Ծովակալ Հայման Ռիքովեր – Մտորումներ մարդու կյանքի նպատակի մասին

Ծովակալ Ռիքովերի ելույթը Սան Դիեգոյի «Ռոթարի» ակումբում հրավիրված ճաշկերույթի ժամանակ, Սան Դիեգո, Կալիֆորնիա, 10 փետրվարի 1977թ.

Վոլտերը մի առիթով ասել է. «Զբաղված չլինելը եւ գոյություն չունենալը մարդու համար նույն բանն են»: Այս մի քանի բառով նա պարփակել է կյանքի նպատակի էությունը՝ աշխատել, ստեղծագործել, գերազանցել ու հոգ տանել աշխարհի եւ նրա գործերի մասին:

Հարցը, թե մենք ինչ կարող ենք անել մեր կյանքին նպատակ կամ իմաստ հաղորդելու համար փիլիսոփաների եւ հասարակ մարդկանց կողմից արծարածվել է հազարամյակներ շարունակ: Բայց եւ այնպես, այսօր մենք, թվում է, ավելի հեռու ենք պատասխանից, քան նախկինում: Չնայած մեր հսկայական նյութական հարստությանը եւ բարձր կենսամակարդակին, մարդիկ որոնում են ինչ-որ բան, որը հնարավոր չէ փողով գնել:

Ինչպես ասում էր Ուոլթեր Լիփմենը. «Թեեւ մեր կյանքը լի է բազմազան բաներով, սակայն զուրկ է այն նպատակից եւ ջանքերից, որոնք կյանքին հաղորդում են նրա բույրն ու իմաստը»:

Ես հավակնություն չունեմ, թե կախարդական պատասխան ունեմ: Սակայն գտնում եմ, որ գոյության որոշակի հիմնարար սկզբունքներ կան, որոնք դարեր շարունակ առաջ են քաշվել մտածող մարդկանց կողմից, եւ որոնք կարող են մեզ առաջնորդել կյանքի իմաստի որոնումներում:

Պատասխանատվության զգացումը մեր գոյության սկզբունքներից է, որը մարդուն ստիպում է լինել ներգրավված կյանքում: Պատասխանատվություն ստանձնելը նշանակում է, որ անհատն իր վրա պարտավորություն է վերցնում։ Պատասխանատվությունը լայն է եւ շարունակական: Մեզանից ոչ ոք երբեք դրանից ազատ չէ, նույնիսկ եթե մեր գործունեության արդյունքն անհաջող ստացվի։

Պատասխանատվությունը ենթադրում է մարդու պարտավորությունն ինքն իր հանդեպ, որը շատերը չեն ցանկանում ընդունել: Նրանք ավելի շուտ հետեւում են արտաքին պարտադրանքներին կամ այլոց թելադրած ուղորդումներին: Նման հարաբերություններն անհատին ազատում են անձնական որոշումների կայացման գործընթացից։

Նա ինքն իրեն պատում է անխուսափելիության կամ կույր հավատի պաշտպանիչ ծածկոցով, եւ այլեւս կարիք չունի հսկայածավալ ոչ ժամանակ, ոչ ջանք, ոչ էլ մտածողություն ներդնելու` ստեղծագործական որոշումներ կայացնելու եւ իմաստալից կերպով մասնակցելու իր սեփական կյանքի կառավարմանը:

Պատասխանատվությունը ենթադրում է նաեւ պարտավորություններ ուրիշների հանդեպ, կամ ինչպես Կոնֆուցիոսն է ուսուցանել՝ մեզանից յուրաքանչյուրը կոչված է աշխարհը փրկելու։ Հատուկ է փոքր ուղեղներին այս պարտականությանը խուսափողական կամ անխանդավառ վերաբերմունքով մոտենալը: Սակայն առանց խանդավառության ոչ արվեստը, ոչ գիտությունը, ոչ էլ մարդկության մեծ գործերից որեւէ մեկը երբեք չէր ստացվի:

Աշխատանքը ճիշտ կատարելու համար անհրաժեշտ պատասխանատվության զգացումը, ըստ երեւույթին, նվազում է: Դրա փոխարեն, մեր հասարակության համար անորակ աշխատանքի առթիվ բողոքների դեպքում սովորական է դարձել «Այդ բանի համար ես պատասխանատու չեմ» կեցվածքը : Այս պատասխանը իմաստային սխալ է: Սովորաբար, այն ինչ նկատի ունի անձը, հետեւյալն է. «Ես չեմ կարող իրավական պատասխանատվության ենթարկվել այդ բանի համար»: Մինչդեռ բարոյական կամ բարոյախոսական տեսանկյունից այն մարդը, ով հրաժարվում է պատասխանատվությունից, ճիշտ է, քանի որ այս խուսփողական կեցվածքով, նա իսկապես պատասխանատվություն չի կրում, այսինքն` նա բառիս բուն իմաստով անպատասխանատու է:

Անգործության եւ անպատասխանատվության այս կեցվածքը ախտանիշներ են Ամերիկայում ծավալվող ինքնագոհությանը երկրում տիրող վիճակի նկատմամբ։ Դրա արդյունքը ոգու կաթվածն է, որը ամենեւին բնորոշ չի եղել ամերիկացիների համար մեր պատմության նախորդ փուլերում։ Անգամ բարձր հարկերի եւ բարձր գների մասին բողոքներն են անիրական: Դրանց հետեւում թաքնված է այն իրողությունը, որ մարդկանց մեծամասնությունը, զուտ կենցաղային հարմարավետության առումով, երբեք այսքան բարվոք վիճակում չի եղել: Իսկ նրանք, ովքեր դեռեւս դուրս են մնացել, կամ չունեն բավականաչափ ուժ կամ քանակություն քաղաքական ազդեցություն ունենալու:

Կյանքի նպատակը գտնելու խնդիրը նաեւ պահանջում է հաստատակամություն:

Ես տեսել եմ շատ երիտասարդների, ովքեր շտապում են աշխարհին հայտարարելու իրենց ուղերձները, եւ երբ տեսնում են, թե որքան խուլ է աշխարհը, նրանք մի կողմ են քաշվում՝ սպասելու եւ իրենց ուժերը խնայելու համար:

Նրանք հավատում են, որ որոշ ժամանակ անց կարող են հասնել մի ինչ-որ փոքրիկ բարձունքի, որտեղից կարող են իրենք իրենց լսելի դարձնել: Յուրաքանչյուրը մտածում է, որ մի քանի տարի անց նա կհասնի որոշակի կարգավիճակի, եւ դրանից հետո կկարողանա իր իշխանությունն օգտագործել հանուն բարօրության: Ի վերջո գալիս է այդ ժամանակը, եւ դրա հետ մեկտեղ վրա է հասնում մի տարօրինակ ինքնաբացահայտում՝ նա կորցրել է իր մտքի հորիզոնը: Առանց հաստատակամության անհետացել են ձգտումներն ու պատասխանատվության զգացումը:

Գոյության մեկ այլ կարեւոր սկզբունք, որը կյանքին նպատակ եւ իմաստ է տալիս, գերազանցությունն է: Գերազանցության ձգտման իղձը խորապես անհատական է, ուստի գերազանցության հասնելը բերում է անձնական բավարարվածություն: Երջանկությունը գալիս է սեփական ուժերի լիակատար օգտագործումից` գերազանցության հասնելու համար ։ Կյանքը կարող է դառնալ ունայն պարապություն, որին լցնելու համար քիչ միջոց կա, որը գերազանցությունը իրագործելուց ավելի գոհացուցիչ են:

Հենց գերազանցության այս սկզբունքն է, որից ամերիկացիները կարծես նահանջում են, այդ պահին, երբ ազգը դրա կարիքն ունի։ Գերազանցության պակասը ենթադրում է միջակություն: Իսկ այնպիսի հասարակության մեջ, որը պատրաստ է ընդունել միջակության հիմնաչափը, անձնական անհաջողության հնարավորություններն անսահման են։ Անկասկած միջակությունը կարող է կործանել մեզ նույն հավանականությամբ, ինչ շատ ավելի հանրահայտ վտանգները:

Կարեւոր է, որ մենք տարբերակենք, թե ինչ է նշանակում ձախողվել պարտականությունը կատարելիս, եւ ինչ է նշանակում լինել միջակություն։ Արժանապատիվ եւ ժամանակահունչ ապրած կյանքը՝ թեկուզեւ ձախողված ավարտով, էապես տարբերվում է այն կյանքիյց, որի ընթացքում ձեռք է բերվել իշխանություն եւ փառք, սակայն որը եղել է ձանձրալի, անինքնատիպ, անիմաստալի ու գորշ: Իրականում կարեւոր է ոչ թե կուտակված հարստությունը կամ հեղինակավոր պաշտոնը, այլ այն, որ մեր կյանքում կան իմացությամբ ու խանդավառությամբ լի մարդիկ, եւ մենք դարձել ենք այնպիսի անձնավորություն որի հետ շփվելիս` մենք իսկ բավարարություն ենք ստանում:

Ի վերջո, միջակությունից խուսափելը մեզ հնարավորություն է տալիս բացահայտել, որ հաջողությունը գալիս է, երբ մենք դառնում ենք կրթված անձինք՝ ովքեր կարողանում են զանազանել գերազանց ապրած կյանքը միջակությունից: Շերլոք Հոլմսը մի առիթով ասում է դոկտոր Վաթսոնին. «Վաթսոն, միջակությունն իրենից բարձր ոչինչ չգիտի: Հանճարեղություն ճանաչելու համար տաղանդ է պետք»: Ասվածին նա կարող էր ավելացնել, որ տաղանդ է պետք յուրաքանչյուրիս մեր միջակությունը քննադատելու համար, այլ ոչ թե ուրիշին:

Մենք պետք է պատվենք գերազանցությունը, չսահմանափակվելով նյութական պարգեւներով։ Ճապոնացիները սովորություն ունեն, որն ինձ թվում է արժի ընդօրինակել։ Իրենց արվետագետներին ազնվական կամ ասպետական տիտղոսներով մեծարելու փոխարեն, նրանք այդ մարդանց շնորհում են «Ազգային գանձ » պատվավոր կոչումը:

Ստեղծագործելը, գոյության հիմնական սկզբունքներից եւս մեկն է, որն, ըստ իս, նպաստում է կյանքի իմաստավորմանը: Կյանքի ամենամեծ ուրախությունը ստեղծագործ լինելն է։ Հայտնաբերել թերզարգացած վիճակ, նշմարել դրա զարգացման հնարավորությունները, ծրագրել անելիքը եւ, այնուհետեւ, բոլոր ունակություները լծել այդ ծրագչի իրականցմանը, անգամ եթե դա նշանակում է ընդունված կարծիքների հոսքի դեմ պայքարելուն – դա մի բավականություն է, որի համեմատ մակերեսային հաճույքները ոչինչ են:

Ստեղծագործելը պահանջում է հոգատարություն: Պահանջում է արտահայտվելու արիություն: Աշխարհի առաջընթացը մշտապես կախված է եղել առաջնորդների արիությունից: Մասնավոր քաղաքացու մոտ եւս արիության որոշակի չափ է անհրաժեշտ, որ պետությունը լավ գործի։ Հակառակ դեպքում, հարստությամբ, խարդախությամբ, կամ պաշտոնագրավմամբ իշխանություն ձեռք բերած մարդիկ պետությունը կկառավարեն իրենց հայեցությամբ, եւ ի վերջո՝ հօգուտ իրենց անձնական շահի: Քաղաքացու համար այդ արիությունը նշանակում է առկա խնդիրների մասին շիտակն ասելը, եւ իշխանազանցությունը դատապարտելն առանց քաշվելու ։ Դրա համար արիություն է պահանջվում, քանի որ մեր քաղաքավարի հասարակության մեջ շիտակ խոսքը չի խրախուսվում։ Բայց երբ հարցը վերաբերում է ազգի բարեկեցությանը կամ գոյատեւմանը, ապա խուսափողական դիրքորոշումն անթույլատրելի է: Ոչ միայն հնարավոր է, այլեւ, ըստ էության, շիտակ խոսելը յուրաքանչյուր մարդու պարտականությունն է, հստակ բարձրաձայնելով այն ամենն, ինչ իր գիտելիքն ու խիղճը նրան թելադրում են ասել: Այսօրվա խնդիրները մեծ մասով կարող են առաջ քաշվել միայն անաչառության եւ անկեղծության շնորհիվ, փաստերի հանդեպ խորը հարգանքով՝ որքան էլ որ դրանք տհաճ եւ անհարմար լինեն: Իսկ որտեղ նման փաստերը հեշտ մատչելի չեն, պետք է պատրաստ լինել ջանքեր թափելու դրանք ջրի երես բերելու, եւ հետո միայն խիստ հիմնավորված եզրահանգումներ առաջ քաշելու համար:

Արիություն ունենալը նշանակում է հետամուտ լինել ձեր նպատակներին կամ կատարել ձեր պարտականությունները, նույնիսկ երբ ձեր ճանապարհը խոչընդոտում են եւ հաջողությունը ձեզ թվում է երազանք: Արիություն է պետք, որպեսզի ոտքի կանգնեք եւ պայքարեք այն բանի համար, որը ճիշտ եք համարում: Եվ այդ պայքարը երբեք չի ավարտվում։ Դուք պետք է վերսկսեք այն ամեն առավոտ, արեւածագի հետ մեկտեղ: Սըր Թոմաս Մորը գրում էր. «Եթե չար մարդիկ չեն կարող արմատախիլ արվել, եւ եթե դուք չեք կարող շտկել անհաջող սովորույթները ձեր կամքով, դա պատճառ չէ հանրային կյանքից ձեռք քաշելու: Ընդհակառակը, պետք է ձգտենք անուղղակի միջոցներով քաղաքականությունը շտկելու, եղածից հնարավոր լավագույն արդյունքներին հասցնելով եւ մնացած անուղղելի վատը գոնե գոնե նվազագույնին հասցնելով»:

Գոյության այս սկզբունքները՝ պատասխանատվությունը, հաստատակամությունը, գերազանցությունը, ստեղծագործությունը, արիությունը, պետք է համադրվեն մտավոր աճի եւ զարգացման հետ, եթե կամենում ենք գտնել մեր կյանքի իմաստն ու նպատակը: Ծուլությունը սատանայի ներմուծած հնարքն է այս աշխարհում: Քսան տարեկանում մեզանից ոմանք արդեն ձեռք են բերել որձաքարի ամրության կեցվածք, որը մենք պահպանում ենք ողջ կյանքի ընթացքում։ Մենք երբեք չպետք է դադարեցնենք մեր մտավոր աճը: Մեր խիղճը երբեք չպետք է մեզ ազատի այսօրվա խնդիրների մասին հոգալուց։ Մեր միտքը պետք է լինի մշտապես թերահավատ, բայց՝ պրպտող: Մենք պետք է ձգտենք ամբողջովին ազատվելու մարդուն հատուկ այն թերությունից, որի առթիվ Պասկալը ափսոսանք էր հայտնում իր «Մտքեր» աշխատությունում: Մեր ազատ ժամանակը չպետք է լցնել անիմաստ զվարճանքներով, որոնք զրկում են մեզ մտածելու անհրաժեշտությունից: Լիարժեք իմաստով մտավորական լինելու համար մարդու միտքը պետք է մշտական շարժման մեջ լինի:

Արիստոտելը գտնում էր, որ երջանկությունը կարելի է գտնել մտքի օգտագործման մեջ։ Այլ կերպ ասած, տգիտությունը երանություն չէ, այլ մոռացություն: Ոգեշնչված աղոթողը ոչ թե խնդրում է առողջություն, հարստություն, բարգավաճում կամ նյութական ինչ-որ բան, այլ ասում է. «Աստված, լուսավորիր իմ միտքը»: Մարդը չի կարող իր կյանքում նպատակ գտնել, առանց իր մտավոր որակների եւ ունակությունների ընդլայնման եւ իրագործման: Բազմակողմանի ուսումը այդ որակների հիմնական աղբյուրն է: Բազմակողմանի ուսում ասելով, նկատի ունեմ նշմարող ճաշակ, խոհեմ դատողությունը՝ տեղեկացված եւ քննական հայացքները, որոնք վեր են նեղ շահերից եւ կողմնակալ կրքերից, բարդությունը հասկանալու եւ դրան համապատասխան աճելու ունակությունը:

Մեր բազմաթիվ սխալների ու խնդիրների պատճառը տգիտությունն է՝ մնացյալ աշխարհի փաստերի մասին ազգային համընդհանուր չիմացությունը։ Ազգը կամ անհատը չեն կարող գործել, եթե ճշմարտությունը հասանելի չէ եւ հասկանալի չէ: Առաջնորդների կամ լրատվամիջոցների կարողությունները ի զորու չեն հասարակ քաղաքացիների տգիտությունը եւ անտարբերությունը չեզոքացնելու: Քանի որ Միացյալ Նահանգները ժողովրդավար պետություն է, այս դրությունից դուրս գալու ընդհանուր ելքը բոլորիս իրազեկվածության մակարդակի բարձրացման մեջ է գտնվում։ Գիրք կարդալը այդ նպատակին հասնելու ձեւերից մեկն է: Մի քանի դոլար ծախսելով գրքի վրա՝ մենք հնարավորություն ենք ստանում իմանալ մեծ մարդկանց մտքերն ու նրանց կյանքի գործերը:

Ապրելու ապացույցը, ինչպես Նորման Քուինսն է ասել, «հիշողության մեջ է, եւ մենք բոլորս կարդալու շնորհիվ կարող ենք ապրել հինգ կամ վեց կյանք մեր մեկ կյանքի ընթացքում: Գիրք կարդալու շնորհիվ բանականության դարպասները բացվում են, հասանելի դարձնելով մի շարք փորձառություններ, որոնք այլապես անհասանելի կլինեին մեզ համար»: Գիրք կարդալով մենք աճում ենք թե՛ զգացմունքային, եւ թե՛ մտավոր առումով:

Որպես ընթերցող, մարդը եզակի է կենդանի արարածների մեջ: Կարդալու ունակությունը, եւ ավելի լայն իմաստով, լեզվի միջոցով բարդ գաղափարներ արտահայտելու ունակությունը տարբերում է նրան բոլոր այլ կենսատեսակներից: Առանց լեզվի բարդ մտածողությունն աներեւակայելի է, իսկ միտքը՝ թերզարգացած: Խոսելու եւ գրելու անկարողությունը կաշկանդում է միտքը։ Նմանապես, անփույթ, թերի մտածողությունը ծնում է անփույթ, թերի լեզու։ Լեզուն ու միտքը փոխկապակցված են, եւ գրավոր խոսքն այն միջոցն է, որը լավագույնս առաջ է մղում եւ՛ մեկին, եւ՛ մյուսին։

Այդ պատճառով, ես գտնում եմ, որ ընթերցանությունը եւ դրա հետ կապված գրելու ունակությունը ամենակարեւոր մարդկային կարողություններից են: Լավ գրելը, վերջին հաշվով, պարզապես հսկայածավալ ընթերցանության, մանրակրկիտ ուսումնասիրության եւ ուշիմ մտածողության արդյունք է: Սա նշանակում է, որ անհրաժեշտ է սովորել՝ ձեռք բերելու համար լավ բառապաշար, եւ կիրառել սովորածը՝ այն օգտագործելու հարցում վարժվելու համար: Ինձ թվում է, եթե մարդը խնդիր է դնում իր մտավոր կարողությունները զարգացնելու, ապա ամենից առաջ վերը նշված զույգ ունակությունները պետք է զարգացվեն եւ սնուցվեն: Եվ քանի դեռ մարդը չի կարողանում լավ արտահայտել իր մտքերը, նա չի կարող զգալի ազդեցություն ունենալ իր շրջապատի վրա:

Այժմ ես կանգ կառնեմ գոյության վերջին սկզբունքի վրա, որն անհրաժեշտ է կյանքում մարդու նպատակի համար, այն է՝ բարոյախոսության եւ բարոյական վարքագծի նորմերի մշակումը։ Աստված, ինչպես սովորաբար ընդունված է համարել, հիասքանչ գործ է արել նյութական աշխարհի արարչագործությամբ, սակայն, որքան էլ տարօրինակ հնչի, այնքան էլ լավ չի ստացվել մարդու հոգեւոր տարրի հարցը: Մեր շուրջը կան բազմաթիվ վկայություններ, որ բարոյականությունն ու բարոյախոսությունը նվազ տարածված են դառնում մարդկանց կյանքում: Վարքագծի նորմերը, որոնք դարերի ընթացքում խորապես արմատավորվել են համընդհանուր ընդունվածմտածողության մեջ, այլեւս բացարձակ չեն համարվում։ Շատ մարդիկ, կարծես, ի վիճակի չեն տարբերել ֆիզիկական հարմարավետությունը եւ բարոյական բավարարվածությունը: Նրանք կյանքում նյութական հաջողությունը շփոթում են առաքինության հետ:

Բարոյականության անկումն ընթանում է մեր հասարակության բոլոր ոլորտներում ավանդական կրոնի անկմանը զուգահեռ։ Ձգտելով եկեղեցին տարանջատել պետությունից, մենք ընկանք հակառակ ծայրահեղության մեջ եւ կրոնական դաստիարակությունը դուրս հանեցինք մեր պետական դպրոցներից եւ բուհերից, այդպիսով զրկելով մեր երիտասարդությանը բարոյականության եւ բարոյախոսության հարատեւ չափանիշներից, որոնք ազդարարվել են Տասը պատվիրաններով եւ Լեռան քարոզով։

Բարոյականությունը մեր վեճն է վարքագծի հետ: Ցանկացած կրթական համակարգ, որը չի արմատավորում բարոյական արժեքները, պարզապես ստեղծում է խելացի սարքավորումներ, ինչի միջոցով տղամարդիկ եւ կանայք կարող են ավելի լավ բավարարել իրենց գոռոզամտությունը, ագահությունը եւ հեշտասիրությունը:

Մենք այժմ ապրում ենք ավանդական կրոնի կուտակած բարոյական կապիտալով: Այն սպառվում է, եւ մենք չունենք արժեքների վերաբերյալ այլ համաձայնություն, դրա տեղը զբաղեցնելու համար: Դա մասամբ տեղի է ունենում այն պատճառով, որ մարդն այժմ կարող է երկրի վրա ստանալ այն, ինչը նախկինում նրան խոստանում էին տրամադրել երկինք հասնելուց հետո:

Հասարակության մեր համակարգում չկան հեղինակություններ, որոնք մեզ կարողանային ասել, թե որն է լավը եւ ցանկալին։ Մեզանից յուրաքանչյուրն ազատ է ձգտել նրան, ինչն ինքն է համարում լավ: Վտանգը կայանում է նրանում, որ այնտեղ, ուր մարդիկ նահանջում են ճշմարտությունից եւ մոռանում են պարկեշտության մասին, նրանք ի վերջո չեն ստանում ոչ մեկը, ոչ էլ մյուսը։ Ազատ հասարակությունը կարող է գոյատեւել միայն տղամարդկանց եւ կանանց ազնվության շնորհիվ: Բարեբախտաբար, դեռեւս կան մարդիկ, ովքեր մտահոգ են բարոյական եւ բարոյախոսական արժեքներով եւ ուրիշների նկատմամբ արդարության խնդրով: Դրանք այն մարդիկ են, ովքեր հույս են ներշնչում իրատեսության հանդեպ, որը հատուկ է հասարակության վերապրելու, այլ ոչ թե կործանվելու ունակությանը:

Բարոյականությունն ու բարոյախոսությունը հիմնականում անհատական արժեքներ են: Բարոյախոսական չափանիշներ չունեցող հասարակության համար գրեթե անհնար է օրենք մշակել նման չափանիշներ սահմանելու համար: Օրենքը պարզապես որոշ մարդկանց պաշտպանում է ոտնձգություններից, իսկ ոմանց էլ պատժում է ոտնձգություն կատարելու համար: Օրենքը մարդկանց լավը չի դարձնում:

Կարեւոր է նաեւ հասկանալ, որ բարոյականությունն ու բարոյախոսությունը հարաբերական չեն՝ դրանք կախված չեն իրավիճակից: Դա կարող է լինել ամենադժվար սկզբունքը, որին պետք է հետեւել մեր նպատակներն իրագործելիս։ Նպատակները, որքան էլ արժանի թվան, չեն արդարացնում ցանկացած միջոց։ Լուի Բրենդայսը, ով խորապես համոզված էր չափորոշիչների կարեւորության մեջ, ասել է. «Երբեք չի կարելի վստահ լինել նպատակների հարցում՝ քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական: Միշտ պետք է լինեն կասկածներ ու տարակարծություններ»։ Սակայն Բրանդայսը ամենեւին կասկած չուներ միջոցների հարցում. «Հիմունքները չեն փոխվում: Դարերի ընթացքում մարդկային միտքը սահմանել է չափանիշներ: Ստելը եւ խարդախությունըը միշտ վատ են՝ անկախ նպատակից»:

Սա շատ ուժեղ սկզբունք է: Կյանքն իմաստազուրկ չէ այն մարդու համար, ով որոշակի գործողություններ սխալ է համարում, ուղղակի այն պատճառով, որ դրանք սխալ են, անկախ նրանից, թե դրանք խախտում են օրենքը, թե ոչ: Այս տեսակի բարոյական համակարգը մարդուն տալիս է ուղեցույց, հիմք, ըստ որի նա ղեկավարում է իր վարքագիծը: Իհարկե, ուզած բանն անելու համար առաջանում է բարոյականությունը շրջանցելու գայթակղություն: Սակայն կա նաեւ մի հսկայական ուժ, որը մարդուն մղում է կանգնել ճշտի կողքին: Սկզբունքն ու հաջողությունը պարտադիր չէ, որ անհամատեղելի լինեն։

Քննարկված բոլոր սկզբունքների միջով կարմիր թելի պես մի բան է անցնում՝ մարդու կողմից ինքն իրեն եւ իր շրջապատը կատարելագործելու ձգտումը` կյանքը գիտակցաբար ապրելով: Շատերը, այս դժվարին ուղու փոխարեն, ինքնահոս, զգացմունքային կյանքով են գայթաղվում: Հեշտ է ոչինչ չանելը: Եվ ոչինչ չանելը նույնպես արարք է՝ անտարբերության կամ վախկոտության արարք:

Մարդը պետք է ինքն իրեն նախապատրաստի մտավոր եւ մասնագիտական առումով, եւ ապա օգտագործի իր կարողությունները լիարժեքորեն: Այս տեսակետը լավ է արտահայտված «Ի-Ճինգում»՝ կոնֆուցիականության «Փոփոխությունների գրքում».

«Բարձրագույն մարդը սովորում եւ կուտակում է իր ուսուման արդյունքները, հարցադրումներ է անում եւ տարբերակում է դրանց պատասխանները, անձնվեր եւ անփառասեր է իր ձեռքբերումներում եւ դրանք գործադրում է բարյացակամ կերպով: Բարձրագույն մարդն իրեն տրամադրում է անդադար գործունեության»:

Շատ կարեւոր է միաժամանակ լինել մտածող եւ գործիչ, ինչպես նաեւ ունենալ պատասխանատվության զգացում։ Տեսաբանը, որը չունի պատասխանատվություն, դուրս է մղվում իրական աշխարհից։ Նրա առաջարկություններն արվում են դատարկ տարածության մեջ: Քանի որ նա պարտավոր չէ իրականացնել իր առաջարկությունները, դրանք կարող են լինել անպատասխանատու եւ վնաս հասցնել: Նմանապես, նրանք, ովքեր ղեկավարում են՝ գործը կատարողները, հաճախ զուրկ են լինում պահանջված մտածողության կարողությունից:

Կյանքում նպատակ գտնելու համար մարդ պետք է պատրաստ լինի գործել, կատարելության ձգտել իր աշխատանքում եւ հոգալ նաեւ այն մասին, ինչն ավելի բարձր է անձնական անվտանգությունից: Կյանքը պետք է զգալ, այլ ոչ թե դիտարկել: Բայց դա անելը նշանակում է ստանձնել ամենօրյա պարտականություններ: Ռալֆ Ուոլդո Էմերսոնն ասել է. «Աստված յուրաքանչյուր մարդու միտքին ընտրություն է առաջարկում ճշմարտության եւ անդորրի միջեւ։ Վերցրեք այն, ինչ Ձեզ դուր է գալիս, եւ իմացեք, որ երբեք չեք կարող ունենալ երկուսը միասին»:

Ոչ մի պրոֆեսիոնալ մարդ իրավունք չունի իր անձնական հանգստությունը գերադասել մարդկության երջանկությունից: Նրա տեղը, նրա պարտքը՝ պայքարող մարդկանց առաջին շարքերում լինելն է, այլ ոչ թե այն անվրդով մարդկանց, ովքեր իրենց հեռու են պահում կյանքից։ Որպեսզի մասնագիտությունն իր արժանի տեղը զբաղեցնի հասարակության հետագա զարգացման մեջ, այն պետք է երբեք բավարարված չլինի նրանով, ինչ կա իրականում: Եթե ձեր աշխատանքում կա որոշակի ոգեւորություն, ապա դուք պետք է սովորեք առաջ շարժվել, ոչ թե պայքարեք այն բանի համար, որ անհասանելի է, այլ կենտրոնանաք այն խնդիրների լուծման վրա, որոնք թվում են գրեթե անվերջ: Ինչպես գրել է Ռոբերտ Բրաունինգը. «Այո, բայց չէ որ մարդը պետք է ավելիին ձգտի, քան կարող է, այլապես ինչի համար է դրախտը»:

Մարդու գործը սկսվում է իր աշխատանքից, իր մասնագիտությունից: Մասնագիտություն ունենալը հրաշքի նման բան է, ինչպես սիրահարվելը: Ես կարող եմ հասկանալ, թե ինչու Լյութերն ասաց, որ մարդն արդարացված է իր մասնագիտության հանդեպ կոչումով, քանզի դա Աստծո բարեհաճության ապացույցն է: Բայց մասնագիտություն ունենալն ավելին է, քան աշխատավայրում պարզապես ժամանակ ծախսելը: Դա նշանակում է զերծ մնալ առօրյա ժամավաճառությունից, անկարողությունից, անիրազեկությունից եւ միջակությունից։ Մարդը պետք է ձգտի դառնալ գերազանցության մարմնացում։

Ժամանակակից աշխարհում աշխատանքի մեծ մասը կատարվում է նրանց կողմից, ովքեր չափազանց շատ են աշխատում: Նրանք կազմում են «նահատակների միջուկը»: Մնացած աշխատողների էներգիայի մեծ մասը գնում է բողոքներին: Այսօրվա աշխատակիցներից քչերն են նվիրված իրենց կազմակերպությանը կամ դրա առաքելությանը: Նրանք հետաքրքրված են միայն գումար վաստակելով կամ իրենց անձնական առաջընթացով: Եվ շատ կազմակերպություններ իրենց աշխատակիցներին, կարելի է ասել, սպանում են բարությամբ, մեղմացնելով նրանց պատասխանատվության զգացումն ամենաթողությամբ։ Դա ճակատագրական սխալ է։ Քանի որ այնտեղ, ուր ավարտվում է պատասխանատվությունը, ավարտվում է նաեւ գործը:

«Մենք մեզ չափում ենք բազմաթիվ չափանիշներով», – ասել է Ուիլյամ Ջեյմսը: «Մեր ուժը եւ մեր միտքը, մեր հարստությունը եւ նույնիսկ մեր լավ բախտն այն է, ինչ ջերմացնում է մեր սրտերը եւ մեզ մղում է ինքներս մեզ զգալ կյանքին արժանի: Բայց այդ բոլորից ավելի խորն է մեկ այլ բան, որը կարող է նաեւ բավարարվել առանց այդ ամենի: Դա այն ջանքերի քանակության զգացումն է, որ մենք ի վիճակի ենք գործադրել»։ Մարդն օժտված է ջանքեր գործադրելու մեծ ունակությամբ: Սակայն դա այնքան է մեծ, ինչքան մենք ենք կարծում, եւ այդ է պատճառը, որ քչերն են հասնում այդ ունակությանը:

Մենք պետք է ըստ արժանավույն գնահատենք մեր կարողությունն իմանալու, թե ինչ պետք է անենք, եւ դա անելու մեր կամքը: Սակայն սոսկ հասկանալը հեշտ է։ Անելն է դժվար: Խնդիրը ոչ թե նրանում է, թե մենք ինչ գիտենք, այլ այն, թե մենք ինչ ենք անում մեր իմացածի հետ: Կյանքի մեծագույն նպատակը գիտելիքը չէ, այլ գործողությունը: Թեոդոր Ռուզվելտն այս մոտեցումը լավ է ձեւակերպել իր «Մարդն ասպարեզում» գրվածքում.

«Քննադատողը չէ, որ նշանակություն ունի՝ ոչ նա, ով ցույց է տալիս, թե ինչպես է սայթաքել ուժեղ մարդը, կամ թե գործն անողն ինչպես կարող էր դա ավելի լավ անել: Պատվի է արժանի այն մարդն, ով իրականում գտնվում է ասպարեզում, ում դեմքը քրտնքի, փոշու եւ արյան մեջ է, ով խիզախորեն պայքարում է, ով սխալվում եւ ձախողվում է կրկին ու կրկին, ում հայտնի է մեծ ոգեւորությունը, մեծ նվիրումը եւ ով իր ուժերը ծախսում է արժանի գործի վրա, ով, եթե հաղթում է, գիտի բարձր նվաճման ցնծությունը, եւ եթե ձախողվում է, ապա գոնե ձախողվում է մեծ հանդգնությամբ գործ ձեռնարկելիս, այնպես որ նա երբեք չի լինի այն սառը եւ երկչոտ հոգիների հետ, ովքեր չգիտեն ո՛չ հաղթանակ, ո՛չ պարտություն»:

Մարդը թեվակոխելով մի ասպարեզ, գտնում է իր կյանքի իմսաստը: Նա ամեն օր ապացուցում է Էմերսոնի հայտարարությունն այն մասին, որ ոչինչ ձեռք չի բերվում առանց ոգեւորության: Նա գիտի, որ մարդիկ հազվադեպ են հասնում իրենց հույսերի իրականացմանը։ Սակայն, նա չի համակերպվում, ինչպես այն մարդիկ, ովքեր ոչնչով իրենց նեղություն չեն տվել, բացի ծնվելուց։ Իր աշխատանքում նա հարվածներ է ստանում երկու կողմից՝ մարտահրավերների արժանանալով իր սեփական գաղափարներից, որոնք ըմբոստանում են իրականության հետ զիջումների դեմ եւ, մյուս կողմից, հարձակումների է ենթարկվում իրականության կողմից, որը պայքարում է իր գաղափարների դեմ: Նա իրեն չի խնայում այդ պայքարի մեջ եւ հաղթում է՝ անդադար վերսկսելով իր ջանքերն ու հրաժարվելով իր անդորրն ապահովելու համար իրավիճակին համակերպվել, կամ ինքնագոհ ինքն իր մեջ ամփոփվելով:

Ես գտնում եմ, որ մեզնից յուրաքանչյուրի պարտքն է գործել այնպես, կարծես իրենից կախված լինի ողջ աշխարհի ճակատագիրը։ Պետք է ընդունենք, որ մեկ մարդն ինքն իրենով չի կարողանա հաղթահարել այդ աշխատանքը։ Սակայն մեկ մարդը կարող է շատ բան փոխել։ Մեզնից յուրաքանչյուրը պարտավոր է օգտագործել իր անհատական եւ անկախ ունակությունները մարդկային խնդիրների լայն շրջանակ լուծելու համար։ Հենց այդ համոզմունքով է, որ մենք անզիջում կանգնած ենք բարգավաճմանն ուղղված մեր պարտականության դիրքերում: Մենք պետք է ապրենք հանուն մարդկության ապագայի, այլ ոչ թե հանուն սեփական հարմարավետության կամ հաջողության։

Նրանց համար, ովքեր փնտրում են իրենց կյանքի իմաստը, միտքս է գալիս հունական դիցաբանության մի կերպար: Դա Ատլասն է, որն անսահման համառությամբ իր ուսերին է կրում երկնքի ծանրությունը: Ատլասը՝ որը վճռականորեն կրում է իր բեռը եւ ընդունում է իր պատասխանատվությունը: Նա մեզ տալիս է մեր փնտրած օրինակը: Փնտրել եւ ստանձնել պատասխանատվություն, լինել հաստատակամ, ձգտել գերազանցության, լինել ստեղծագործական եւ խիզախ, անզիջում լինել մտավոր զարգացման հարցում, պահպանել բարձր չափանիշներ բարոյականության եւ բարոյախոսության հարցերում, եւ գոյության այս հիմնական սկզբունքներն ի գործ դնել կյանքում ակտիվ ներգրավվածության միջոցով – ահա սրանք են իմ առաջադրած հիմնական գաղափարները, որոնք անհրաժեշտ է իմաստավորված եւ արդյունավետ կյանքի համար: