Քանի որ կառավարման գիտությունն ինքնին այնքան գործնական է, եւ նախատեսված է այնպիսի գործնական նպատակների համար, որ պահանջում է փորձառություն, ընդ որում ավելի մեծ փորձառություն, քան որեւէ մարդ ի վիճակի է ձեռք բերել իր ողջ կյանքի ընթացքում՝ որքան էլ որ նա խելացի եւ խորաթափանց լինի, ապա ցանկացած մարդ պետք է մեծագույն զգուշություն ցուցաբերի, եթե համարձակվում է քանդել այն կառույցը, որը տանելի կերպով պատասխանատու է եղել հասարակության համընդհանուր նպատակների համար, կամ երբ ձեռնամուխ է լինում դրա վերստին կառուցմանն, առանց իր աչքի առաջ ունենալու հաստատված օգտավետության նախատիպեր կամ օրինակելի նմուշներ:
Հասարակությունն իսկապես պայմանագիր է։ Դիպվածային հարցերի շուրջ կազմված ստորադաս պայմանագրերը կարող են լուծվել ըստ հայեցողության, սակայն պետությունը չի կարելի դիտարկել իբրեւ առեւտրային բնույթի գործընկերային համաձայնությանը համարժեք երեւույթ… կամ այդ կարգի որեւէ այլ ցածրարժեք բան, որը կարելի է դիտել որպես ժամանակավոր շահ եւ լուծել կողմերի քմահաճույքով:
Պետությանը պետք է վերաբերվել այլ կարգի պատկառանքով, քանի որ դա սոսկ գործընկերություն չէ հանուն այն բաների, որոնք ենթակա են միայն ժամանակավոր եւ անցողիկ բնույթի կոպիտ կենդանական գոյատեւմանը:
Դա գործընկերություն է ողջ գիտությամբ, գործընկերություն է ողջ արվեստով, գործընկերություն է բոլոր առաքինություններով ու ամենայն կատարելությամբ:
Քանի որ այդպիսի գործընկերության նպատակները չեն կարող ձեռք բերվել անգամ շատ սերունդների գոյության ընթացքում, այն դառնում է համագործակցություն ոչ միայն նրանց միջեւ, ովքեր ապրում են, այլեւ՝ նրանց միջեւ, ովքեր ապրում են, ովքեր մահացել են, եւ նրանց, ովքեր պետք է ծնվեն:
Յուրաքանչյուր առանձին պետության յուրաքանչյուր պայմանագիր հավերժական հասարակության հինավուրց մեծ պայմանագրի սոսկ մի առանձին դրույթ է, որը ստորին էությունը շաղկապում է բարձրագույնին, միացնում է տեսանելի եւ անրերեւույթ աշխարհները, եւ դա անում է համաձայն անխզելի երդման ուժով հաստատված ուխտի, որը որ պահում է բոլոր նյութական եւ բարոյական էությունները՝ ամենքն իրենց տեղում:
Մարդու կապվածությունը որոշակի ընդհանրությանը, սերն այն փոքր խմբի հանդեպ (այսինքն՝ ընթանիքի, տեղական համայնքի), որին ինքը պատկանում է հասարակության մեջ հանրային նվիրվածության առաջին սկզբունքն է (կարելի է ասել դրա սաղմը կամ սերմնահատիկն է): Սա այն շղթայի առաջին օղակն է, որով մենք ընթանում ենք դեպի մեր երկրի եւ մարդության հանդեպ սիրո զգացումը:
Որոշում կայացնելիս, խելամիտ մարդիկ հիմք կընդունեն իրավիճակի ծանրությունը, դյուրաբորքոքները՝ կեղեքման գիտակցումը, վեհանձները անարժան ձեռքերում գտնվող իշխանության չարաշահման հանդեպ քամահրանքն ու վրդովմունքը, խիզախներն ու համարձակները՝ հանուն առաքինի գործի պահանջվող ազնվաբարո վտանգի զգացումը: Սակայն բոլոր դեպքերում, հեղափոխությունը կլինի բանականության և բարու ամենավերջին միջոցը:
Կարո՞ղ եմ ես արդյոք այս երկրին շնորհավորել ազատության հասնելու կապակցությամբ: Արդյո՞ք այն հիմքով, որ վերացական ազատությունը մարդության բարիքներից մեկն է, ես պետք է լրջորեն շնորհավորեմ խելագարին, որ նա ազատվել է գժանոցի պաշտպանիչ սահմանափակումներից, և իր խցի պարտադիր խավարից՝ հասնելով լույսի և ազատության վայելքին: Եթե մարդասպան ավազակը փախչի բանտից, պե՞տք է արդյոք ես շնորհավորեմ նրան իր բնական իրավունքները վերականգնելու համար…
Ավելի լավ է անարգվել չարդարացված մտահոգության համար, քան փորձանքի ենթարկվել չարդարացված ինքնավստահության պատճառով:
Նրանք իրենց պատիժը գտան իրենց իսկ հաջողության մեջ.
- շուռ տված օրենքներ,
- այլասերված դատարաններ,
- արդյունաբերություն՝ առանց զորության,
- դադարող առեւտուր,
- չվճարված հարկեր և, միաժամանակ, աղքատացած ժողովուրդ,
- թալանված եկեղեցի, և պետության բարվոքության բացակայություն,
- քաղաքացիական եւ ռազմական անիշխանություն, որը դարձել է պետական կարգ,
- մարդկային և աստվածային ամեն ինչի զոհաբերում հանրային վարկի կուռքին, որի հետևանքը ազգային սնանկությունն է:
Երբ մարդիկ իրազեկ չեն այն ամենին, ինչ կապված է մարդկության գիտելիքների հետ, զանազան ոլորտներում ստացած փորձառության հետ, տարաբնույթ ու բարդ արտաքին և ներքին շահերի վերաբերյալ համապարփակ ու կապակցված ընկալման հետ, ապա նրանք ի զորու չեն տիրապետելու բազմաբովանդակ այն երևույթին, որը կոչվում է պետություն:
Բայց «Հիմարների համար օրենք գոյություն չունի»: Նման պայմաններում, երբ իշխանությունն անսահման է, իսկ նրա նպատակն անորոշ, այն ամենն ինչ սպասելի է, դա հասարակության կառավարման ասպարեզում մարդկային անբարոյականության հաստատումն է, և սեփական գործառույթները կատարելու համարյա ֆիզիկական անկարողությունը:
Վարսավիրի կամ լապտերագործի մասնագիտությունը չի կարող պատվարժան համարվել որևէ մեկի համար, էլ չասած ավելի ստորին զբաղմունքների մասին: Պետությունը երբեք չպետք է ճնշման ենթարկի այդ խավերին, սակայն պետությունն ինքն է ճնշման ենթարկվում, երբ այդպիսիներին, անհատապես կամ հավաքաբար, թույլ է տրվում կառավարել: Նման դեպքերում, ձեզ թվում է, թե պայքարում եք նախապաշարումների դեմ, մինչդեռ իրականում պատերազմում եք բնության դեմ..:
Վայ այն երկրին, որը խելահեղորեն և անմտորեն կմերժի տաղանդավոր և առաքինի մարդկանց, որոնք պատրաստ են ծառայելու քաղաքացիական, ռազմական կամ եկեղեցական ոլորտներում, կամ որը անէության կդատապարտի այն ամենն, ինչ ստեղծվել է պետության հաջողության ու փառքի համար:
Նաև վայ այն երկրին, որն ընկնում է հակառակ ծայրահեղության մեջ եւ գտնում է, որ թերի կրթությունը, աշխարհայացքի սահմանափակ բնույթը, կամ անարժան, շահադիտական զբաղմունքը նախընտրելի հատկանիշներ են կառավարում իրականացնելու համար: Ամեն ինչ պետք է լինի բաց, բայց ոչ հավասարապես հասանելի յուրաքանչյուրի համար: Ոչ պաշտոնյաների փոխատեղումը, ոչ վիճակահանությամբ կատարվող նշանակումները կամ հերթով պաշտոնավարելը չեն կարող դրական դեր խաղալ բազմազան անելիքներ ունեցող կառավարությունում, քանի որ այդ ամենը միտված չէ՝ ուղղակի կամ անուղղակի կերպով, ընտրելու այն մարդուն, որը գիտակ է տվյալ ոլորտին, կամ ընտրելու համապատասխան ոլորտը տվյալ մարդու համար: Ես չեմ վարանում ասել, որ պաշտոնեական վերելքի և իշխանության ուղին չպետք է լինի շատ հեշտ կամ ընթանա ինքնաբերաբար: Եթե հազվագյուտ արժանիքները հազվադեպ են պատահում, ապա նրանք պետք է անցնեն որոշակի փորձաշրջան: Պատվի տաճարը պետք է տեղադրվի բարձրունքի վրա։ Եթե այն պետք է բացվի առաքինության միջոցով, ապա պետք է հիշել, որ առաքինությունը երբեք չի փորձարկվում այլ կերպ, քան որոշակի դժվարությունների և որոշակի պայքարի միջոցով։
Նրանք արհամարհում են փորձը՝ համարելով այն անկիրթ մարդկանց իմաստություն: Ինչ վերաբերում է մնացածին, ապա նրանք մի ական են տեղադրել, որը վիթխարի պայթյունով ոչնչացնելու է անցյալ դարերի բոլոր նմուշները, բոլոր նախադեպերը, խորհրդարանի բոլոր օրենքներն ու որոշումները: Նրանք զինված են «մարդու իրավունքներով»: Դրանց դեմ չի կարող լինել որևէ կանոն, դրանց դեմ ոչ մի համաձայնագիր պարտադիր ուժ չունի, դրանք չեն ընդունում որևէ սահմանափակում կամ փոխզիջում: Այն ամենն ինչ դուրս է դրանց շրջանակից, դիտվում է իբրև պարզապես խաբեություն եւ անարդարություն: Նրանց այդ «մարդու իրավունքների» դեմ թող ոչ մի կառավարություն ապահովություն չփնտրի ոչ իր գոյության տեւողության, ոչ իր կառավարման արդարության եւ մեղմության մեջ։ Այդ տեսաբանների առարկությունները նույնքան գործուն են ինչպես հին և բարերար կառավարության պարագայում (եթե այդ կառավարման ձևը չի համապատասխանում նրանց տեսություններին), այնպես էլ ամենադաժան բռնապետության կամ իշխանության բռնազավթման դեպքում։
Մարդկանց համար սահմանափակումները, ինչպես նաև նրանց ազատությունները, պետք է դասվեն նրանց իրավունքների շարքին։ Բայց քանի որ ազատություններն ու սահմանափակումները փոխվում են ժամանակի եւ հանգամանքների ուժով, եւ թույլ են տալիս անհամար փոփոխություններ, ապա դրանք չեն կարող սահմանվել որեւէ վերացական օրենքով: Ուստի, ավելի անմիտ ոչինչ չի կարող լինել, քան դրանց քննարկումը նման հիմքի վրա: Այն պահին, երբ դուք ինչ-որ բան եք բացառում մարդու լիարժեք իրավունքներից, երբ այդտեղ ներմուծվում են արհեստական սահմանափակումներ, այդ պահից ի վեր կարիք է զգացվուն բարդ և նուրբ պետական կառավարման: Հենց դա է, որ պետության կառավարումը և իշխանությունների պատշաճ տարանջատումը դարձնում է մի խնդիր, որը պահանջում է առավել նրբանկատ ունակությունների և խելամիտ մոտեցման առկայություն: Դա ներառում է մարդկային բնույթի և մարդկային կարիքների վերաբերյալ խորը գիտելիքներ, ինչպես նաև այն ամենի իմացությունը, որն օգնում է կողմնորոշվել քաղաքացիական հաստատությունների գործիքակազմով հետապնդվող զանազան նպատակների ոլորտում: Ի՞նչ իմաստ ունի քննարկել սնունդ կամ դեղորայք ստանալու մարդու վերացական իրավունքը: Խնդիրը կայանում է դրանք ապահովելու մեջ: Այսպիսի քննարկումների ժամանակ ես խորհուրդ կտայի օգնության համար դիմել որևէ ագարակատիրոջ կամ բժշկի, այլ ոչ թե մետաֆիզիկայի պրոֆեսորի:
Բայց բարոյականությունն ու այլակարծությունն արժեզրկած ցանկացած իշխանություն կգտնի իր գոյատևմանը ծառայող այլ միջոցներ: Իշխանությունը բռնազավթած ուժը, որը ոչնչացրել է հինավուրց սկզբունքները՝ տապալելու համար հինավուրց հաստատությունները, կձգտի գոյատևել դիմելով այն միջոցներին, որոնց շնորհիվ նա զավթել է իշխանությունը:
Գուցե դուք հեղափոխություն եք արել, բայց ոչ բարեփոխում։ Հնարավոր է, դուք տապալել եք միապետությունը, բայց չեք վերականգնել ազատությունը:
Երբեք ձեր մտքում ամբողջովին մի տարանջատեք որևէ քաղաքական հարցի հանգամանքներն այն մարդկանցից, ովքեր մասնակցում են այդ գործին։
Ձեզ կասեն, որ եթե միջոցը լավն է, ապա ինչ նշանակություն ունի, թե այն գործադրողն ինչ բնույթի մարդ է կամ ինչ հայացքների տեր է:
Սակայն խորամանկ մարդիկ երբեք իրենց ծրագրերը չեն տարանջատում իրենց սեփական շահերից: Եթե դուք աջակցեք այդպիսիներին իրենց ծրագրերում, ապա, ի վերջո, կտեսնեք, որ ենթադրյալ բարիքը մի կողմ է նետված կամ խեղաթյուրված է, իսկ իրականացվել է միայն շահադիտական նպատակը՝ գուցե նաև ձեր ջանքերի միջոցով: Վատ մարդկանց ուժը աննշան բան չէ:
