ 308-323:

[188] ա) MПНВ, ч. III, вып. II («ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 606-607),

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 206:

[189] “Жизнь национальностей “, 18 мая 1919г.

[190] ա) Хейфец А.Н., “Советская Россия и сопредельные страны Востока в годы гражданской вайны 1918-1920-х гг.”, М., 1964г., с. 96-98.

բ) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 487-488,

գ) “Кемаль Ататюрк”, “Избранные речи и выступления” (пер. с турецк., ред. Миллер А.Ф.), изд. “Прогресс”, М., 1966г., с. 5-11.

[191] Мустафа Кемаль, “Путь новой Турции 1919-1921”, т. III, М., 1934г., с. 93, 117.

[192] ա) Նույնը, 98-100,

բ) ДВП СССР, т. II, с. 554-556, 658.

[193] “Кемаль Ататюрк”, “Избранные речи…”, с. 101-106.

[194] ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի արխիվ, ֆ. 1, ց. 1, գ. 80, թ. 88, 69 և 72:

[195] Cemal Kutay, “Karabekir Ermanistani nasil yok etti” Tarih Konusuyor”, Istambul, 1956, sayc 4, s. 26.

[196] Ali Fuat Cebesoy, “Moskova Hatiralari (21/11/1920-2/6/1922)”, Istambul, 1955, s. 62-64, 68-74.

[197] ա) РГАСПИ, ф. 64, оп. 2, д. 29, л. 58-62.

բ) ՀՀ ՆՊԿՊԱ (այսուհետ՝ ՀՀ ՆՊԿՊԱ), ֆ. 113, ց. 3, գ. 7, թ. 1-3,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 324-329:

[198] ա) «Հայաստանի Հանրապետություն» պաշտոնաթերթ, 19/III-1919թ.,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 329-330:

[199] ա) «ՀՍՄՌ և ՍԻՀՀ», էջ 394-395,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 330:

[200] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 502-504,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 330-332:

[201] ա) «ՀՍՄՌ և ՍԻՀՀ», էջ 394,

բ) “Великая октябрская соц. рев. и поб. совет. власти в Армении” (այսուհետ՝ “ВOСР и ПСВА”), Ереван, 1957г., с. 422.

[202] ա) «ՀՍՄՌ և ՍԻՀՀ», էջ 408-411,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 344-346,

գ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 535-537

դ) “Discours du chari Moustafa Kemal”, 1929, Leipzig, p.p. 390-392.

[203] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 534-535,

բ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ,Պոլիս, 1921թ., էջ124-125,

գ) MПНВ, ч. III, вып. 1, М., 1928г., с. 75-76.

դ) “ВОСР и ПСВА”, Ереван, 1957г., с. 441-422:

[204] Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ., էջ 286:

[205] ա) MПНВ, ч. II, М., 1926г., с. 188-189.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 537-539:

[206] Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ., էջ 286:

[207] Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (այսուհետ՝ ՀՍՀ), հ. 5, էջ 544, հ. 12, էջ 687:

[208] ա) “Tableau approximatif des Reparations et indeminites Pour les Dommages subis par la Nation Armenienne en Armenie de Turquie et Dans la Republique Armenienne Du Caucase” (Paris, 1919, Ա.Ահարոնյանի և Պողոս Նուբար փաշայի ներկայացրած զեկույցը Փարիզի Վերսալյան խաղաղության համաժողովին,

բ) «Հայրենիք» օրաթերթ, 8 ապրիլի 1919թ., էջ 2,

գ) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 502-503,

դ) “The Republic of Armenia”, vol. 1, The First year, 1918-1919. Richard G.Hovannisian, University of California Press, Berkley-Los Angeles-London, p. 456-457.

[209] Г.Казарян, “Геноцид  Армянского народа в Османской империи”, Ереван, 2004г., с. 38.

[210] ա) Հայկազ Գ.Ղազարեան, «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968թ., էջ 212, 217,

բ) Անահիտ Աստոյան, «Դարի կողոպուտը. հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1914-1923թթ.», Երևան, 2013թ., էջ 146:

[211] Ա.Աստոյան, նշվ. աշխ., էջ 51:

[212] Հ.Գ.Ինճիկյան, «Օսմանյան կայսրության անկումը», Երևան, 1984թ.., էջ 301:

[213] ա) «Հայրենիք» (օրաթերթ) , 1919թ.., փետրվարի 27-ի և մարտի 2-ի 1-ին էջերը,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 177:

[214] Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 362-363:

[215] «Հայրենիք» (օրաթերթ) , Բոսթոն, 27/III-1919թ., էջ 2:

[216] ա) Տե՛ս նշված “Tableau…”, Paris, 1919.

բ) «Հայրենիք», 8/IV-1919թ., էջ. 2,

գ) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ., էջ 502-503:

դ) R.G..Hovhannisian, նշվ. աշխ., էջ 456-457.

ե) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 285-286.

զ) Վ.Փափազեան, «Իմ յուշերը», հ. II, 1957թ., Գահիրէ, էջ 44-45,

է) Մ.Գ.Ճիզմէճեան, «Պատմութիւն ամերիկահայ քաղաքական կուսակցութեանց, 1890-1925», Ֆրեզնօ, 1930թ., էջ 397-398,

ը) Philip Mason Burnett, Reparations at the Paris Peace Conference From the Standpoint of the American Delegation, 2 vols., Nero York, 1940, vol. 1, p. 35-36, 943-945, vol. II, p. 580-593.

[217] ա) United States. Department of State Papers Relating to the Foreign Rilations of the USA 1919. The Paris Peace Conference, vol. VI, 116, 134 (13 vols. Washington D.C., 1942-1947).

բ) Նույնը, vol. VI, p.215-218, 222, 232-233, 370.

գ) Տ.Սահակյան, «Վուդրո Վիլսոն. մարդը և քաղաքագետը», Երևան, 2006թ., էջ 15-17:

դ) The Paris Peace Conference, vol. IV, p. 509-511.

[218] Նույնը, էջ 511-512:

[219] The Paris Peace Conference, vol. VI, p. 688-691.

[220] ա) MПНВ, ч. III, вып. II.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 606-607:

[221] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 235:

[222] Աւետիս Ահարոնեան, «Սարդարապատից մինչև Սևր և Լօզան» (քաղաքական օրագիր), «Հայյրենիք»-ի տպարան, Պոսթըն, 1943թ., էջ 37-38, 42-43, 52-53, 57-61:

[223] ա) Documents on British Foreign Policy 1919-1939 (այսուհետ՝ DBFP), London, vol. VIII, p. 156-179.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 665-669, հատկապես՝ էջ 669:

[224] ա) DBFP, vol. VIII, p. 156-179.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 669-670:

[225] ա) Dicision of President Wilson respecting the frontier between Turkey and Armenia, Access for Armenia to the Sea, and the demilitarization of Turkish territory adjacent to the Armenian frontier”. Washington, November 22, 1920, p. 1.

բ) President Wilson’s letter to the Surpreme Council of the Allied Powers”. Weashington, November 22, 1920, p.1.

[226] ա) “The New York Times”, May 28, 1920.

բ) Տ.Սահակյան, «Վուդրո Վիլսոն. մարդը և քաղաքագետը», Երևան, 2006թ., էջ 19-40, հատպակես՝ էջ 37-38:

գ) “The question of the American mandate over Armenia” by Andranik Massis, 1980, Nicosia-Cyprus, p. 152, 167.

դ) “Севрский мирный договор и акты, подписанные в Лозани”, изд. Литиздата НКИД, М., 1927, с. 31-32, 38, 41-43.

ե) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 672-675,

զ) Աւետիս Ահարոնեան, «Սարդարապատից մինչև Սևր և Լօզան», էջ 88-89,

է) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 98-301, հատկապես՝ էջ 270-273:

[227] ա) Աւ. Ահարոնեան, նշվ. աշխ., էջ 75-76.

բ) DBFP, vol. XIII, p. 70, 79.

գ) R.Hovannisian, “The Republic of Armenia”, vol. III, p. 106-107.

դ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 650 և 666:

[228] ա) “Dicision of President Wilson…”, p. 1.

բ) Edwin L. James, “President agress to fix boundaries of New Armenia”, The New York Times, May 23, 1920, p. 1.

[229] “Dicision of President Wilson…”, p. 1.

[230] Նույն տեղում:

[231] Edwin L. James, “President agress to fix boundaries of New Armenia”, The New York Times, May 23, 1920, p. 1.

[232] Salahi Ramsdan Sanyel, “Turkush diplomacy 1918-1923, Mustafa Kemal and the Turkish national movment”, London, 1975, p. 82.

[233] Տ.Սահակյան, «ՑՊ», Երևան, 2007թ., 98-302:

[234] Տ.Սահակյան, ««Վուդրո Վիլսոն. մարդը և քաղաքագետը», Երևան, 2006թ., էջ 51-94:

[235] “Dicision of President Wilson…”, p. 1-2.

[236] ա) Foreign Rilations of United States, 1920, vol. III, p. 790-804.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 702:

[237] ա) Проф. Ю.Г.Барсегов, “Арбитражное решение президента США Вудро Вилсона”, “Голос Армении”, 24 марта, 2007г.

բ) Lausanne Treaty, Turkey and Armenia, New York, 1926, p. 166.

[238] ա) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 304-305,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 501-502 (և 534-535),

գ) Հ.Տեր-Հակոբեան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125:

[239] ա) “Великая октябрская социалистическая Револьюция и победа советской власти в Армении. Сборник документов и материалов” (այսուհետ՝ ВОСР и ПСВА”), Ереван, 1957г., док. № 295, с. 441-442.

բ) Проф. Ю.В.Ключников и А.В. Сабанин, “Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях”, ч. III, вып. 1, М., 1928г., с. 75-76.

[240] «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 676-677:

[241] Տ.Սահակյան, «ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնի «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատման որոշումը որպես գործող միջազգային իրավունքի վավերագիր», Երևան, 2012թ., (ամբողջ գիրքը 124 էջից):

[242] ա) President Wilson’s letter. President Wilson to the Surpreme Council of the Allied Powers”. Washington, November 22, 1920.

բ) Dicistion of President Wilson respecting the frontier between Turkey and Armenia, Access for Armenia to the Sea, and the demilitarization of Turkish territory adjacent to the Armenian frontieռ”. Washington, November 22, 1920.

[243] ա) «ՀՍՄՌ և ՍԻՀՀ», էջ 513-514,

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 510-511:

[244] ա) “Справка исследователского отдела МИД Великобритании”.  “Армянские и грузинские претензии на турецкую территорию” (иллюстрируемая картой, сранивающей границы в 1978-1918гг. с границей 1945г. (4 апреля 1946г.) (“История” բաժին).

բ) Г.КАзарян, “Геноцид армянского народа в Османской империи”, Ереван, 2004г., с. 268.

[245] ЦПА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 1, л. 77.

[246] ա) «Խորհրդային Հայաստան», Երևան, № 106, 19 հունիսի 1921թ.,

բ) “Бакинский рабочий”, 22.VI.1921.

[247] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 66.

[248] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 67.

[249] ա) Архив Армянского филиала ИМЛ., ф. 1, д. 40, л. 29.

բ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարած ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ., էջ 405-406:

[250] ա) Ա.Մելիքյան, «Ջավախքը XIX դարում և XX դարի առաջին քառորդին», Երևան, 2003թ., էջ 333-338, 439-500, հատկապես՝ 465-466,

բ) Վ.Սարգսյան, «Սամցխե-Ջավախք-Թռեղքը հայ վրացական հարաբերությունների հոլովույթում», Երևան, 2006թ., էջ 29-30,

գ) Կ.Սարդարյան, նշվ. աշխ., էջ 198-199,

դ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 398,

ե) Նույնի՝ «Հայաստանի դեմ…», էջ 406:

[251] ա) ДВП СССР, т. 4, 1960г., с. 420-429.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 517-527:

[252] «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 527:

[253] «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 677:

[254] ա) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604,

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 499-507:

[255] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД СССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., № 1329, МИД СССР).

[256] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 215, 229:

[257] Նույնը, հ. 2, էջ 215-216

[258] ա) Т.Гамкрелидзе, В.Иванов, “Конференция по сравнительно-исторической громатике индоевропейских языков”, М., 1972г.

բ) Օ.Շիրովի «Հնդեվրոպական լեզուներ» հոդվածը («Լրաբեր հասարակական գիտությունների»), 1980թ., № 5, էջ 91, նաև՝ «Պատմաբանասիրական հանդես», 1977թ., էջ 99-100,

գ) Ռ.Ա.Իշխանյան, «Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագույն պատմության հարցերը», Երևան, 1988թ., էջ 9-10:

[259] ա) Արմեն Այվազյան, «Մայրենի լեզուն և ազգայնականության ակզբնավորումը», Երևան, 2001թ., էջ 16-17,

բ) Thomas Samuelian, Armenian Origins: An Overview of Ancient and modern Sources and Theories (Yerevan: Iravunk Publishing House), 2000, pp. 7-11.

[260] ա) Strabo, XI, XIV, 5.

բ) Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հայոց» (այսուհետ՝ «ՊՀ») (թարգ. Ստ.Մալխասյանցի), Երևան, 1968թ., դպր. Դ, գլ. ԺԲ (էջ 158), դպր. Գ, գլ. ԺԳ (էջ 90),

գ) Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (այսուհետ՝ «ՀՊ»), թարգ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1990թ., գիրք Բ, գլ. Ը,

դ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 1, էջ 333:

[261] Հայ Ժողովրդի պատմություն (այսուհետ՝ ՀԺՊ), Երևան, 1971թ., հ. 1, էջ 508:

[262] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 618, 686:

[263] Նույնը, էջ 870:

[264] ա) Г.A.Меликишвили, “УКН”, с. 217 (УКН, 128, А 2).

բ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի…», էջ 32,

գ) Ռ.Ա.Իշխանյան, նշվ. աշխ., էջ 90-91:

[265] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 229:

[266] ա) «Գիրք թղթոց», էջ 151-152,

բ) Հ.Ն.Ակինեան, «Վրթանես Քերթող և իւր երկասիրութիւնները», «Հանդէս Ամսօրեա», 1910թ., էջ 8,

գ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 2, գր. 1, Երևան, 1967թ., էջ 228, 231:

[267] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 216,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 331:

[268] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 231-242:

բ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., , էջ 468-470:

գ) Ղ.Ալիշան, «Հայապատում», Վենետիկ, 1901թ., էջ 614-615,

դ) Խաչատուր Աբեղայի Ջուղայեցւոյ «Պատմութիւն Պարսից», Վաղարշապատ, 1905թ., էջ 102:

[269] ա) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 468-470,

բ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 238, 248,

գ) К.Патканов, “Дневник осады Испагани, веденный Петросом ди-Саргис Гиланенц”, СПб, 1871г., с. XV-XVI.

[270] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 245.

բ) «Նշխարք մատենագրութեան հայոց», Պետերբուրգ, 1884թ., էջ 6-7:

[271] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 55,

բ) Les sux Vouanges de jean Babtiste Tavernier en Turquie, en Perse et aux Indes”, Paris, 1682, t. I, p.32.

[272] ա) Նույնը, էջ 333

բ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 55:

[273] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55-56,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», Երևան, 1971թ., էջ 67-68,

գ) Г.Эзов, նշվ. աշխ.,  էջ 266:

[274] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 266:

[275] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 229

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800»,  (ամբողջ գիրքը),

գ)  Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 203,

դ) Ղուկաս Սեբաստացի, «Դավիթ-Բեկ կամ Պատմություն Ղափանցոց» (Երևանի համալս. Հրատ.), 1992թ. (ամբողջ գիրքը, հատկապես՝ էջեր 23, 27, 39, 55, 63, 69, 71):

[276] ա) А.Крымский, “История Персии, её литературы и дервишской теософии”, ч. III, М., 1906г., с. 268.

բ) Н. Дубровин, “История войны и владичества русских на Кавказе”, т. III, СПб, 1886г., с. 3, 34-39.

գ) “Жизнеописание Ага-Маметхана Каджара”, СПб, 1835г., с. 20.

դ) Թ.Խ,Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 415-416:

[277] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 4, Երևան, 1984թ., էջ 191-234, 293-383, 394-426,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 217:

[278] Լեո, Երկ. ժող., հ. 4, էջ 426-427:

[279] Նույն տեղում:

[280] Նույնը, էջ 427

[281] ա) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX-начале XX в”, Ереван, 2002г., с. 61-63.

բ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին», Երևան, 2002թ., էջ 28-29,

գ) И.Шопен, “Исторический памятник состояния Армянской области в Эпоху её присоединения к российской империи, СПб, 1852г., с. 545-342, 599-642.

դ) “Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией” (այսուհետ՝ АКАК), Тифлис, 1868г., т. II, с. 276, 584-585.

ե) “Известия штаба Кавказского военного округа”, № 37, Тифлис, 1914г., с. 21-37.

զ) ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 94, ց. 1, գ. 435, թ. 85-86,

է) Նույնը, ֆ. 90, ց. 1, գ. 48, թ. 398,

ը) ՀԺՊ, հ. 5, Երևան, 1947թ., էջ 171, 175,

թ) Ա.Երիցյան, «Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի հայք 19-րդ դարում», Թիֆլիս, 1894թ., հ. 1, էջ 383,

ժ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 4, էջ 427, 484:

[282] Նույն տեղերում:

[283] Նույն տեղերում:

[284] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 32:

[285] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 63:

[286] Նույն տեղում:

[287] ա )Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 30 և 32,

բ) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 62-63:

[288] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 33:

[289] И.Шопен, նշվ. աշխ., էջ 599-642:

[290] ա) Լեո, հ. 4, էջ 484:

բ) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 64:

[291] ա) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 80-81 (Աղյուսակ-5).

բ) “Обозрение Эриванской провинции” (журнал МВД), Эривань, 1831г., кн. 2, с. 91-106.

գ) “Обозрение Нахичеванской провинции” (Армянской области)-журнал МВД, Эривань, 1831г., кн. 5, с. 69-70.

[292] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 83:

[293] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 58 (Աղյուսակ-4).

[294] ա) Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 117 (Աղյուսակ-23).

բ) “Первая всероссийская общая перепись населения 1897г.” (Աղյուսակ-22).

գ) “Кавказский календарь на 1914г.”, Тифлис, с. 110-137.

[295] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 63 (Աղյուսակ-6) և էջ 119 (Աղյուսակ-24):

[296] Նույնը, էջ 58 (Աղյուսակ-4):

[297] Նույնը, էջ 60 (Աղյուսակ-5), էջ 63 (Աղյուսակ-6), էջ 119 (Աղյուսակ-24):

[298] Նույնը, էջ 123 (Աղյուսակ-26):

[299] Նույնը էջ 58 (Աղյուսակ-4) և էջ 117 (Աղյուսակ-23):

[300] Докт. геогр. наук Л.А.Валесян, “Географическое положение и общая характеристика” (в “Атласе сельского хозяйства Армянской ССР), Москва-Ереван, 1984г., с. 171-172.

[301] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 217:

[302] Докт. геогр. наук Л.А.Валесян, նշվ. աշխ., էջ 171:

[303] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 217:

[304] ա) «Ավանգարդ» (թերթ), 27 ապրիլի 1988թ., № 52,

բ) “Нагорный Карабах” (историческая справка), Ереван, 1988г., с. 58.

[305] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 174-175:

[306] «Հայերն աշխարհում» (հանրագիտական համառոտ բառարան), Երևան, 1995թ., էջ 12:

[307] Նույնը, էջ 6:

[308] Միքայել Մալխասյան, «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007թ., էջ 19:

[309] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 217:

[310] Նույն տեղում:

[311] “Атлас сельского хозяйства Армянской ССР” (Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР), Москва-Ереван, с. 12,171.

[312] Վ.Ե. Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 323, 488-489:

[313] Ա.Մալխասյան, նշվ. աշխ., էջ 19:

[314] Նույնը, էջ 97:

[315] Նույնը, էջ 96-97, 100, 116:

[316] ա) Երվանդ Շահազիզ, «Հին Երևանը», Երևան, 1931թ., էջ 227,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», էջ 382:

[317] Նույնը, էջ 387:

[318] Նույնը, էջ 388:

[319] Նույնը, էջ 389:

[320] Նույնը, էջ 389:

[321] Նույնը, էջ 388:

[322] Նույնը, էջ 390-391:

[323] Նույնը, էջ 391:

[324] Նույնը, էջ 392-393:

[325] Նույնը, էջ 394-395:

[326] Նույնը, էջ 396-397:

[327] Նույնը, էջ 397-398:

[328] Նույնը, էջ 398-399:

[329] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 434-447 և հ. 5, էջ 234,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 411-415:

[330] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 354-355:

[331] ա) Կ.Կոստանյանց, «Վիմական տարեգիր», Ս.Պետերբուրգ, 1913թ., էջ 182,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 417-420:

[332] Ա.Չոպանյան, «Նաղաշ Յովնաթան աշուղ և Յովնաթան Յովնաթանեան նկարիչը», Փարիզ, 1910թ., էջ 95-96:

[333] Երվանդ Շահազիզ, «Հին Երևանը», էջ 246:

[334] «Անահիտ» հանդես, Փարիզ, 1898թ., № 1, էջ 11-14, 1899., № 4-5, էջ 176-178 և հետագա համարներում:

[335] Բաբգէն աթոռակից կաթողիկոս, «Ցուցակ ձեռագրաց Ղալաթիոյ», Լիբանան, 1961թ., էջ 1130:

[336] Աբրահամ Երևանցի, «Պատմութիւն պատերազմացն 1721-1736թթ.», Երևան, 1938թ. (նախաբան), էջ V-VIII:

[337] Սիմեոն Կաթողիկոս Երևանցի, «Ջամբռ», Վաղարշապատ, 1873թ., էջ 33-35:

[338] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 279-282, 560-563, 460-463,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 415-416:

[339] Նույնը, էջ 416-417:

[340] Նույնը, էջ 417:

[341]  «Մասեաց աղաւնի», Թեոդոսիա, 1863թ., էջ 172-174:

[342] Լեո, հ. 6, էջ 819:

[343] Խաչատուր Աբովյան, «Երկեր» (առաջաբանը՝ Պ.Հ.Հակոբյանի), «Սովետական գրող», հրատ., Երևան, 1984թ., էջ 3-253 (տե՛ս նաև Առաջաբանի՝  «Աբովյանի անձն ու ստեղծագործությունը»-ի XVI-XXIV էջերը):

[344] Նույնը, էջ 290-368:

[345] Նույնը, էջ 254-289:

[346] Նույնը, էջ 369-423:

[347] Նույնը, էջ 423-427:

[348] Նույնը, էջ 428-471:

[349] Նույնը, էջ 461:

[350] Նույնը, էջ 472-652:

[351] Նույնը, էջ 540-544:

[352] Նույնը, էջ 544-549:

[353] Նույնը, էջ 549-555:

[354] Նույնը, էջ 653-703:

[355] Նույնը, էջ 11:

[356] Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ. (ամբողջ գիրքը՝ 584 էջերից):

 

You may also like