Նախիջևան – Հարցեր և պատասխաններ

ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍ

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր

պատմական Հայաստանի Նախիջևանի երկրամասի սկզբից ցայսօր ունեցած վարչա-քաղաքական կարգավիճակների մասին

 Սույն «Տեղեկագրում» հարց ու պատասխանների միջոցով հակիրճ ներկայացվում է պատմական Հայաստանի Նախիջևանի երկրամասի սկզբից ցայսօր ունեցած քաղաքական ճակատագիրը:

 

Հարց – 1. Պատմական Հայաստանի ո՞ր տարածքներն են ընդգրկված եղել Նախիջևանի երկրամասի մեջ:

 Պատասխան – 1. Նախիջևանը (Նախճվանը) պատմական Մեծ Հայք պետության ութերորդ նահանգ Վասպուրականի 35-րդ գավառն է, «որտեղ գտնվում է համանուն քաղաքը[1]»: Սակայն դարեր շարունակ Նախիջևանի գավառի ու նրա կենտրոն Նախիջևան քաղաքի քաղաքական, հոգևոր-մշակութային, սոցիալ-տնտեսական կյանքին համատեղ ու սերտաճաշ մասնակցություն են ունեցել պատմական Մեծ Հայք պետության Վասպուրական նահանգի 34-րդ գավառ Գողթնը[2], նույն պետության իններորդ նահանգ Սյունիքի 1-ին գավառ Երնջակը[3], 2-րդ գավառ Ճահուկը[4], ինչպես նաև՝ 15-րդ նահանգ Այրարատի 22-րդ գավառ Շարուրը (Շարուրի դաշտը[5]): Հետևաբար, Նախիջևանի մարզ ասելով՝ նկատի ենք առնում պատմական Հայաստանի վերոհիշյալ Նախճավանի, Գողթնի, Երնջակի, Ճահուկի և Շարուրի գավառները միասին վերցրած, որոնց տարածքը գրավում է Զանգեզուրի և Վայքի լեռնաշղթաներով շրջապատված Արաքս գետի ձախափնյա դաշտերն ու լեռնային շրջանները: Քանի որ Վասպուրականը, Սյունիքը և Այրարատը եղել են պատմական Հայաստանի միջնաշխարհային (կենտրոնական) նահանգներ, հետևաբար՝ Նախիջևանի երկրամասը ևս համարվել է Հայաստանի միջնաշխարհային (կենտրոնական) երկրամաս[6]:

 

Հարց – 2. Պատմաշխարհագրական ինչպիսի՞ տեղեկություններ կան Նախիջևանի երկրամասի բաղկացուցիչ մասերի՝ Նախճավան, Գողթն, Երնջակ, Ճահուկ և Շարուր (Շարուրի դաշտ) գավառների մասին:

 Պատասխան – 2. Նախիջևանի ներկայիս տարածքները (երկրամասը) հնագույն ժամանակներից գտնվել են հայ մշակութային գոտում և հայ պետականության կազմում: Հնագույն բերդերը (Արբա, Ճահուկ, Երնջակ, Գիրան և այլն), ջրանցքների ճարտարապետական շինարվեստը հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ պատմական Նախիջևանի երկրամասը մ.թ.ա. 9-6-րդ դարերում եղել են Հայոց Այրարատյան (Ուրարտական) պետության կազմում: Այն, այնուհետև, գտնվել է Հայոց Երվանդունիների (մ.թ.ա. 6-3-րդ դարեր), Մեծ Հայքի (մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 387) թագավորությունների մեջ: Այն մինչև 9-րդ դարի վերջերը վարչականորեն մտել է Հայաստանի Վասպուրականի նահանգի մեջ, իսկ 10-րդ դարում Հայոց Բագրատունյաց Սմբատ 1-ին թագավորը այն ազատագրել է արաբներից ու հանձնել Սյունյաց իշխաններին: 11-րդ դարից սկսած Նախիջևանի երկրամասն անընդհատ ենթարկվել է թուրք-սելջուկյան, մոնղոլ-թաթարական, թուրք-օսմանյան և սեֆեվյան-պարսկական արշավանքներին ու ասպատակություններին[7]: Այս ամենի շուրջ կխոսվի սույն աշխատության հաջորդ հատվածներում: Իսկ ստորև շարադրենք 2-րդ հարցի կոնկրետ պատասխանները: Այսպես. համաձայն Աստվածաշնչի, Նախիջևան անվանումը կապված է Նոյ նահապետի իջևանած առաջին վայրի («նախ + իջևան») հետ[8]: Նախիջևան տեղանվան ստուգաբանությունը ցույց է տալիս, որ այն ունի հայոց լեզվական ծագում[9]: Նախիջևանը հիշատակվում է անտիկ մեծ աշխարհագրագետ-քարտեզագետ Կլավդիոս Պտղոմեոսի (90-168թթ.) «Աշխարհագրություն»-ում Naxuana անվամբ[10]: Նախիջևանի բերդի ու քաղաքի մասին հիշատակություններ կան V դարի հայ պատմագիրներ Մ.Խորենացու[11] և Փ.Բուզանդի[12] երկերում: Հետագա հայ ամբողջ մատենագրությունը ողողված է հարազատ Նախիջևան (Նախճավան) տեղանվամբ: Օտարազգի պատմաշխարհագրական տեղեկություններում Նախիջևան տեղանունն ունեցել է տարբեր անվանումներ. հույներն այն անվանել են Նախսուանա, արաբները՝ Նեշևի (Նեշուի), պարսիկները՝ Նախուա, Նախճևան, Նաուշա, Նագշիջահան[13], թուրքերը՝ Նագշիջիհան[14] և այլն:

Պատմական Նախիջևանի երկրամասի գողտրիկ հատվածներից է Գողթն (Գողթան) գավառը, որը Պտղոմեոսի մոտ հիշատակվում է Colten[15] անվամբ: V դ. հայ պատմագիր Մ.Խորենացին այն հիշատակում է Գողթն (Գողթան[16]), Փ.Բուզանդը՝ Գողթն[17], Կորյունը՝ Գողթան տուն[18], VIII դ. հայ աշխարհագրագետ-քարտեզագետ Ա.Շիրակացին՝ «Գողթն գինևետ» (գինևետ Գողթն[19]) ամվանումներով: Հետագա հայ մատենագիրների երկերում Գողթնը հիշատակվում է հաճախ: Գողթն գավառի կենտրոնաքաղաքը դարեր շարունակ եղել է Ագուլիսը, որը Մ.Խորենացին անվանել է Ոսկիողա ավան[20]: Ըստ Ղ.Ալիշանի, Ագուլիս անունը ծագել է «Այգեօք լիք» անվանումից[21], իսկ ըստ Ս.Տ.Երեմյանի՝ Oskiola (Ոսկիողայ ավան[22])-ից: Զաքարիա Ագուլեցին Ագուլիսն անվանել է «Ոսկե Ձոր»[23], ի նկատի առնելով նրա հարստությունները: Մեսրոպ Թաղիադյանը (1803-1858թթ.) Ագուլիսի մասին գրել է. «Պատուական են շինուցք Ագուլեաց, քան զորս տեսնի մինչ ցարդ, և զարդարեալք սքանչելի նկարօք»[24]: Ֆրանսուհի Շանթրը, լինելով Ագուլիսում, գրել է. «Հանճարեղաց կենտրոն մը կրնայ համարուիլ Ագուլիսի աշխատասեր, լուսավորյալ և հարուստ ժողովուրդը»[25]:

Պատմական Նախիջևանի երկրամասի Երնջակ գավառը, որն ընդգրկում է արդի Ջուլֆայի շրջանը, տարածված էր Արաքս գետի ձախափնյա հատվածում, Երնջակ գետի աջ և ձախ կողմի դաշտերում և լեռնալանջերին: Միջնադարում այն կոչվել է «գեղեցկանիստ երկիր»[26]: Երնջակը, որպես Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի գավառ, հիշատակվում է Ա.Շիրակացու «Աշխարհացոյց»[27]-ում: Ըստ հայտնի լեզվաբան Հր.Աճառյանի, Երնջակ (Երնջակ) տեղանվանումը ծագել է հայերեն «երինջ» բառից, որը բառացի նշանակում է «ցուլի փուշ»[28]: Երնջակ գավառի հայտնի բաղմաթիվ բնակավայրերից այստեղ կնշենք միայն հռչակավոր Ջուղայի (Հին Ջուղայի) մասին, որը տարածված է եղել արդի Ջուլֆայի շրջանի Ջուղա գյուղի մերձակայքում, Արաքս գեղի ձախ ափին, ավելի քան 2 կմ երկարությամբ՝ արևելքից դեպի արևմուտք, Արաքսից մինչև մոտակա լեռնափեշերը 400-500 մ լայնությամբ: Հին Ջուղան եղել է հայ հոգևոր-մշակութային և առևտրա-տնտեսական խոշորագույն կենտրոն: Ըստ Մ.Խորենացու, մ.թ.ա. 95-55 թթ. գահակալած Հայոց Տիգրան II Մեծ թագավորը, հաղթելով Աժդահակին, վերջինիս առաջին կնոջը՝ Անույշին, և այլ գերիների բերել-բնակեցրել է Նախճավան ամրոցի դեմուդեմում գտնվող Ջուղա[29], Խրամ, Խո(ր)շակունիք ավաններում: Ջուղա ավանը (հետագայում՝ քաղաքը) հայ մատենագրությանը հայտնի է՝ Ջուղայ, Ճողայ, Ջուղա, իսկ XVII-XX դարերում՝ Հին Ջուղա (ի տարբերություն Պարսկաստանում Շահ Աբաս 1-ի կառուցած Նոր Ջուղայի): Օտարազգիները Ջուղան (Հին Ջուղան) անվանել են՝ Djoulfa, Ciulfa, Zulfa, Julfa, Sulfa, Diulfa, Tulfa, Chiulfa, Zugha[30] և այլն:

Հայոց Բագրատունյաց թագավարության մայրաքաղաք Անիի կործանումից հետո, նրա բնակչության մի մասը տեղափոխվել է Հին Ջուղա[31], որ XVI դ. կեսերին ուներ մոտ 40.000 հայ բնակչություն[32], բնակեցված էր միայն հայերով և ուներ 7 նշանավոր եկեղեցի: 1648թ. դրությամբ Հին Ջուղայի գերեզմանոցում եղել է 10.000 լավ պահպանված խաչքար[33], որոնք 1998-2019թթ. ադրբեջանական բարբարոսները հիմնովին ոչնչացրեցին:

Պատմական Նախիջևանի երկրամասի բաղկացուցիչ մաս համարվող Ճահուկը (Շահապունիքը) եղել է Մեծ Հայք պետության Սյունիքի նահանգի 2-րդ գավառը[34], որի պատմական տարածքն ընդգրկում է ներկայիս Շահբուզի շրջանն ամբողջովին և Բաբեկի շրջանի մի մասը[35]: Նրա կենտրոն Ճահուկը, արդի Բաբեկի շրջանի Ջահրի գյուղն է, որը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 15 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք, Նախիջևան գետի ձախ ափին: Ճահուկ ավանն ունեցել է 4 կմ երկարություն և 2 կմ լայնություն՝ միշտ 700-800 տուն հայ ազգաբնակչությամբ[36]: Ըստ Ղազար Ճահկեցու (1737-1751թթ.) մեկնաբանության Ճահուկ տեղանունը նշանակում է. «… վասն պատուականութեան տեղացն Ճահ և ըմբոն, այսինքն՝ գեղեցիկ հարկաւոր և կարի պատշաճ»[37]:

Շարուրը (Շարուրի դաշտը), ըստ Ա.Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ի, եղել է պատմական Մեծ Հայք պետության Այրարատի նահանգի 22-րդ գավառը 450 կմ² տարածքով: Այն համապատասխանում է նախկին Երևանի խանության Շարուր մահալին, Արփա գետի ստորին հոսանքում[38]: Հայոց Արշակունյաց թագավորության շրջանում (64/66-428թթ.) Շարուրի գավառը դիտվում էր անմիջապես Արշակունյաց արքայական տան տիրույթ[39]: Շարուրի գավառը երբեմն էլ մտել է Այրարատի նահանգի 19-րդ գավառ Ոստանի (Ոստան Հայոցի[40]) մեջ: Շարուրի դաշտ (Շարուր) գավառը որպես Հայաստանի միջուկ, 16-րդ դարից մինչև 1828թ. մարտի 21-ը՝ Հայկական մարզի ստեղծումը, եղել է Երևանի խանության (Բեյլերբեյության կամ բեկլերբեկության) կազմում մահալի (գավառի) կարգավիճակում[41]: 1828թ. մարտի 21-ից Շարուրը մտել է նորաստեղծ Հայկական մարզի Երևանի պրանվինցիայի կազմի մեջ որպես Շարուրի ոստիկանական շրջան (օկրուգ[42]): Շարուրը 1840թ. ապրիլի 10-ից մինչև 1850թ. հունվարի 1-ը եղել է Վիրա-Իմերեթյան նահանգի Երևանի գավառի, իսկ 1850թ. հունվարի 1-ից մինչև I աշխարհամարտի ավարտը (1918թ.)՝ Երևանի նահանգի կազմում[43]:

 

Հարց – 3. Պատմական Նախիջևանի երկրամասը ե՞րբ և ինչպիսի՞ հանգամանքներում ընդունեց Քրիստոնեությունը: 

 Պատասխան – 3. Պատմական Նախիջևանի երկրամասը Մեծ Հայք պետության միջնաշխարհային նահանգներ Վասպուրականի, Սյունիքի և Այրարատի հետ միասին, 301թ. առաջինն է աշխարհում ընդունել Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Նախիջևանի երկրամասը ևս մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի համբառնալուց (33թ.) հետո, 35-301թթ. վերածվել է Հայաստանում Քրիստոնեության քարոզման ու արմատավորման ամենաթեժ տարածքի:

I դարի 40-60-ական թվականներին Հրեաստանից Հայաստան (պատմական Նախիջևանի տարածքով) եկան Հիսուս Քրիստոսի Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալները, այստեղ հիմնադրելով Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին[44]: Այս պատմական մեծ իրողությունը հաստատում են V-XIII դարերի հայ պատմագիրներ Մովսես Խորենացին[45], Փավստոս Բուզանդը[46], Ագաթանգեղոսը[47], Կորյունը[48], Եղիշեն[49], Անանիա Շիրակացին[50], Հովհան Մամիկոնյանը[51], Մատթեոս Ուռհայեցին[52], Ստեփանոս Օրբելյանը[53], Կիրակոս Գանձակեցին[54], Մովսես Կաղանկատվացին[55], Ներսես Շնորհալին[56], Հովհաննես Երզնկացին[57] և ուրիշներ: Ընդ որում՝ Թադեոս առաքյալը Հայաստանում գործեց 35-43թթ., նահատակվեց ու թաղվեց Մեծ Հայք պետության Վասպուրականի նահանգի 15-րդ գավառ Արտազում (Շավարշավանում), որտեղ ցայսօր էլ կա Ս.Թադեի վանքը[58]: Բարդուղիմեոս առաքյալը գործեց Հայաստանում 44-60 թթ., նահատակվեց ու թաղվեց Վասպուրականի նահանգի 17-րդ գավառ Աղբակում (Աղբակ Մեծ), որտեղ առ այսօր կանգուն է Ս.Բարդուղիմեոս վանքը[59]: Այսինքն, Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները Քրիստոնեության բուռն քարոզչություն են ծավալել և մարտիրոսացել պատմական Մեծ Հայք պետության Վասպուրականի նահանգի Արտազ ու Աղբակ գավառներում՝ հարևանությամբ նույն Վասպուրականի նահանգի Նախճավան և Գողթն գավառների: Մեծ Հայքի Վասպուրական, Սյունիք և Այրարատ նահանգներում Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների կողմից Քրիստոնեության քարոզչության ու արմատավորման մասին պատմագիր Ստ.Օրբելյանը գրել է. «… հայերից նախ հավատացյալ դարձան սյունեցիները, որոնք սուրբ Ավետարանին հնազանդվեցին Բարդուղիմեոս սուրբ առաքյալի միջոցով … Բարդուղիմեոսը Պարսկաստանից վերադառնալիս իր աշակերտների հետ գալիս է Ատրպատականով ու անցնում է Երասխ գետը՝ մտնում է Սիսականի սահմանները, սկսում է քարոզել Որդվատ գյուղում, Արևիք գավառում, Բաղքում և Գողթնում … Ապա սուրբ առաքյալը կառուցում է եկեղեցի Գողթնի արևմտյան ծայրամասում, մի ժայռի վրա, իրենց կացարանի գրաված տեղում: Նրա անունը կոչեցին Տյառնընդառաջ և այնտեղ մեծաշուք հրաշքներ գործեցին … գավառի իշխանն էր Շարը, որ ուներ որդի՝ Խոսրով, թոռ՝ Վահան, կին՝ Նշնա … Ապա սուրբ առաքյալն այնտեղից դուրս գալով գնաց Հայաստանի մայրաքաղաք Դվին»[60]: Ըստ Անանիս Շիրակացու, վերոհիշյալ Արևիքը Սյունիքի 11-րդ գավառն է (համապատասխանում է այժմյան Մեղրիի շրջանին[61]), Բաղքը Սյունիքի նահանգի 9-րդ գավառն է (համապատասխանում է այժմյան Ղափանի շրջանի հիմնական մասին[62]), Գողթնը Վասպուրականի նահանգի 34-րդ գավառն է (համապատասխանում է արդի Օրդուբադի շրջանի հիմնական մասին[63]), Որդվատ գյուղը գտնվել է Գողթն գավառում, այն ներկայիս Օրդուբադ բնակավայրն է[64]: Պատմագիր Ստ.Օրբելյանը նաև հաղորդում է, որ Սյունիքի նահանգի Գողթն նահանգի Մաղարթա վանքը (գտնվում է Հին Ջուղա քաղաքի մոտակայքում) կառուցել է Բարդուղիմեոս առաքյալը[65]: Ըստ Մ.Օրմանյանի, Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո, Մեծ Հայքում Քրիստոնեության քարոզումը շարունակվել է Ս.Զաքարիայի (70-ական թթ.), Ս.Զեմենտոսի (80-ական թթ.), Ս.Ատրներսեհի (90-ական թթ.), Ս.Մուշեի (100-120թթ.), Ս.Շահեի (160-170-ական թթ.), Ս.Ղևոնդիոսի (180-190-ական թթ.), Ս.Մերուժանի (230-260-ական թթ.) ղեկավարությամբ[66]:

Այս գործընթացներում մեծ դեր են խաղացել Սյունիքի ութ եպիսկոպոսներ Կումսին, Բաբիլասը, Մուշեն, Մովսես Տարոնցին, Իսահակ Տարոնցին, Զիրվանդաթը, Ստեփանոսը և Հովնանը: Կարևորագույն դերակատարում է ունեցել 254թ. դրությամբ Մած Հայքի եպիսկոպոս հանդիսացող Մեհրուժանը, որի եպիսկոպոսանիստ կենտրոնը Թադեոս առաքյալի նահատակության ու թաղման վայր Արտազն էր՝ Վասպուրականի նահանգի 15-րդ գավառը[67]:

Ինչպես տեսնում ենք, պատմական Նախիջևանի երկրամասը, տարածքներով իրեն սնուցող Վասպուրական, Սյունիք և Այրարատ միջնաշխարհային նահանգների գրկում, 33-301թթ. (262 տարիների ընթացքում), ներծծվեց քրիստոնեական հավատքով ու գաղափարախոսությամբ և 301թ. Մեծ Հայք պետության հետ ու նրա կազմում առաջինն աշխարհում ընդունեց Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն[68]:  Մեծ Հայք պետության արքունիքում Քրիստոնեության ընդունման պաշտոնական արարողությանը մասնակցած երկրի իշխանների մեջ 11-րդը Սյունիքի նահանգի իշխանն էր, որն այնտեղ ներկայացնում էր նաև այդ նահանգի 1-ին և 2-րդ գավառները՝ Երնջակը և Ճահուկը[69]: Նույն կարգով այդ պատմական հանդիսությանը Վասպուրականի իշխանի կողմից ներկայացված էին նաև այդ նահանգի 34-րդ և 35-րդ գավառներ Նախճվանն ու Գողթնը: Այնտեղ ներկա Այրարատի կենտրոնական (Ոստան) նահանգի իշխանն էլ, բնականաբար, ներկայացնում էր նաև իր նահանգի 22-րդ գավառը՝ Շարուրի դաշտը[70]:

«Գրիգորը (Լուսավորիչը – Տ.Ղ.) հասավ իր առաջին դաստակերտը, Այրարատյան նահանգի մայրաքաղաքը՝ Վաղարշապատը, որտեղից առաջին աստվածատուր հրամանների սկիզբը եղավ …»,-գրել է Գրիգոր Լուսավորչի կենսագիր Ագաթանգեղոսը V դարում[71]:

Հայոց պետությունը IV դարասկզբներին Քրիստոնեությունը տարածեց նաև Աղվանքում և Արևելյան Վրաստանում (Քարթլիում[72]). Արևմտյան Վրաստանը Քրիստոնեությունն ընդունել է Բյուզանդիայից՝ 523թ.[73]:

 

Հարց – 4. Հայոց Արշակունյաց թագավորությունը ե՞րբ և ինչպիսի՞ քաղաքական հանգամանքներում Նախիջևանի երկրամասում արմատավորեց հայ ազգային գիրը, դպրությունը և գրականությունը:

 Պատասխան – 4. Քրիստոնյա Հռոմը և զրադաշտական (մազդեզական) Պարսկաստանը համախոհաբար 387թ. վերացրեցին 600-ամյա Մեծ Հայք պետությունը, որի հետևանքով վերջինիս հողերի 1/5-րդ մասն անցավ Հռոմին, իսկ 4/5-րդ մասը՝ Պարսկաստանին: Հռոմեական կայսրությունը, իր հերթին, 395թ. տրոհվեց երկու մասերի՝ Արևմտահռոմեական կայսրության (մայրաքաղաքը՝ Հռոմ) և Արևելահռոմեական (Բյուզանդիայի) կայսրության՝ Բյուզանդիոն կամ Կոստանդնուպոլիս մայրաքաղաքով: 387թ. անկում ապրած Մեծ Հայք պետության 1/5-րդ մասը կազմած հողերը 395թ. Հռոմից փոխանցվեցին նրա արևելյան իրավահաջորդ պետությանը՝ Բյուզանդիային, որն էլ Պարսկաստանի հետ ներքաշվեց նոր պատերազմի մեջ մինչև 422 թվականը, երբ, վերջապես, կնքվեց պարսկա-բյուզանդական հաշտության պայմանագիրը[74]: Մեծ Հայքից իրեն անցած հողերում պահպանված Հայոց Արշակունյաց թագավորությունը Պարսկաստանը 428թ. վերացրեց, այն վերածելով վարչա-տարածքային մի մեծ միավորի՝ Հայոց մարզպանության:

Ռազմա-քաղաքական վերոհիշյալ օրհասական պայմաններում գտնվող Հայոց Արշակունյաց թագավորության արքունիքում, Հայոց Խոսրով 3-րդ թագավորի օրոք (396-399թթ.), որպես գրագիր, ծառայում էր Տարոնի Հացեկաց գյուղում ծնված Մեսրոպ Մաշտոցը, որը տիրապետում էր պարսկերենին, ասորերենին ու հունարենին: 387թվականից Ամենայն Հայոց կաթողիկոս էր ընտրված՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Պարթևի (353-373թթ.) որդին՝ Սահակ Ա Պարթևը (387-439թթ.): Այս շրջանում Հայոց Արշակունյաց թագավորության ղեկն անցավ ուսումնասեր Վռամշապուհ թագավորին (389-414թթ.): Մեսրոպ Մաշտոցը թողեց քաղաքական-արքունական գրագրի պաշտոնը և ձեռնադրվեց կուսակրոն հոգևորական վարդապետի աստիճանով ու սկսեց Քրիստոնեության քարոզչությունը հենց պատմական Նախիջևանի երկրամասի Գողթն գավառից, որը Հայոց պատմությանը հայտնի է իր Գողթանի երգիչներով (գուսաններով): Եվ Գողթան գավառում էլ Մեսրոպ Մաշտոցը զգաց Հայոց այբուբենի (գրի), գրականության պատմական անհրաժեշտությունը: Եվ նա թողեց Գողթնը, եկավ Վաղարշապատ ու իր մտահղացման մասին հայտնեց Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևին ու Հայոց թագավոր Վռամշապուհին: Հայոց արքունիքն ու կաթողիկոսությունը համախոհաբար, Մեսրոպ Մաշտոցի կատարմամբ, 406թ. ստեղծեցին Հայոց այբուբենը (գիրը), դպրությունը և գրականությունը, որից հետո Մեսրոպ Մաշտոցը կրկին եկավ Գողթն գավառ և այնտեղ ինքն անմիջականորեն տարածեց Հայոց գիրը, դպրությունը և գրականությունը (բացեց հայագիր դպրոցներ և այնտեղ ուսուցչություն արեց[75]): Պատմաբան Լեոն գրել է. «Գողթն կամ Գողթան, գրվում է և Գողթնաստան: Սյունիք նահանգին սահմանակից (այժմ Ագուլիս և շրջակաները): Հայտնի էր իբրև գինեվետ գավառ, իսկ բնակիչները՝ իբրև երգասեր: Քրիստոնեությունն առաջին անգամ այստեղ նվաճումներ արավ: Հիշվում է նրա մեջ Սալարին քաղաքը: Պատմական վայրեր Ագուլիս ավան, Որթվատ կամ Որդվատ գյուղ (այժմ՝ Օրդուբատ), Վանանդ գյուղ կամ Ջուղա գյուղաքաղաք, հռչակված միջին դարերում իր վաճառականությամբ»[76]:

Խոսելով Գողթնում Մաշտոցի կողմից հայ գրի, դպրության ու գրականության արմատավորման մասին, պետք է նշել, որ այդ քաղաքակրթական մեծագույն իրադարձության կենտրոնը (բնօրրանը) Այրարատի նահանգն էր իր Վաղարշապատ մայրաքաղաքով: Մաշտոցը Գողթնում հիմնեց հայոց դպրոցներ, մենաստաններ: Նրան այդ գործում օժանդակեցին Գողթնի իշխան Շաբաթը և նրա որդի Գյուտը և ուրիշ գործիչներ: Գողթն գավառի պատմական Մեսրոպավան (Մասրևան) գյուղի անվանակոչությունը կապված է Մաշտոցի անվան հետ, որն այստեղ բնակվել է շուրջ 17 տարի: Մեսրոպավանում V դարում կառուցվել է Ս.Գրիգոր կամ Ս.Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին, որը կառուցապատել է Գողթնի Շաբաթ իշխանը 456թ., այն վերանորոգվել է 15-րդ, 17-րդ և 19-րդ դարերում[77]: V դ. հայ պատմագիր Կորյունը եզրակացնում է, որ Մաշտոցը հայ դպրությունն արմատավորել է Գողթն գավառում, Սյունիքում[78]: Հայաստանը հայ գիրը, դպրությունը և գրականությունը հիմնավորելով իր տարածքներում, այբուբեններ (գրեր) է ստեղծել նաև Վրաստանի[79] ու Աղվանքի[80] համար: Ընդ որում, Մաշտոցի կողմից ստեղծված աղվանական այբուբենը հայտնաբերվել է 1937թ. Էջմիածնի մատենադարանում և այժմ պահպանվում է Երևանի Մ.Մաշտոցի անվան Մատենադարանում[81]:

 

Հարց – 5. Վարչա-քաղաքական ինչպիսի՞ ճակատագիր ունեցավ պատմական  Նախիջևանի երկրամասը 428 թվականին Հայոց Արշակունյաց թագավորության վերացումից հետո՝ ընդհուպ մինչև 640-ական թվականները (արաբների հայտնվելն Անդրկովկասում):

 Պատասխան – 5. Մինչև այս հարցի բուն պատասխանին անցնելը, հստակեցնենք մի կարևոր հանգամանք. հայտնի է, որ մ.թ.ա. 66թ. Արտաշատի հայ-հռոմեական[82], 37թ. հռոմեա-պարթևական[83], 63թ. Հռանդեայի հռոմեա-պարթևական[84] և 298թ. Մծբինի հռոմեա-պարսկական (սասանյան)[85] միջազգային հայտնի պայմանագրերով հիշյալ պետությունները և այդ ժամանակաշրջանների միջազգային հանրությունները Մեծ Հայք պետության տարածքային ամբողջականությունը ճանաչել են վերջինիս բոլոր 15 նահանգների, այդ թվում՝ Վասպուրականի, Սյունիքի և Այրարատի նահանգների սահմաններում: Իսկ մենք գիտենք, որ պատմական Նախիջևանի երկրամասը բաղկացած է եղել Վասպուրական նահանգի Նախճվան ու Գողթն, Սյունիքի նահանգի Երնջակ ու Ճահուկ և Այրարատի նահանգի Շարուր գավառներից: Հետևաբար, վերոգրյալների հիման վրա, պետք է ընդգծել, որ քիչ վերևներում թվարկված միջազգային պայմանագրերով պատմական Նախիջևանի երկրամասի բոլոր հողերը (գավառները) մեխանիկորեն ու աներկբայաբար ճանաչված են որպես Մեծ Հայք պետության անբաժան կազմամասեր:

Իսկ այժմ տեսնենք, թե պատմական Նախիջևանի երկրամասի հինգ գավառներից որը ինպիսի վարչա-քաղաքական ճակատագիր ունեցավ 428թ. Հայոց Արշակունյաց թագավորության կործանումից հետո՝ ընդհուպ մինչև 640-ական թվականները: Այսպես. 387թ. անկում ապրած Մեծ Հայք պետության տարածքների 4/5-րդ մասն անցավ Պարսկաստանին, որի մեջ էին նաև Վասպուրական, Սյունիքի և Այրարատ նահանգները, ասել է, թե՝ նաև ամբողջ Նախիջևանի երկրամասը: 428թ. Պարսկաստանի կազմում պահպանված Հայոց Արշակունյաց թագավորությունը պարսից իշխանությունները վերացրեցին և նրա տարածքներում ստեղծեցին Հայոց մարզպանություն կոչված վարչա-տարածքային միավորը. Վասպուրականի, Սյունիքի և Այրարատի նահանգները և, բնականաբար ու մեխանիկորեն, Նախիջևանի երկրամասը ևս մնացին Հայոց մարզպանության կազմի մեջ:

Այստեղ հարկավոր է ներկայացնել Մեծ Հայք պետության, նրա միջնաշխարհի, ծայրամասերի, մարզպանական Հայաստանի և Բյուզանդական Հայաստանի տարածքների ու դրանց փոփոխությունների վերաբերյալ հակիրճ տվյալներ, որպեսզի հստակեցնենք պատմական Նախիջևանի երկրամասի ունեցած տեղն ու կարգավիճակը հիշյալ շրջանում: Այսպես. Մեծ Հայք պետությունն իր անկման դրությամբ (387թ.) ուներ միջնաշխարհային կամ կենտրոնական 8 նահանգներ՝ Բարձր Հայք, Ծոփք, Տուրուբերան, Մոկք, Վասպուրական, Սյունիք, Տայք և Այրարատ, որոնց ընդհանուր տարածքը կազմում էր 174011 կմ²: Այդ նույն ժամանակ Մեծ Հայք պետությունն ուներ 7 ծայրամասային նահանգներ՝ Աղձնիք, Կորճայք, Պարսկահայք, Արցախ, Փայտակարան, Ուտիք և Գուգարք, որոնց ընդհանուր տարածքը կազմում էր 103857կմ²: 428թ. ստեղծված Մարզպանական Հայաստանի կազմի մեջ էին մտնում սոսկ և միայն միջնաշխարհային կամ կենտրոնական նահագներ Այրարատը, Վասպուրականը, Սյունիքը, Տայքը, Տուրուբերանը և Մոկքը, որոնց ընդհանուր տարածքը կազմում էր 134161 կմ²: Եվ, Վերջապես, Բյուզանդական (այդ կայսրությանն անցած) Հայաստանը բաղկացած էր մեկ միջնաշխարհային նահանգից՝ Բարձր Հայքից և մեկ ծայրամասային նահանգից՝ Ծոփքից, որոնց ընդհանուր տարածքը կազմում էր 39650 կմ^2[86]:

Վերոգրյալներից հետևում է, որ պատմական Նախիջևանի երկրամասը տարածքներով (գավառներով) «սնուցող» նահանգները՝ Վասպուրականը, Սյունիքը և Այրարատը, միշտ եղել են Մեծ Հայք պետության միջնաշխարհային (կենտրոնական) նահանգներ, դրանք 387-428թթ. շարունակել են մնալ Հայոց Արշակունյաց թագավորության, իսկ 428 թվականից հետո՝ Հայոց մարզպանության կազմում, հետևաբար, Նախիջևանի երկրամասն էլ, բնականաբար ու անխուսափելիորեն, կիսել է այդ երեք նահանգների ունեցած վարչա-քաղաքական ճակատագիրը:

VI դարակեսերին Իրանն անցկացրեց ռազմա-վարչական բարեփոխումներ, կայսրությունը բաժանելով 4 խոշոր միավորների: Դրանցից 4-րդը Կապկոհի (Կովկասի) քուստակն էր՝ բաղկացած 14 մարզպանություններից, որոնցից 2-րդը Հայոց, իսկ 6-րդը՝ Սիսականի մարզպանություններն էին: Հայոց մարզպանությունից հանել էին Սյունիքի, իսկ Աղվանից մարզպանությունից՝ Արցախի նահանգները և, վերջիններիս միավորմամբ 571թ. ձևավորել Սիսականի մարզպանությունը: Այս «բարեփոխման» հետևանքով Սյունիքի նահանգն ամբողջությամբ, այդ թվում իր Երնջակ ու Ճահուկ գավառներով հանդերձ, հանվել էր Հայոց մարզպանության կազմից և զետեղվել նորաստեղծ Սիսականի մարզպանության մեջ. պատմական Նախիջևանի երկրամասի Գողթն, Նախճվան և Շարուր գավառները մնացել էին Հայոց, իսկ Երնջակ ու Ճահուկ գավառները՝ տեղափոխվել Սիսականի մարզպանության կազմի մեջ[87]:

570-590թթ. պարսկա-բյուզանդական պատերազմի արդյունքում հաղթած Բյուզանդիային անցավ Հայաստանի մեծ մասը, այդ թվում՝ Այրարատի նահանգն իր բոլոր գավառներով, բացի Դվին մայրաքաղաքից ու նրա հարակից Շարուր գավառից. վերջինս և Վասպուրականի նահանգի Գողթն ու Նախճավան գավառները մնացին Հայոց մարզպանության, իսկ Սյունիքի նահանգի Երնջակ ու Ճահուկ գավառները՝ Սիսականի մարզպանության կազմում[88]: Այս վիճակը մնաց անփոփոխ մինչև 633 թվականը, իսկ մինչ այդ, 608թ. Պարսկաստանը Բյուզանդիայից ետ վերցրեց 591թ. նրան անցած հայկական հողերը: Բյուզանդիայի հետ պայքարում իրենց քաջությամբ հայտնի մի շարք հայ նախարարներ նույնիսկ արժանացան Պարսկաստանի պետական «Խոսրով Շում» («Խոսրովի ուրախություն») բարձրագույն տիտղոսի. պարգևատրվածների մեջ էր նաև Վռամ Գողթնացի նախարարը[89]: Պատմական Նախիջևանի երկրամասի վարչա-քաղաքական այս վիճակը Պարսկաստանի կազմում մնաց մինչև 633 թվականը, երբ Սասանյան Պարսկաստանի վերջն էլ եկավ, ընկնելով արաբական տիրապետության տակ[90]:

 

Հարց – 6. Քաղաքական ինչպիսի՞ ճակատագիր ունեցավ պատմական Նախիջևանի երկրամասը 633-701թթ.:

Պատասխան – 6. 633թ. արաբները ընկճեցին Իրանին, նրան պարտադրելով իսլամ: Դա հնարավոր եղավ 637թ. Քադիսիայի ճակատամարտում արաբների տարած փայլուն հաղթանակի շնորհիվ, որով Տիզբոնն ընկավ արաբների ձեռքը[91]: Հետևաբար, 633-637թթ. սասանյան Պարսկաստանի անկումով նաև վերացան նրա տիրապետության տակ եղած Հայոց և Սիսականի մարզպանությունները, որոնց կազմի մեջ էին Նախիջևանի երկրամասի Գողթն, Նախճվան, Երնջակ, Ճահուկ և Շարուր գավառները: Հայոց վերջին մազպանը Վարազտիրոց Բագրատունին էր[92], որից հետո այնտեղ մնում էր դեռևս պարսից արքունիքից սպարապետի պաշտոն ստացած Թեոդորոս Ռշտունին[93]: Արաբները 640-643թթ. երեք անգամ արշավեցին Հայաստան: 641-642թթ. նրանք իրենց երկրորդ արշավանքով Հայաստան մտան Պարսկաստանի սահմանից. նրանք մտան Գողթան և Նախճավան գավառներ և, Հին Ջուղայի մոտ անցնելով Արաքս գետը, հայտնվեցին Կոգովիտ նահանգում, այնտեղից էլ՝ Արարատյան դաշտ՝ Դվին մայրաքաղաք, որը, հարակից Շարուրի դաշտի հետ մեկտեղ, ավերվեց: Այդ դրությամբ Թեոդորոս Ռշտունին գտնվում էր Նախճավանի գավառում: Արաբները մտան Նախճավան, Սյունիք[94]:

Այստեղ պետք է արձանագրել պատմական մի ուշագրավ իրողություն. արաբները գրավեցին Պարսկաստանը, և վերջինս նրանցից պարտադրաբար ընդունեց իսլամ: Ի՞նչ կլիներ հայ ժողովրդի հետ, եթե նա 451թ. Ավարայրի ճակատամարտում չպաշտպաներ իր քրիստոնեական հավատքը և ընդուներ պարսկական զրադաշտական (մաղդեզական) կրոնը: Կլիներ այն, որ արդեն 640-ական թվականներից սկսած, պարսիկների հետ ձեռք-ձեռքի տված, հայ ժողովուրդը ևս անվերապահորեն կընդուներ իսլամ: Ահա, թե ինչումն է կայանում 451թ. մայիսի 26-ին Տղմուտ գետի ափին գտնվող Ավարայրի դաշտում հայ ժողովրդի մղած պատմական հերոսական հայտնի ճակատամարտի համաշխարհային քրիստոնեապաշտպան նշանակությունը[95]:

Վերադառնանք 650-ական թվականներ: Թ.Ռշտունին, դրսևորելով քաղաքական հեռամտություն, հպատակվեց արաբական խալիֆայությանը և նրա հետ 652թ. կնքեց փոխադարձ օգնության ու համագործակցության պայմանագիր, որով Հայաստանը դե-ֆակտո դարձավ անկախ՝ 164939 կմ² տարածքով, որի մեջ էին մտնում Այրարատ, Սյունիք, Վասպուրական, Տուրուբերան, Տայք, Մոկք, Արցախ, Գուգարք, Աղձնիք և Կորճայք նահանգները[96]: Քանի որ Նախիջևանի երկրամասի Գողթն և Նախճավան գավառները գտնվում էին Վասպուրականի, Երնջակ ու Ճահուկ գավառները՝ Սյունիքի, իսկ Շարուր գավառը՝ Այրարատի նահանգների մեջ, հետևաբար, Նախիջևանի երկրամասը ինքնաբերաբար գտնվում էր 652թ. Թ.Ռշտունու և Արաբական խալիֆայության միջև կնքված պայմանագրով ձևավորված վերոնշյալ Հայաստանի կազմում մինչև 701թվականը, երբ ձևավորվեց Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգը կամ փոխարքայությունը: Ավելացնենք, որ Արաբական խալիֆը 653թ. սպարապետ Թ.Ռշտունուն նշանակեց Արաբական խալիֆայության գերիշխանության տակ անցած Հայաստանի, Սիսականի (Սյունիք+Արցախ), Աղվանքի ու Վրաստանի ընդհանուր կառավարիչ՝ Մեծ իշխան: Թ.Ռշտունու մահից հետո (656թ.) մինչև 701թվականը հիշյալ իշխանությունը փոխանցվում էր նրա արաբամետ հետևորդներին՝ Համազասպ և Գրիգոր Մամիկոնյաններին, Սմբատ և Աշոտ Բագրատունի իշխաններին[97] և այլոց:

 

Հարց – 7. Ինչպիսի՞ վարչա-քաղաքական ճակատագիր ունեցավ պատմական Նախիջևանի երկրամասը 701-885թթ.(մինչև Հայոց Բագրատունյաց թագավորության հիմնադրումը):

Պատասխան – 7. 701-885թթ. համարյա ամբողջ Անդրկովկասը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի կազմում: Բացառություն չէր նաև մեզ հայտնի Նախիջևանի երկրամասը: Արմինիա նահանգի կենտրոնը Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր[98]: Նախիջևանի երկրամասն իր գավառներով տեղաբաշխված էր Արմինիա նահանգի «Առաջին Հայաստան» և «Երրորդ Հայաստան» վարչա-տարածքային միավորների  մեջ[99]: Ընդ որում, Երնջակ և Ճահուկ գավառները մտնում էին Արմինիա նահանգի «Առաջին Հայաստան», իսկ Գողթնը, Նախճվանը և Շարուրը՝ «Երրորդ Հայաստան» վարչա-տարածքային միավորի մեջ, քանի որ Սիսականը (Սյունիք+Արցախ) մտնում էր «Առաջին Հայաստանի», իսկ Վասպուրականն ու Այրարատը «Երրորդ Հայաստանի» մեջ[100]: Ընդ որում, Արմինիա նահանգի «Երրորդ Հայաստան»-ի մեջ էին զետեղված պատմական Հայաստանի բուն և հիմնական տարածքները Դվին մայրաքաղաքով: Այնտեղ ուղղակի նշվում է, որ «Երրորդ Հայաստան»-ի կազմում է գտնվում Նաշավան[101] (արաբները Նախճավանն այդպես էին կոչում):

 

Հարց – 8. Ի՞նչ աղերսներ ուներ Նախիջևանի երկրամասը Հայոց Բագրատունյաց թագավորության հետ (885-1045թթ.):

Պատասխան – 8. Երբ 885թ. Հայաստանում վերականգնվեց քաղաքական անկախությունը, և հիմնադրվեց Հայոց Բագրատունյաց թագավորությունը, ամբողջ Հայաստանը (բացի Բյուզանդական Հայաստանից) միավորված էր Բագրատունյաց պետության մեջ: Նախիջևանի երկրամասն իր հին ավանդական գավառներով (Նախճավան, Գողթն, Երնջակ, Ճահուկ և Շարուր) նույնպես մտնում էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորության մեջ: 908թ. վերջինիցս անջատվեց Վասպուրականի նահանգը, կազմելով Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորություն, բայց այն միշտ էլ վասալական ամուր կախվածություն ուներ առաջինից: Ընդ որում, Հայոց Բագրատունյաց թագավորությունը Արծրունյաց թագավորությունից անջատեց Նախիջևան և Գողթն գավառները, դրանք պահելով իրեն. դա բարեբախտություն պետք է համարել, քանի որ 1021թ., Արծրունյաց թագավորության կործանմամբ նրա տարածքները Բյուզանդիային անցնելիս՝ Նախիջևան և Գողթն գավառները մնացին Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը:

978թ. Սյունիքը ևս անջացվեց Հայոց Բագրատունյաց թագավորությունից, կազմելով Սյունիքի կամ Կապանի թագավորությունը, սակայն, այս դեպքում ևս, վերջինս շարունակեց պահպանել վասալական կախվածությունն առաջինից: Ավելին, Երնջակ գավառն ուղղակիորեն մտավ Հայոց Բագրատունյաց թագավորության մեջ: 1003թ. Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորը Սյունիքից վերցրեց նաև Ճահուկ, Վայոց Ձոր և այլ գավառներ:

885-1021թթ. Նախիջևան գավառն ինքն էլ կռվախնձոր էր Վասպուրականի ու Սյունիքի միջև: Հայոց Բագրատունի թագավորներն էին կարգավորում այդ վեճերը, ելնելով հայկական կենտրոնական պետության շահերից: Գործին խառնվում էին նաև արաբական խալիֆները, որոնք X դարում Գողթնի և Երնջակի տարածքներում ձևավորեցին Գողթնի Էմիրությունը (մանր իշխանություն), որը, սակայն, ենթակա էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը: Շարուրը, Այրարատի հետ միասին, միշտ գտնվել է Հայոց Բագրատունյաց պետության մեջ[102]:

Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ պատմական Նախիջևանի երկրամասը 885-1045թթ. եղել է Հայոց Բագրատունյաց թագավորության կազմում և նրան ենթակա վիճակում:

 

Հարց – 9. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ  պատմական Նախիջևանի երկրամասը Բյուզանդիայի կողմից 1045թ. Հայոց Բագրատունյաց (կամ Անի-Շիրակի) թագավորությունը վերացնելուց և իրեն բռնակցելուց հետո:

Պատասխան – 9. Ինչպես արդեն նշել ենք, Նախիջևանի երկրամասը 885-1045թթ. մտնում էր Հայոց Բագրատունյաց (կամ Անի-Շիրակ) թագավորության մեջ: Բյուզանդիան 1045թ. Հայոց Բագրատունյաց թագավորությունը վերացրեց և միացրեց իրեն, դրանով Նախիջևանի երկրամասը ևս ինքնաբերաբար անցավ Բյուզանդիային: Վերջինս Հայոց Բագրատունյաց թագավորության տարածքում (այնտեղ ինքնըստինքյան ներառված էր նաև Նախիջևանի երկրամասը) հենց 1045թ. հիմնեց Անիի կուսակալությունը (կատապանությունը)՝ Անի կենտրոնաքաղաքով: Այն կոչվում էր նաև «Տանն հայոց իշխանության» կուսակալություն, որի գլխավոր կառավարիչը կոչվում էր կատապան կամ «Արևելքի կատապան[103]»: Բյուզանդիան, Սելջուկյան արշավանքներից առաջ, կայսրության արևելյան մասերը բաժանեց 4 թեմերի կամ նահանգների՝ ա) Միջագետք, բ) Տարոն, գ) Վասպուրական, դ) Իբերիա (Վիրք):

Նախկին Հայոց Բագրատունյաց թագավորության (1046 թվականի՝ Անիի կուսակալության կամ կատաբանության) տարածքները մտցվեցին Իբերիա թեմի կամ նահանգի մեջ, որի կենտրոնը Անի քաղաքն էր[104]: Շուտով Բյուզանդիան պատմական անհեթեթ քայլ կատարեց՝ կրճատելով իր արևելյան սահմանները պաշտպանող 50000-անոց հայ-վրացական զորքը, որով էապես թուլացրեց այդ կայսրության ռազմական դիմադրողական ուժը դեպի Փոքր Ասիա ներխուժող սելջուկների առջև[105]: 1065թ. սելջուկյան սուլթան Ալփ-Արսլանը հեշտության գրավեց Անին, տիրանալով Անիի կուսակալությանը (ներառյալ նրա ներկազմում եղած Նախիջևանի երկրամասին): Այնուհետև, 1071թ. Մանազկերտում սելջուկները խայտառակ պարտության մատնեցին Բյուզանդիային[106], որով Հայաստանը (ներառյալ նրա ներկազմում գտնված Նախիջևանի երկրամասը) մեկընդմիշտ «հրաժեշտ տվեցին» Բյուզանդիաին և ընկան սելջուկյան կործանարար լծի տակ:

Այսպիսով, Անիի կուսակալությունը և նրա ներկազմում գտնվող Նախիջևանի երկրամասը մոտ 20 տարի (1045-1064թթ.) գտնվեցին Բյուզանդիայի կազմում[107]: 1071թ., Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդիային ջախջախելուց հետո, դեպի Հայկական լեռնաշխարհի խորքերը և Փոքր Ասիա ներխուժող թուրք-սելջուկյան հորդաների հակաքաղաքակրթական ու կործանարար էության մասին գերմանացի պատմաբան Հ.Գելցերը նշել է. «1071թ. Մանազկերտի պարտության ճակատագրական սարսափելի օրը Բյուզանդական մեծ պետության մահվան օրն է: Թեև նրա հետևանքները, իրենց բոլոր ահավորությամբ անմիջապես զգալի չեղան, սակայն Փոքր Ասիայի Արևելյան մասերը, Հայաստանը և Կապադովկիան, որոնք այնքան կայսրեր ու զորապետներ էին տվել և կազմում էին պետության իսկական ուժը՝ ընդմիշտ կորած էին կայսրության համար ու թափառական թուրքը Հին Հռոմեական փառահեղության ավերակների վրա հաստատեց իր վրանը»[108]:

Թուրք-սելջուկյան այդ չարագույժ ուժերը XI դարի II կեսերից սկսեցին ներխուժել նաև hայկական Նախիջևանի երկրամաս:

 

Հարց – 10. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ  պատմական Նախիջևանի երկրամասը 1064-1225թթ.:

Պատասխան – 10. Որպես Հայաստանի միջնաշխարհային (կենտրոնական) մասում գտնվող տարածք, Նախիջևանի երկրամասը, Հայաստանի հետ միասին, հայտնվեց սելջուլյան տիրապետության տակ: Սակայն, 1089-1225թթ. Վրաստանն իր ձեռքը վերցրեց Անդրկովկասը թուրք-սելջուկներից ազատագրելու մեծ գործը, որին ամբողջ ուժով աջակցեց հայ ժողովուրդը: «Այս ազատագրական պայքարում հայ ժողովուրդը կանգնեց վրացիների կողքին և նրա հետ միասին խիզախաբար կռվեց թուրք-սելջուկների դեմ. այդ պատճառով էլ հետագայում Հայաստանի ազատագրումը (թուրք-սելջուկներից – Տ.Ս.) մեծ դժվարություններ չներկայացրեց», – գրված է Վրաստանի պատմությունում[109]: Հայ-վրացական ողջ ներուժը ներդրվեց Միջին Ասիայի ավազուտներից Անդրկովկաս հայտնված այդ չարաբաստիկ ու բարբարոս ուժի՝ թուրք-սելջկության դեմ: Հյուսիս-արևելյան Հայաստանը, որը կոչվեց Հայկական Զաքարյան իշխանապետություն, կամովին միավորվեց Վրաստանին և վրաց-հայկական համատեղ ռազմական ներուժը թուրք-սելջուկներից ազատագրեց Հայաստանի մեծ մասը, ներառյալ Նախիջևանի երկրամասը: 12-րդ դարում ու 13-րդ դարասկզբներին Նախիջևանի երկրամասը, Հյուսիս-Արևելյան Հայաստանի հետ մեկտեղ մտավ Վրաց պետության հովանավորության տակ գտնվող Հայկական Զաքարյան իշխանապետության կազմի մեջ[110]: Այդ փաստը հաստատող բազմաթիվ ապացույցներից մեկն էլ «Զաքարյան Հայաստանը 18-րդ դարի սկզբին (մոնղոլական նվաճումների նախօրյակին)» խորագրով քարտեզն է[111]:

11-րդ դարավերջին Միջին Ասիայից Հյուսիսային Իրան թափանցած թուրք-սելջուկ, ստրուկ Շամսադդին Ելտկուզը Ատրպատականում, Նախիջևանի երկրամասի հարավային հարևանությամբ, ստեղծում է, այսպես կոչված, Ելտկուզյան աթաբեկություն (իշխանություն) (1136-1225թթ.[112]), որը 1170թ. ասպատակում է Սյունիքը, Նախիջևանը, Օրդուբադը և դրանց շրջակայքի մի քանի բնակավայրեր[113], որոնք այդ դրությամբ դեռևս գերազանցապես հայաբնակ էին և ենթակա էին Վրաստանի հովանավորության տակ գտնվող Հայոց Զաքարյան հզոր իշխանապետությանը: Ելտկուզյան աթաբեկությունը 1225թ. ոչնչացվեց Խորեզմի Շահ Ջալալեդդինի կողմից[114]: Այն ոչ մի կապ չունի 1918թ. մայիսի 27-ին ասպարեզ եկած Ադրբեջան պետության և 1937թ. մարտի 14-ին հորինված «ադրբեջանցի» հանրույթի հետ: Իսկ 12-րդ դարում Նախիջևանի երկրամասում ստեղծված մահմեդական պատմական հուշարձանները պարսկական են, և դրանք էլ, իրականում, ոչ մի կապ չունեն ու չէին կարող ունենալ 1937թ. Անդրկովկասի արևելքում հայտնված «ադրբեջանցի» հանրության հետ:

 

Հարց – 11. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ  պատմական Նախիջևանի երկրամասը՝ XIII դարասկզբից մինչև XIV դարասկզբները:

Պատասխան – 11. Այդ շրջանում ամբողջ Հայաստանը և նրա Նախիջևանի երկրամասը (Նախիջևան, Գողթն, Երնջակ, Ճահուկ և Շարուր գավառները) ընկան մոնղոլական լծի տակ և զետեղվեցին Չինկիզ խանի ավագ որդի Չուչիի ուլուսի «Գյուրջիստան»-ի վիլայեթի 2-3-րդ թումաննությունների մեջ, որոնց կառավարիչները հայ իշխաններն էին՝ Վահրամ Գագեցին, Շահնշահ և Ավագ Զաքարյանները[115]:

1249թ. «Գյուրջիստանի վիյալեթի» հայ և վրաց իշխանները Ջավախքի Կոխտայագլուխ (Կոխտասթավի) բերդում (ներկայիս Վրաստանի Հանրապետության Սամցխե – Ջավախք նահանգի Ասպինձայի շրջանի Դամալա գյուղի Կոխտայի բերդում) խորհրդակցություն անցկացրեցին հակամոնղոլական ապստանբություն բարձրացնելու նպատակով, որը սակայն կանխարգելվեց մոնղոլների կողմից[116]:

 

Հարց – 12. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ պատմական Նախիջևանի երկրամասը Լենկ Թեմուրի (1370-1405թթ.) տիրապետության շրջանում:

Պատասխան – 12. 1370-1405թթ. ամբողջ Անդրկովկասը, ներառյալ Նախիջևանի երկրամասը, հայտնվեցին Լենկ Թեմուրի գերիշխանության տակ: Հայաստանը, Արարատյան դաշտով ու Նախիջևանի երկրամասով հանդերձ, մտան Թավրիզի Էմիրության մեջ[117]: Լենկ Թեմուրը, սակայն, պահպանեց նաև Արցախի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի, Վայոց Ձորի, Շահապունիքի, Նախճավանի, Գողթնի և նրանց շրջակա գավառների հայկական տեղական իշխանությունները, որոնց հիմքերի վրա հետագայում ձևավորվեցին հայկական վարչա-տարածքային կառուցվածքները՝ մելիքությունները, խանությունները[118] և այլն:

 

Հարց – 13. Պատմական Հայաստանի Նախիջևանի երկրամասը ինչպիսի՞ աղերսներ ունեցավ Կարա-կոյունլուների (1405-1467թթ.) և Ակ-կոյունլուների (1467-1473թթ.) հետ:

Պատասխան – 13. Հայաստանում Կարա-Կոյունլիների պետությունը (1380-1469թթ.) հիմնադրեց Կարա-Յուսուֆը, որն ընդմիջումով իշխեց 36 տարի (1380-1399թթ. և 1405-1421թթ.): Նրա տարածքն անկայուն էր անընդհատ ընթացող պատերազմների պատճառով: Մայրաքաղաքն սկզբում Վանն էր, հետո՝ Թավրիզը: Սկանդարի օրոք (1421-1437թթ.) այս պետության մեջ ընդգրկվեցին Այրարատ, Սյունիք, Վասպուրական և այլ հայկական նահանգներ,որոնց հետ միասին՝ նաև Նախիջևանը, Գողթնը, Երնջակը, Ճահուկը, Շարուրը: Սկանդարն իրեն հռչակել էր «Շահ Արմեն», այսինքն՝ Հայաստանի թագավոր: Կարա-կոյունլիների պետությունն ուժեղացավ Ջհանշահի (1437-1467թթ.) ժամանակ, որի տիրապետության տակ էր գտնվում պատմական Հայաստանի մեծ մասը: Նա իրենց գոյությունը պահպանած հայկական իշխանական տների շառավիղներին տվեց գավառապետերի՝ մելիքների իրավունքներ: Հայկական մելիքություններ ստեղծվեցին Արցախում, Սյունիքում, Նախիջևանի երկրամասում ու նրա շրջակայքում՝ Վայոց Ձորում, Գեղարքունիքում, Վասպուրականում և այլուր:

Ջհանշահը պատմության մեջ մնաց իր այն կարևոր քայլով, որ նա 1440թ. Հայաստանի հողի վրա ձևավորված Կարա-Կոյունլիների պետության Այրարատ նահանգը դարձրեց մի առանձին կուսակալություն՝ Երևան կենտրոնով, որով ուժեղացավ նաև վերջինիս անմիջական հարևանությամբ գտնվող, նրա հետ սերտաճած Նախիջևանի ու շրջակայքի դերն ու նշանակությունը:

Ակ-կոյունլուները հաջորդեցին Կարա-Կոյունլիներիին և իշխեցին ընդամենը 10 տարի (1467-1477թթ.): Նրանք 1473թ. Դերջանի ճակատամարտում պարտվեցին Օսմանյան Թուրքիային, որն այդ թվականից սկսած առաջին անգամ հաստատվեց Արևմտյան Հայաստանի մի քանի գավառների վրա[119]: Օսմանյան թուրքերը արդեն 1453թ. գրավել էին Կոստանդնապոլիսն ու վերացրել Բյուզանդիայի կայսրությունը, որի ծանր հետևանքների մասին Ստեֆան Ցվայգը գրել է. «Մարդկությունը երբեք մինչև վերջ չի իմանա, թե այդ ճակատագրական ժամին ինչ աղետ ներխուժեց բաց մնացած դռնով, և թե աշխարհիս որպեսի մեծաքանակ հոգևոր արժեքներ կորստյան մատնվեցին Հռոմի, Ալեքսանդրիայի և Կ.Պոլսի կողոպուտի ժամանակ… հաջորդ օրն իսկ արհեստավորներրը հրաման են ստանում տաճարը մաքրել նախկին կրոնի նշաններից, զոհասեղանները դուրս են բերվում, ծեփվում-ծածկվում են խճանկար բարեպաշտական պատկերը, և Սուրբ Սոֆիայի գմբեթի բարձրաբերձ խաչը, որ հազարամյակներ շարունակ թևերը կարկառել էր այս աշխարհի բովանդակ տառապանքներն ընդգրկելու համար, խլաձայն գետին է տապալվում: Այդ ձայնն ուժգին արձագանք է տալիս տաճարում և նրա պատերից շատ հեռու, քանի որ խաչի անկումից ամբողջ Արևմուտքն է ցնցվում: Դառնագին բոթը, երկյուղ հարուցելով հնչում է Հռոմում, Ջենովայում, Վենետիկում, իբրև նախազգուշացնող որոտ՝ թավալգլոր հասնում է Ֆրանսիա, Գերմանիա, ու Եվրոպան արդեն սարսուռով է գիտակցում, որ իր բութ անտարբերության հետևանքով մոռացության մատմված դռնով ներխուժեց, ասես իբրև ճակատագիր, մի ավերիչ զորություն, որ դարեր շարունակ պետք է կապի ու կաշկանդի Եվրոպայի ուժերը[120]»:

Ս.Տ.Ցվայգին ավելացնենք. մարդկությունն արդյո՞ք երբևէ խորությամբ կհասկանա, որ Օսմանյան Թուրքիան հենց 1453թ. զավթած Կ.Պոլսում էլ 1915թ. պետք է կատարեր Հայոց ցեղասպանությունն Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում, ապա այն շարունակեր Արևելյան Հայաստանում 1918թ. մայիսին և 2020թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին՝ նաև Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) Հանրապետությունում: Մարդկությունը հատկապես «քաղաքակիրթ աշխարհը», նման ողբերգությունները կամ չեն հասկանում, կամ էլ կույր են դառնում «հարկավոր պահերին»:

 

Հարց – 14. Ինչպիսի՞ վարչա-տարածքային կարգավիճակ ուներ պատմական Նախիջևանի երկրամասը 1555թ. և 1639թ. Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆեվյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի բաժանումից հետո:

Պատասխան – 14. 1555թ. Պոնտոսի Ամասիա բնակավայրում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրով այդ պետությունների միջև սահմանային գիծը Հայաստաում անցնում էր Ախուրյան գետով (Արևմտյան Արփաչայ), Հայակական Պար (Աղրի-Դաղ) լեռաշղթայով և Կոտուր ու Զագրուշ լեռներով: Այս սահմանից դեպի արևմուտք ընկած հայկական հողերն անցան Օսմանյան Թուրքիային և անվանվեցին Թուրքահայաստան կամ Արևմտյան Հայաստան, իսկ դեպի արևելք ընկած հայկական հողերը տրվեցին Սեֆեվյան Պարսկաստանին և անվանվեցին Պարսկահայաստան կամ Արևելյան Հայաստան: Արևելյան Հայաստանում (Պարսկաստանում գոյություն ունեցած ընդհանուր վարչա-քաղաքական համակարգի հիման վրա) կազմավորվեցին Երևանի, Նախիջևանի և Ղարաբաղի խանությունները, իսկ Լոռի-Փամբակը, Բորչալուն միացվեցին Սեֆեվյան Պարսկաստանի գերիշխանության տակ գտնվող Քարթլի-Կախեթի թագավորությանը (վերջինիս լիազորությունները միայն որոշ չափով էին գերազանցում խանության իրավասությանը):

16-18-րդ դարերում Հայակական լեռնաշխարհի համարյա ամբողջ հյուսիս-արևելյան մասը, որի սահմանը հյուսիսում Կուր գետի հովիտն էր, իսկ հարավում՝ Արաքսի հովիտը, ընդարձակ առումով ամփոփվում էր մեկ ընդհաուր անվան տակ՝ Ղարաբաղ: Պատմական տեսակետից այս սահմանների մեջ պարփակված Ղարաբաղը համապատասխանում էր Մեծ Հայք պետության Ուտիքի նահանգի մի մասին, ամբողջ Արցախ նահանգին և Սյունիքի մեծագույն մասին և Վասպուրականի նահանգի Գողթն գավառի (վերջինս Նախիջևանի երկրամասի բաղկացուցիչ մասն է): Այս Ղարաբաղը մի հսկայական լեռնաբերդ էր արևելքից դեպի Արարատյան դաշտ սուրացող բարբարոս, քոչվոր ցեղերի ահավոր հորձանքների դիմաց, որոնք ընդհարվում էին Ղարաբաղի լեռնազանգվածին ու, փշրվելով, ետ դառնում: Ղարաբաղը (հիշյալ լայն առումով) 16-18-րդ դարերում ուներ հետևյալ աշխարհագրական ու բնական սահմանները. սկսելով հյուսիսից, Ղարաբաղ ենք մտնում Գյանջայի սահմաններից դեպի Քյուրակ գետի հովիտ, որտեղ Գյուլիստան գավառն էր (հետագայում՝ Շահումյանի շրջանը, Գետաշենի ենթաշրջանը), այնտեղից մտնում ենք Թարթառ գետի հովիտ, որն ընդգրկում էր Ջրաբերդ գավառը (հետագայում՝ Մարտակերտի շրջանը): Թարթառ գետի հովտին հարավից կպած էր Խաչենագետի հովիտը, որտեղ Խաչեն գավառն էր մինչև Կարկառ գետը և այդ տեղից էլ սկսվում էր Վարանդա գավառն իր Քոնդալանչայ գետակով: Այնուհետև սկսվում էր Դիզակի գավառը (հետագայում՝ հիմնականում Հադրութի շրջանը), որը ձգվում էր մինչև Արաքսի հովիտը: Շարունակելով հետևել հարավային ուղղությամբ, հասնում ենք Հագարա գետին, որտեղից սկսվում էր բուն Զանգեզուր գավառը: Որոտանի վերին ու միջին հոսնաքներում տարածվում էր Սիսիան գավառը, իսկ նրանից դեպի հարավ-արևելք, Օխչի գետի հովտում Կապան գավառն էր, որից հետո գալիս էին Արաքսի հովտին պատկանող Մեղրիի և Ագուլիսի գավառները[121]:

Նախիջևանն իր շրջակա գավառներով Սեֆեվյան Պարսկաստանում կոչվում էր «Թաման-ե Նախջևան», որն ընդգրկում էր Նախճվան (Նախչվան), Ճահուկ (Շահբուզ), Երնջակ (Ալանջիկ), Գողթն (Ազադ-Ջիրան), Վայոց-Ձոր (Դարե-յե-Էլեգիս) և Ծղուկ (Սիսաջան) գավառները և, որպես առանձին «Օլքա», մինչև 17-րդ դարի սկիզբը ենթակա էր Ատրպատականի կամ Թավրիզի, իսկ 17-րդ դարից սկսած՝ Երևանի (Չուխուրի-Սադի) բեկլերբեկությանը (ռազմականացված փոխարքայությանը[122]): Շարուրի գավառը մինչև 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի ռուս-թուրքական պայմանագրի կնքումը չի մտել Նախիջևանի խանության (1828թվականից՝ գավառի) մեջ: 17-րդ դարի Երևանի բեկլերբեկության մեջ էին մտնում հետևյալ գավառները՝ Ղափան, Ջուղա, Սիսիան, Երևան, Ղըրխ-բուլաղ (այժմ՝ Կոտայք), Աղստաֆա, Ապարան, Տմանիս, Այգեթ, Ջիլդեր, Ինջե, Տաբաք-Մելիք, Սաշաթ, Սկարժել, Զարզիբիլ, Սկաբուս, Քեզտաղ և այլն: Այս գավառներում էին գտնվում հետևյալ նշանավոր քաղաքներն ու բերդերը՝ Նախիջևան, Օրդուբատ, Երևան, Ղարաբաղ, Շինքար, Գյանջա, Շամքոր, Պարտավ, Բելագան, Բայազեդ, Մակու, Սաղասբերդ, Թիֆլիս և Ջիլդեր[123]:

17-րդ դարում Սեֆեվյան Պարսկաստանին անցած Արևելյան Հայաստանի հայ իշխանները, տանուտերերը սկսեցին կրել «մելիք» տիտղոսը, որը սեմական բառ է և նշանակում է «թագավոր»[124]: Հայ մելիքները հաստատվում էին պարսից շահերի հրովարտակներով, ինչպես-որ՝ Քարթլի-Կախեթիի վրաց թագավորները (վալիները): Հայկական խանությունների (Նախիջևանի խանության) հայ մելիքները ենթակա էին Երևանի սարդարի (Երևանի ռազմական փոխարքայությունում-բեյլերբեյությունում նստող շահի փոխանորդի) հաստատմանը: Դա նշանակում է, որ  նաև Նախիջևանի խանության մելիքները պաշտոնական կախվածություն ունեին Երևանի ռազմական փոխարքայությունից (բեյլերբեյությունից[125]): Շահի հրովարտակներում Երևանի սարդարը կոչվում էր «Երևանի իշխանաց իշխան»[126]: Հայ մելիքների մասին 18-րդ դարում Կովկասում գտնված Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Կովալենսկին իրենց արքունիքին հայտնել էր, թե, «Հայոց թագավորության անկունից հետո, հին ժամանակներից հայերը պահպանել են իրենց կալվածքների անկախությունը մինչև նորագույն ժամանակները»[127]:

 

Հարց – 15. Պատմությունը ցույց է տալիս, որ Նախիջևանի և Երևանի խանությունները միմյանց հետ վարչա-քաղաքական, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական, հոգևոր-մշակութային բացառիկ սերտ, միահյուսված հարաբերությունների մեջ են եղել նաև XVI-XVIII դարերում ու հետագայում: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:

Պատասխան – 15. Սույն աշխատության սկզբներում նշել ենք, որ Վասպուրականը, Սյունիքը և Այրարատը ևս պատմական մեծ Հայք պետության միջնաշխարհային (կենտրոնական) նահանգներ են եղել, իսկ պատմական Նախիջևանի բաղկացուցիչ մասերից Նախճվանն ու Գողթնը հանդիսացել են Վասպուրականի, Երնջակն ու Ճահուկը՝ Սյունիքի, իսկ Շարուրը՝ Այրարատի գավառներ: Հետևաբար, Նախիջևանի երկրամասի ու հիշյալ նահանգների պատմական սերտ կապերը բխում են նրանց պատմաշխարհագրական միահյուսվածությունից: Բայց, այնուամենայնիվ, Նախիջևանի երկրամասի և Այրարատի նահանգի առանձնահատուկ փոխշաղկապվածության հիմքում ընկած են նաև հետևյալ հանգամանքները.

1. Նախիջևանը եղել է պատմականորեն Հայատանի սիրտը համարվող Արարատյան դաշտը և այնտեղ տարբեր ժամանակներում գոյություն ունեցած Հայաստանի մայրաքաղաքներ Արմավիրը, Երվանդաշատը, Արտաշատը, Վաղարշապատը, Դվինը, Բագարանը, Երազգավորսը, Կարսը, Անին ու Երևանը Պարսկաստանի և վերջինս՝ առաջինների հետ կապող տրանսպորտա-տնտեսական կարևորագույն օղակ: Նախիջևանով են անցել Թավրիզ-Դվին, Թավրիզ-Վաղարշապատ, Թավրիզ-Արտաշատ, Թավրիզ-Երևան մայր ճանապարհները[128]:
2. Նախիջևանի երկրամասը խորությամբ և հազարավոր թելերով կապված է եղել Արարատյան դաշտում և, ընդհանրապես, ամբողջ Հայաստանում ծավալված հոգևոր-մշակութային իրադարձություններին. 301թ. Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակած Հայաստանում հավատքի ու պաշտամունքային առաջին օջախները, իսկ հայոց գրի ստեղծումից հետո, հայոց առաջին դպրոցները, մենաստանները այստեղ են բացվել: Մ.Մաշտոցի գործունեության մոտ 20 տարին անցել է Գողթնում ու նրա շրջակայքում: Նախիջևանի երկրամասը հայ մշակույթի, ճարտարապետության խոշոր կենտրոն ու անսպառ շտեմարան է:
3. Արարատյան, Շարուրի և Նախիջևանի դաշտերը, որտեղ անցել են այս երկրամասերի բնակչության հազարամյա կյանքն ու պատմությունը, գերազանցապես հայկական-նույնական են:
4. Միահյուսված ու անքակտելի են եղել Նախիջևանի ու Երևանի խանությունների քաղաքական ճակատագրերը արևելյան բռնապետական Պարսկաստանում: Նախիջևանի երկրամասի մելիքները ենթարկվել են Երևանի խանությանը, իսկ վերջինս Թուրքիայի կողմից ռազմակացվելու դեպքում, Երևանի խաների արտոնյալ լիազորությունները փոխանցվել են Նախիջևանի խաներին[129]:
5. Նախիջևանի և Երևանի խանությունները, հետագայում նաև Ռուսական կայսրության ու Խորհրդային իշխանության տարիներին այստեղ ապրած բնակչությունը, տնտեսապես սերտորեն փոխշաղկապված են եղել: Նախիջևանի ապրանքները գլխավորապես իրացվել են Երևանի և շրջակա քաղաքների շուկաներում[130]:
6. Նախիջևանի և Երևանի խանություններն այնքան էին փոխկապակցված ու դիտվում որպես ընդգծված հայկական բնօրրան, որ 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով դրանք միասին էլ միացվեցին Ռուսաստանին[131]: Ռուսական արքունիքը վստահ լինելով այդ երկու խանությունների բնօրրանային Հայաստան լինելու մեջ, նրանց մասնակցությամբ 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին, Երևանում հիմնեց «Ժամանակավոր վարչություն»[132], իսկ 1928թ. մարտի 21-ին Երևանի ու Նախիջևանի այդ խանությունների տարածքներից՝ Հայկական մարզ[133], որտեղ էլ ներգաղթեցին հիշյալ պայմանագրով Պարսկաստանից Արևելյան Հայաստան ներգաղթած մոտ 45000 հայերից 35560-ը (միայն Նախիջևանի խանություն՝ 11998-ը):

 

Հարց – 16. Ի՞նչ կարգավիճակ ուներ Նախիջևանի երկրամասը 1828թ. փետրվարի 10-ից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ը՝ Անդրկովկասի սեյմի ինքնալուծարումը

Պատասխան – 16. 1827թ. հոկտեմբերի 1-ին Երևանը գրավելուց հետո, գեներալ Պասկևիչը Երևանի և Նախիջևանի խանությունների ընդհանուր տարածքում, 1827թ. հոկտեմբերի 6-ին, Երևանում ստեղծեց «Ժամանակավոր վարչություն»՝ նրան հանձնարարելով նշված խանությունների կառավարումը: Այդ «Ժամանակավոր վարչություն» բաղկացած էր 3 հոգուց՝ 1) այստեղ գտնվող ռուսական զորքերի հրամանատար գեներալ-կեյտենանտ Կրասովսկուց (վարչության նախագահ), 2) Ներսես Աշտարակեցուց (հայ ժողովրդի հեղինակավոր ներկայացուցչից), 3) Երևանի բերդի պարետ փոխ-գնդապետ Բորոդինից: 1827թ. վերջերին կայսր Նիկոլայ I-ը կարգադրեց Երևանի մարզում՝ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները կառավարելու նպատակով ստեղծել մնայուն մարմին, որը պետք է ենթարկվեր Պասկևիչին: Այն ուներ 5 անդամ, որից 3-ը՝ ռուս պաշտոնյաներ, 1-ը՝ հայ և 1-ն էլ մահմեդական երևելի: Բայց այդ մարմինն արագ լուծարվեց, քանի որ Պետերբուրգի հրովարտակով 1828թ. մարտի 21-ին (Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքումից 39 օր հետո) Երևանի ու Նախիջևանի արդեն նախկին խանությունների տարածքներից կազմավորվեց Հայկական մարզը: 1828թ. փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն, Պարսկաստանը Ռուսական կայսրության էր զիջել որպես«նրա կատարյալ սեփականություն Երևանի խանությունը՝ Արաքսի այս և այն կողմերում և Նախիջևանի Խանությունը»[134]: Նորակազմ Հայկական մարզի պետ նշանակվեց գեներալ-մայոր Ա.Ճավճավաձեն, սակայն նրան 1830թ. փոխարինեց Բեհբութովը: Հայկական մարզի Երևանի պրովինցյայի մեջ էին մտնում 4 օկրուգներ (ոստիկանական շրջաններ)՝ Երևանը, Շարուրը, Սարդարապատը և Սուրմալուն: Նախիջևանի պրովինցիան կազմված էր 2 օկրուգից՝ Նախիջևանի և Իրդուբադի: Հայկական մարզի կենտրոնը Երևան քաղաքն էր: 1833թ. Հայկական մարզի գերբի վրա պատկերվեցին ռուսական երկգլխանի արծվի ու թագի հետ միասին՝ Մասիսը, հայկական թագավորական թագը և Էջմիածնի Մայր Տաճարը:

1829թ. Անդրկովկասը բաժանվեց 6 տարբեր կարգի վարչա-տարածքային միավորների, որոնցից մեկն էլ «մարզն» էր: Հայկական մարզը (Երևանի ու Նախիջևանի պրովինցիաներով) պահպանվեց անփոփոխ[135]:

Հայկական մարզում կային 3 քաղաքներ՝ Երևան, Նախիջևան և Օրդուբադ:

1840թ. ապրիլի 10-ին Անդրկովկասը ռուսական իշխանությունները բաժանեցին Վիրա-Իմերեթյան նահանգի և Կասպիական մարզի (հատուկ ռազմա-օկրուգային վարչության): Վերացվեցին նախկին 6 կարգի վարչական բոլոր միավորները, որոնց թվում՝ նաև Հայկական մարզը, իսկ վերջինիս Երևանի և Նախիջևանի պրովինցիաները առանջին-առանձին մտան Վիրա-Իմերեթյան նահանգի մեջ: Դա տևեց 10 տարի:

1844թ. Կովկասը վերածվեց Ռուսական կայսրության փոխարքայության, իսկ 1846թ. դեկտեմբերի 14-ին Անդրկովկասը բաժանվեց 4 նահանգների՝ Թիֆլիսի, Քութաիսիի, Շամախու և Դերբենդի: Նախկին Հայկական մարզի (Երևանի և Նախիջևանի պրոնվինցիաների) տարածքները մտան Թիֆլիսի նահանգի մեջ: Թիֆլիսի նահանգի մեջ էր նաև Ալեքսանդրապոլի գավառը, որը ընդգրկում էր Շորագլյալի (Արևելյան Շիրակի), Փամբակի և Ախալքալաքի շրջանները:

1849թ. հունիսի 9-ին կայսերական հրամանագրով կազմվում է Երևանի նահանգը: Այդ օրենքն ուժի մեջ է մտնում 1850թ. հունվարի 1-ից: Նահանգի կենտրոնը Երևանն էր: Երևանի նահանգի մեջ մտան՝ Երևանի, Նախիջևանի, Օրդուբադի, Նոր Բայազետի և Ալեքսանդրապոլի գավառները (վերջինիցս անջատվեց Ախալքալաքի գավառը, միանալով Թիֆլիսի նահանգին): 1862թ. Ալեքսանդրապոլի գավառից անջատվեց նաև Լոռին և միացվեց Թիֆլիսի նահանգին: 1867թ. Երևանի նահանգի Օրդուբադ գավառը վերացվեց, իսկ նրա տարածքը միացվեց Երևանի նահանգի Նախիջևան գավառին: 1867թ. Երևանի նահանգի ներսում կատարված գավառաբաժանումներից ստեղծվեց Էջմիածնի գավառը: Այսպիսով, 1867թ. փոփոխություններով ևս Երևանի նահանգն ուներ 5 գավառ՝ Երևանի, Նախիջևանի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածնի և Նոր Բայազետի: 1874թ. Երևանի նահանգի ներսում վարչա-տարածքային նոր փոփոխություններ են տեղի ունենում. նրա տարածքը նախկին 5-ի փոխարեն մասնատվում է 7 գավառների՝ Երևանի, Նախիջևանի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածնի, Նոր Բայազետի, Շարուր-Դարալագյազի և Սուրմալիի: Ընդորում՝ Շարուր-Դարալագյազի գավառը կազմվել էր Երևանի ու Նախիջևանի, իսկ Սուրմալուի գավառը՝ Էջմիածնի գավառների մասերից: Այսպիսի վարչա-տարածքային կազմով, համարյա առանց որևէ փոփոխության, Երևանի նահանգը մնաց մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը՝ Հայաստանի հանրապետության ստեղծումը[136]: 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում Հայոց Ազգային Խորհուրդը կազմեց (այն հրապարակվեց մայիսի 30-ին) հետևյալ հայտարարությունը. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջականության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ՝ Հայոց Ազգային Խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն ու միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերը կազմել հայոց ազգային կառավարություն՝ Ազգային Խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարության բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գավառների քաղաքական և վարչական ղեկը վարելու համար»[137]:

Այսպիսով, ՀՀ իր ստեղծման առաջին իսկ օրից հայտարարեց, որ ինքը նաև Երևանի նահանգի ու, մեր դեպքում, այլև հայկական Նախիջևանի գավառի գերագույն ու միակ իշխանությունն է և վարելու է նրա քաղաքական ու վարչական ղեկը:

 

Հարց – 17. Իսկ ինչպիսի՞ ռազմաքաղաքական քայլեր կատարեց Օսմանյան Թուրքիան Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի նկատմամբ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Էրզինջանում կնքված զինադադարից հետո՝ մինչև 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսում կնքված Անտանտա-Օսմանյան Թուրքիա զինադադարը:

Պատասխան – 17. 1917թ. փետրվարի 28-ին Ռուսաստանում տեղի ունեցավ բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն, որի արդյունքում վերացավ Ռուսական կայրապետությունը Ռոմանովյան վերջին ցար Նիկոլայ II-ի հետ մեկտեղ: 1917թ. հոկտեմբերի 25-ին (նոր տոմարով՝ նոյեմբերի 7-ին) Ռուասատանում կատարված հեղաշրջմամբ իշխանության եկան բոլշևիկները, որոնք հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 26-ին (նոյեմբերի 8-ին), հրապարակեցին «Դեկրետ հաշտության մասին», որոշելով Ռուսաստանը միակողմանիորեն դուրս բերել I համաշխարհային պատերազմից[138]: 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին կնքվեց «Զինադադարի պայմանագիր պատերազմի կովկասյան-թուրքական ճակատում գործող ռուսական և թուրքական բանակների միջև»[139], նույն օրն էլ կազմվեց «Ակտ դեմարկացիոն գծերի մասին»[140], որոնք ուժի մեջ մտան 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին ժամը 15-ն անց 0 րոպեին[141]: Համաձայն նշված զինադադարի պայմանագրի 2-րդ կետի, այն ուժի մեջ մտնելուց (այսինքն՝ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին ժամը 15-ն անց 0 րոպեից) հետո «Կովկասյան-թուրքական ռազմաճակատի բոլոր հատվածներում երկու կողմերը դադարեցնում են ամեն տեսակ թշնամական գործողությունները»: 1918թ. մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկում ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր մի կողմից Ռուսաստանի և մյուս կողմից՝ Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Բուլղարիայի և Թուրքիայի միջև, որի 1-ին հոդվածի համաձայն, կողմերը հայտարարում են. «Որ նրանց միջև վերջ է դրված պատերազմական վիճակին: Նրանք որոշել են այսուհետ միմյանց հետ ապրել հաշտ ու համերաշխ»[142]: Նույն օրը հիշյալ պայմանագրին հարակից կնքված ռուս-թուրքական լրացուցիչ պայմանագրի համաձայն, Ռուսաստանը Թուրքիային է վերադարձնում Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը, և Ռուսաստանի ու Թուրքիայի միջև վերահաստատվում է մինչև 1877-1878թթ. ռուս-թուրքական եղած պետական սահմանային վիճակը[143]: Բայց այդ պայմանագրերով Երևանի նահանգը և, հատկապես, նրա կազմի մեջ մտնող Նախիջևանի գավառը Թուրքիային հանձնելու վերաբերյալ ոչ մի դրույթ չկար[144]:

Ռուսաստանը հաղթողից, բոլշևիկների միջոցով, վերածվեց պարտվող և թույլ պետության, որի մասին Մեծ-Բրիտանիայի պրեմիեր-մինիստր Ուինստոն Չերչիլը գրել է. «… Բայց Ռուսաստանն ընկավ կես ճանապարհին և այդ անկման ընթացքում կատարելապես փոխեց իր պատկերը: Դաշնակցի փոխարեն մեր առջև կանգնած էր մի ուրվական, որը ոչ մի բանով նման չէր մինչև այդ աշխարհում եղածի հետ: Մենք տեսանք պետություն՝ առանց ազգի, բանակ՝ առանց հայրենիքի, կրոն՝ առանց Աստծու: Այն կառավարությունը, որն ի դեմս իրեն հանդգնում էր ներկայացնել Ռուսաստանը, ծնվել էր հեղափոխությամբ ու սնվում էր տեռորով: Այն մերժեց պայմանագրերից բխող պատասխանատվությունը, կնքեց առանձին հաշտություն, հնարավորություն տվեց արևելյան ռազմաճակատից հանել միլիոնավոր գերմանական զինվորների և նրանց նետեց Արևմուտք՝ վերջին գրոհի: Այն հայտարարեց, որ իր ու ո՛չ-կոմունիստական աշխարհի միջև չի կարող գոյություն ունենալ և ո՛չ մի հարաբերություն մասնավոր ու պետական գործերի ոլորտում, որը հիմնված լիներ փոխադարձ վստահության հիման վրա, և որ կարիք չկա պահպանելու որևէ պարտավորություն: Այն վերացրեց նաև պարտքրը, որոնք պարտավոր էր վճարել Ռուսաստանը, այլև նրանք, որոնք հասնում էին Ռուսաստանին: Եվ դա այն դեպքում, երբ առավել դժվարին պահերն անցել էին, ու հաղթանակը մոտ էր, երբ անթիվ զոհերն վերջապես իրենց պտուղներն էին սկսել տալ, հին Ռուսաստանը ջնջված էր երկրի երեսից. նրա փոխարեն իշխանության էր եկել ռուսական ժողովրդական ավանդապատումներով կանխագուշակված «անանուն հրեշը»: Ահա թե ինչու դաշնակիցների խորհրդակցություններում այլևս չկար Ռուսաստանը. նրա տեղում երևում էր բացված ու մինչև օրս առկա խոր անդունդը»[145]:

Օսմանյան Թուրքիան, օգտվելով բոլշևիկյան Ռուսաստանի տկարությունից, խախտելով իր իսկ ստորագրած Երզնկայի զինադադարը և Բրեստ-Լիտովսկի երկու պայմանագրերը, 1918թ. փետրվարին հարձակման անցավ կովկասյան ամբողջ ճակատով, իր ուխտադրժությունը պատրվակելով մահմեդականների նկատմամբ «հայերի գործադրած բռնություններով»[146], որը թեև ռուսական բանակի հրամանատար Լեբեդինսկին հերքեց[147], բայց թուրքերն անդրդվելիորեն շարունակեցին իրենց հարձակումները և 1918թ. փետրվարի 13-ին գրավեցին Երզնկան ու Կարինը[148], փետրվարի 26-ին՝ Մամախաթունը, փետրվարի 17-ին՝ Տրապիզոնը, ապրիլի 7-ին՝ Վանը, Օլթին, ապրիլի 8-ին՝ Արդահանը, ապրիլի 13-ին՝ Բաթումը, ապրիլի 25-ին՝ Կարսը[149]:

Օսմանյան Թուրքիայի ռազմական նախարար Էնվերը Անդրկովկասի կառավարությանը 1918թ. մայիսի 14-ին վերջնագիր ներկայացրեց, պահանջելով թուրքերին տրամադրել Ալեքսանդրապոլ-Երևան-Նախիջևան-Ջուլֆա երկաթգիծը՝ Իրանում, իբր թե, անգլիացիներին «հակազդելու նպատակով»: Այնինչ, իրականում Էնվերն ամբողջ Արևելյան Հայաստանն ռազմակալելու միտում ուներ: Էնվերի պահանջը մերժվեց[150], բայց նա 1918թ. մայիսի 15-ին գրավեց Ալեքսանդրապոլը[151]: Էնվերը 1918թ. մայիսի 26-ին վերջնագրով նորից պահանջեց Ալեքսանդրապոլ- Ջուլֆա երկաթգիծը և գրավեց այն՝  Հայաստանի տարածքի այդ մասը[152]: Թուրքիան 1918թ. մայիսի 26-ին ևս մեկ վերջնագիր ներկայացրեց Անդրկովկասի սեյմին, պահանջելով Օսմանյան կայսրությանը միացնել Նախիջևանի գավառը՝ ներառյալ Օրդուբադը, Շարուր-Դարալագյազի գավառի կեսը, Սուրմալուի ամբողջ գավառը, Էջմիածնի գավառը, Երևանի գավառի կեսը, Ալեքսանդրապոլի գավառի մեծ մասը՝ Ալեքսանդրապոլ քաղաքով և Ախալքալաքի ամբողջ գավառը: Այս վերջնագրին պատասխանելու համար թուրքերը տվել էին 72 ժամ՝ սկսած 1918թ. մայիսի 26-ի երեկոյան ժամը 8-ից: Անդրկովկասի սեյմում մահմեդականները կողմ էին թուրքերի պահանջները բարելավելուն, վրացական պատվիրակները փորձում էին հայկական հողերի հաշվին Թուրքիայի հետ իրենց համար ձեռնտու հաշտության պայմաննների հասնել, իսկ Սեյմի հայկական պատվիրակները կտրուկ ներժեցին թուրքական պահանջները[153]. չմոռանանք, որ այդ դրությամբ Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում և Ղարաքիլիսայում հայ ժողովուրդը հաղթական մարտեր էր մղում թուրքական զորքերի գերակշիռ ուժերի դեմ[154]: Եվ 1918թ. մայիսի 26-ին թուրքական հիշյալ վերջնագիրը չկատարած պայմաններում, Անդրկովկասի սեյմն ինքնալուծարվեց, որից հետո նույն օրը Վրացական ազգային խորհուրդը Վրաստանը հռչակեց անկախ հանրապետություն: Մայիսի 27-ին մահմեդականները հռչակեցին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը՝ Գյանջա մայրաքաղաքով: 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գտնվող Հայոց ազգային խորհուրդը հռչակեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը, որի կառավարությունը նույն թվականի հունիսի 17-ին եկավ Երևան՝ ՀՀ-ի մայրաքաղաք[155]:

1918թ. հունիսի 4-ին Հայստանի Հանրապետությանը պարտադրած Բաթումի պայմանագրով Օսմանյան Թուրքիան, ի թիվս այլ տարածքների, ռազմակալեց Հայաստանի Հանրապետության Նախիջևանի գավառը և Շարուրի տարածքը, որն ուղեկցվեց այնտեղի 50000-անոց հայ ազգաբնակչության ջարդով ու իր պատմական հայրենիքից նրա դուրս մղումով[156]:

Օսմանյան Թուրքիայի կործանարար գործողություններն ինչպես ամբողջ Արևելյան Հայաստանում, այնպես էլ Երևանի նահանգում ու նրա Նախիջևանի գավառում, կարող էին շարունակվել և հայ ժողովրդի համար արհավիրքների վերածվել, եթե տեղի չունենային հետևյալ հայանպաստ իրադարձությունները: Այսպես.

1. 1918թ. սեպտեմբերին Անտանտի կազմում կռվող Ֆրանսիան Մակեդոնիայում ջախջախեց թուրքական զորքերին[157]:
2. 1918թ. սեպտեմբերին Անգլիան Պաղեստինում խորտակիչ հարված հասցրեց թուրքական բանակին[158]:
3. Ելնելով այս իրավիճակից, Օսմանյան Թուրքիայի երիտթուրքական ցեղասպան ու ոճրագործ կառավարությունը, Թալիաթի գլխավորությամբ, 1918թ. հոկտեմբերի 9-ին հրաժարական տվեց[159], որն այդ երկրի ներքին պետա-քաղաքական կյանքում խառնաշփոթություն, խուճապ, փոփոխություններ, պաշտոնանկություններ առաջացրեց. նույնիսկ պաշտոնանկ եղավ Կովկասյան բանակի թուրքական գլխավոր հրամանատար, 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումում կնքված թուրք-հայկական պայմանագրի ճարտարապետ Վեհիբ Մամեդ փաշան:
4. 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսի պայմանագրով Օսմանյան Թուրքիան կապիտուլացվեց Անտանտի կողմից, ու կանգնեց փլուզման ու վերացման լուրջ վտանգի առջև[160]:

Վերոհիշյալ հանգամանքների բերումով, ՀՀ-ը ոչ միայն փրկվեց անխուսափելի կործանումից, այլև նրա կազմի մեջ Երևանի խանությունից անցած Նախիջևանի գավառը ձերբազատվեց թուրքական ռազմակալումից ու մնաց ՀՀ-ի կազմում, քանի որ 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումում կնքված թուրք-հայկական պայմանագիրն իրավաբանական ուժի մեջ չմտավ, դարձավ անվավեր ու առոչինչ: Բացի այդ, Մուդրոսի պայմանագրի 11-րդ հոդվածի ուժով՝ Օսմանյան Թուրքիան հարկադրված իր զորքերը դուրս բերեց Անդրկովկասից ու նաև՝ ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառից[161], թեև թուրքերն այնտեղ հասցրել էին հայ բնակչությանը ենթարկել կոտորածների ու արտագաղթի, որի մասին 1918թ. հոկտեմբերի 12-ի բոլշևիկյան հայտնի գործիչ Օրջոնիկիձեն Ռուսաստանի Արտգործժողկոմիսար Գ.Վ.Չիչերինին հաղորդել էր. «Հայաստանի դրությունը ողբերգական է … իրենց գրաված գավառներում թուրքերը կոտորել են բնակչության կեսը: Ղարաբաղում Շուշիի և Զանգեզուրի երկու գավառներն էլ թուրքերը գրավել են, և բնակչությունը համառ դիմադրություն է ցույց տալիս»[162]:

 

Հարց – 18. 1918թ. մայիսի 26-ին Անդրկովկասի սեյմի ինքնալուծարման արդյունքում Անդրկովկասում առաջացան Վրաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՎՀ), Հայաստանի Հանրապետությանը(այսուհետ՝ ՀՀ) և … այսպես կոչված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ): Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում ԱԴՀ-ը:

Պատասխան – 18. 1918թ. փետրվարի 10-ին ստեղծված Անդրկովկասի պետական իշխանության բարձրագույն մարմին Սեյմը նույն թվականի մարտին ձևավորեց Անդրկովկասի Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՖՀ): Անդրկովկասի սեյմն ինքնալուծարվեց 1918թ. մայիսի 26-ին, որի հետևանքով 1918թ. մայիսի 26-ին առաջացավ ՎՀ-ը, մայիսի 27-ին՝ ԱԴՀ-ը և մայիսի 28-ին՝ ՀՀ-ը: Եթե հայերն ու վրացիները մինչ այդ ունեցել էին պետականության բազմադարյա պատմություն, ավանդություններ, ապա «Անդրկովկասի թաթարները» (1937 թվականից՝ «ադրբեջանցիներ») մինչ այդ պետականություն ընդհանրապես չէին ունեցել[163]: ԱԴՀ-ի մասին ռուս հայտնի զորահրամանատար Ա.Ի.Դենիկինը գրել է, որ՝ այն արհեստական պետություն է, իր անունը գողացել է Իրանի հյուսիսային Ատրպատականի նահանգի անունից, նրա տարածքը կազմում են հայկական, լեզգիական, թալիշական, ռուսական հողերը, և որ ԱԴՀ-ը գոյատևում է սոսկ Թուրքիայի և Անգլիայի շնորհիվ. «Все в Азербайджанской республике было искусственным, “ненастоящим”, начиная с названия, взятого заимообразно у одной из провинций Персии. Искусственная территория, обнимавшая лезгинские Закаталы, армяно-татарские Бакинскую и Елисаветпольскую губернию и русскую Мугань и объединенная турецкой политикой в качестве форпоста пантюркизма и панисламизма на Кавказе… Искусственная государственность, так как на этих землях, лежавших на пути великого переселения народов и подвергавшихся воздействию разнообразных культур сменявшихся завоевателей, жили всегда разрозненные мелкие племена, враждовавшие друг с другом и доныне еще сохранившие черты кочевого быта. Наконец, искусственно держалось и Азербайджанское правительство – первоначально  волею Нури паши, потом ген. Томсона и в дальнейшем — просто по инерции…»[164], – գրում է գեներալ Դենիկինը:

Բանը նրանումն է, որ մինչև 1918թ. մայիսի 27-ը մարդկության պատմությանը հայտնի չի եղել «Ադրբեջան» անվամբ պետություն, իսկ մինչև 1937թ. մարտի 14-ը՝ «ադրբեջանցի» անվամբ ազգ, ժողովուրդ կամ ազգույթ: Ամեն ինչ ճիշտ այնպես էր, ինչպես որ քիչ վերևներում իրազեկում էր ռուս գեներալ Ա.Ի.Դենիկինը: Ավելին, 1918թ. մայիսի 27-ին հայտնված ԱԴՀ-ի տիտուլային ժողովրդի անունն էլ «թուրք» էր:

«Կեցցե՛ Ադրբեջանը, կեցցե՛ թուրք ժողովուրդը[165]», – հորջորջված է ԱԴՀ-ի հռչակագրում: Պետք չէ հեռուն գնալ, 1918թ. մայիսի 26-ին Օսմանյան Թուրքիայի կառավարության կողմից Անդրկովկասի սեյմին ներկայացված վերջնագրում բաքվի և նրա շրջակայքի մահմեդականներն անվանվում էին ո՛չ թե «ադրբեջանցիներ», այլ՝ «թուրքեր և մահմեդականներ»[166]: Իսկ իրականում այդ «մահմեդականներ» կրոնական հանրույթի մեջ, բացի թուրք-թաթարներից, մտնում էին նաև Կովկասի տասնյակ բնիկ ժողովուրդներ՝ լեզգիները[167], տաբասարանցիները[168], ռուտուլցիները[169], ցախուրցիները[170], բուդուցիները[171], կռիզները[172], խինալուգները[173], թաթարները[174], թալիշները[175], նաև՝ պարսիկները[176] և այլն: Լենինը և Ստալինը ներկայիս ադրբեջանցիներին անվանում էին «Անդրկովկասի թուրքեր ու թաթարներ»[177], Ա.Միկոյանը՝ «մուսուլմաններ» կամ «մուսուլմանական զանգվածներ»[178], Նարիմանովը՝ «մուսուլմաններ»[179], Կիրովը՝ «մուսուլմաններ»[180]: Կարմիր բանակի հրամանատար Թարխովը 1920թ. մտնելով Նախիջևան, նրանց անվանեց «մուսուլմաններ», «լեռնային քոչվորներ», «Շարուրի և Նախիջևանի գավառների բնակիչ մուսուլմաններ», «մուսուլման բնակչություն»[181]:

1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագիրը, որի կողմերից մեկը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն էր, գրվել էր ֆրանսերեն, թարգմանվելով թուրքերեն, ռուսերեն, հայերեն ու վրացերեն[182]: 1921թ. մայիսի 6-ին ընդունված Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմանադրության մեջ ոչ մի բառ չկար «ադրբեջանցի» ժողովրդի և կամ էլ «ադրբեջաներեն» լեզվի մասին: Համաձայն ԽՍՀՄ-ի 1924թ. հունվարի 31-ի սահմանադրության 34-րդ հոդվածի, ԽՍՀՄ Կենգործկոմի, նրա նախագահության և Ժողկոմխորհի դեկրետներն ու որոշումները տպագրվում էին միութենական հանրապետություններում ընդհանուր օգտագործման լեզուներով՝ ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելոռուսերեն, վրացերեն, հայերեն, թուրք-թաթարերեն[183]:

Անդրֆեդերացիայի 1925թ. ապրիլի 14-ի սահմանադրության 58-րդ հոդվածի համաձայն, այդ ֆեդերացիայի անդամ հանրապետությունների անուները պետք էր գրանցել հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն և թուրքերեն լեզուներով: Ադրբ. ԽՍՀ-ի 1927թ. մարտի 26-ի սահմանադրության 100-րդ հոդվածի համաձայն, այդ հանրապետության պետական դրոշի վրա առկա էր գրառում միայն հին ու նոր թուրքական այբուբենով: Ներկայիս «ադրբեջանցիներին» մինչև 1937թ. հայերն ու պարսիկները անվանում էին «թուրքեր»[184], վրացիները՝ «թաթարներ»[185]:

Այսպիսով, մինչև 1937թ. մարտի 14-ը աշխարհում «ադրբեջանցի» կոչված ժողովուրդ, ազգ, ազգույթ, ինչպես նաև «ադրբեջաներեն» լեզու գոյություն չեն ունեցել: Եվ միայն 1937թ. մարտի 14-ին ընդունված Ադրբ. ԽՍՀ սահմանադրությունում տիտուլային «թուրք» ազգի փոխարեն մտցվեց «ադրբեջանցի» ազգ անվանումը և, համապատասխանաբար, «թուրքերենին» էլ փոխարինեց «ադրբեջաներենը»: Այդ օրվանից սկսած Ադրբ. ԽՍՀ քաղաքացիների անձնագրերում «ազգություն» գրաֆայում «թուրք»-ին փոխարինեց «ադրբեջանցի»-ն[186]: Դրանցից հետո Ադրբ. ԽՍՀ-ում բնակվող (քիչ վերևներում հիշատակված) Կովկասի բնիկ ժողովուրդների ներկայացուցիչներին, ինչպես նաև թրքալեզու քոչվոր, թափառական ցեղերին Ադրբեջանի անձնագրերում սկսեցին գրառել որպես «ադրբեջանցիներ», դրանով արհեստականորեն բարձրացնելով ադրբեջանցիների թվաքանակն ու տոկոսը: Եվ, ահա՛, այս նորաթուխ պետությունը՝ ԱԴՀ-ը, իր նորահայտ տիտուլային «ադրբեջանցի» ազգությամբ, տարածքային աներևակայելի մեծ նկրտումներ ներկայացրեց համարյա ամբողջ Անդրկովկասի նկատմամբ, հրապարակ հանելով «ծովից-ծով Ադրբեջան»[187] ծրագիրը: Այդ ծրագրով ԱԴՀ-ը Վրաստանից ուզում էր հափշտակել Բաթումը, թաթարաբնակ Բորչալուն, Բելականը, իսկ Հայաստանից՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Նախիջևանը և այլ հողեր:

ԱԴՀ-ը դիմեց Ազգերի լիգա՝ իրեն այդ կազմակերպության անդամ ընդունելու խնդրանքով, բայց 1920թ. դեկտեմբերի 9-ին (արդեն խորհրդայնացված վիճակում) մերժում ստացավ. մերժման հիմքը իր անդրկովկասյան հարևանների հետ ԱԴՀ-ի ունեցած տարածքային չլուծված վեճերն էին:

 

Հարց – 19. Ինչպիսի՞ քաղաքական զարգացումներ ընթացան Երևանի նահանգի և ապա Հայաստանի Հանրապետության Նախիջևանի գավառի շուրջ 1918թ. հոկտեմբերի 3-ի Մուդրոսի զինադադարից հետո՝ ընդհուպ մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ը՝ ԱԴՀ–ի անկումը::

Պատասխան – 19. 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Լեմնոս կղզու Մուդրոս նավահանգստում, «Ագամեմնոն» բրիտանական նավի վրա Անտանտի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև կնքվեց պայմանագիր զինադադարի մասին, որով Թուրքիային պարտավորեցվեց նաև իր զորքերը դուրս բերել Ադրկովկասից, այդ թվում ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառից: Զինադադարն ուժի մեջ մտավ հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 31-ին, տեղական ժամանակով կեսօրին[188]: Մուդրոսի զինադադարի ուժով նաև ՀՀ Նախիջևանի գավառն ազատվեց Օսմանյան Թուրքիայի ռազմակալումից, իսկ թուրքական զորքերն սկսեցին հեռանալ այնտեղից, թեև վերջիններս արդեն հասցրել էին նախիջևանահայության կեսին կոտորել կամ դուրս մղել իր հազարամյա բնօրրանից: Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը անվավեր (առոչինչ) դարձրեց 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումիում կնքված թուրք-հայկական անիրավաչափ պայմանագիրը, որով Օսմանյան Թուրքիան փորձեց ՀՀ-ից անջատել նաև Նախիջևանի գավառն ու այն բռնակցել իրեն: Մուդրոսի զինադադարը մի հրաշք էր, որի շնորհիվ արևելյան Հայաստանն ընդհանրապես փրկվեց Օսմանյան Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ենթարկվելուց:

Թուրքերը սկսեցին հեռանալ Անդրկովկասից և ՀՀ-ի՝ իրեցն ռազմակալած տարածքներից, հատկապես՝ Նախիջևանի գավառից: 1918թ. վերջերին հեռացված Թուրքիային փոխարինեցին I համաշխարհային պատերազմում Թուրքիային հաղթած անգլիացիները, որոնք ուզում էին տիրանալ Բաքվի նավթին, սիրաշահելով նորաստեղծ ԱԴՀ-ի ղեկավարությանը, հատկապես շահարկելով հայկական բնօրրանային երկրամասեր Նախիջևանի, Շարուր-Վայոց Ձորի (Դարալագյազի) Զանգեզուրի և Ղարաբաղի քաղաքական ճակատագրերը: Այստեղ ես կխոսեմ միայն այդ ժամանակներում ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի նկատմամբ անգլիացիների կողմից զբաղեցրած քաղաքական դիրքորոշման մասին, հիշեցնելով, որ ՀՀ-ը Անտանտի դաշնակից պետություն էր, իսկ ԱԴՀ-ը՝ Անտանտի կողմից Մուդրոսի զինադադարով կապիտուլիացիայի ենթարկված (Անտանտի թշնամի) Թուրքիայի հավատարիմ եղբայրն ու զինակիցն էր: Ընդ որում անգլիացիները նաև քաջատեղյակ էին ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի պատմությանը և նրա տարածքների նկատամամբ հայ ժողովրդի ունեցած պատմական իրավունքին:

Մուդրոսի զինադադարից մեկ ամիս անց, 1918թ. նոյեմբերի 30-ին, ՀՀ-ի իշխանությունները Նախիջևանի գավառում նշանակեցին կոմիսարներ ու նրանց օգնականներ[189]: Դեկտեմբերի 6-ին ՀՀ-ի իշխանությունները վերականգնեցին նաև գավառի բոլոր հաշտարար մարմինները, քննչական մասերն ու բաժանմունքները[190] և այլն: Իրենց հարազատ օջախներ սկսեցին վերադառնալ մեծ թվով նախիջևանահայեր: Սակայն, հեռանալով Նախիջևանի գավառից ու իրենց կողմից ռազմակալված ՀՀ-ի այլ տարածքներից, Թուրքիան այս վայրերում մեծ թվով զինվորականներ, զինամթերք էր թողել մուսուլմանաբնակ շրջանակներում, հիմնել էր, այսպես կոչված, «Արաքսյան Հանրապետությունը»: Վերջիններս խոչընդոտում էին Հայաստանի Հանրապետությանը՝ իրեն դե-յուրե պատկանող Նախիջևանի գավառում իր դե-ֆակտո գործառույթների իրականացման ու հայ գաղթականների վերադարձին: Ղեկավարվելով Բաքվի նավթին տիրելու նպատակով Ադրբեջանին սիրաշահելու, ինչպես նաև հայերի «անուղղելի ռուսասեր» լինելու հանգամանքներով, անգլիացիները նույնիսկ հաշվի չնստեցին ՀՀ-ի՝ Անտանտի դաշնակիցը լինելու փաստի հետ ու սկսեցին ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի քաղաքական ճակատագիրը շահարկել, առևտրի առարկա դարձնել. նրանք այն փորձեցին «դիտարկել» իբրև վիճելի տարածք կամ չեզոք գոտի և խանգարել հայկական զորքերի լիարժեք մուտք գործելուն այդ գավառ:

Անգլիացիները ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառում սկզբում վարում էին հակահայկական քաղաքականություն: Բայց այդ վիճակը փոխվեց 1919թ. ապրիլի 6-ին, երբ գեներալ Թոմսոնը ՀՀ-ի վարչապետին հայտնեց, որ գաղթականների վերադարձը Կարսի և Նախիջևանի գավառներ պետք է ավարտվի ապրիլի վերջին, որից հետո անգլիական զորքերը ետ կկանչվեն Կարսից ու Նախիջևանից, բայց անգլիական միսսիան կմնա[191]: Ապրիլի 12-ի նիստում ՀՀ Կառավարությունը հավանություն է տալիս Ղարսի, Շարուրի Նախիջևանի տարածքները հայկական զորքով ու հայ գաղթականներով զբաղեցնելու Թոմսոնի կարգադրությանը: Ապրիլի 14-ին Թոմսոնը Թիֆլիսում ՀՀ-ի դիվանագիտական ներկայացուցչին ուղարկած իր գրության մեջ հայտնում էր. «Կարսի և Կաղզվանի մարզերը կլինեն Հայաստանի կառավարման տակ: Նախիջևանի գավառը, սահմանափակված հյուսիսային և հարավային ջրբաժաններով, ընդհուպ մինչև Ջուլֆա կայարանը, կլինի Հայաստանի կառավարման տակ»[192]: Թոմսոնի առաջարկությամբ ՀՀ-ի կառավարությունը ապրիլի 26-ին որոշում է. «Նախիջևանի և Շարուրի գավառների ադմինիստրացիան կազմակերպել Էջմիածնի գավառի օրինակով»[193]: ՀՀ-ի կառավարությունն ապրիլի 27-ին որոշում է Նախիջևան և Շարուր վերադարձող 50-60000 հայ փախստականների ներգաղթի համար ֆինանսական միջոցներ հատկացնել[194]: Ապրիլի 29-ին ՀՀ-ի կառավարությունը որոշում է նաև Շարուր-Նախիջևանի տարածքներից ստեղծել երեք գավառներ՝ ա. Գողթանի գավառ (կենտրոնը՝ ք. Ագուլիս), բ. Նախիջևանի գավառ (կենտրոնը՝ ք. Նախիջևան), Շարուրի գավառ (կենտրոնը՝ գ.Նորաշեն)[195]: ՀՀ-ը դե-յուրե իրեն պատկանող Նախիջևանի գավառում, այնտեղից թուրքական զորքերից հեռանալուց հետո, դե-ֆակտո ևս ամբողջությամբ վերականգնում էր իր գերիշխանությունը: Ադրբեջանն ամեն ինչ անում էր դրան խոչընդոտելու համար[196]: Սակայն ՀՀ-ի զորքը, ՀՀ-ի վարչապետ Խատիսյանի և Թոմսոնի համախոհությամբ, մայիսի 12-ին գնացքով շարժվեց դեպի Նախիջևան և Ջուլֆա: Զորքի հետ այնտեղ մեկնեցին ՀՀ-ի վարչապետ Ալ.Խատիսյանը, անգլիական գեներալ Դևին, ՀՀ-ի Նախիջևանի նահանգապետ (Նախիջևանի նոր նահանգն արդեն ուներ 3 գավառներ) Գ.Վարշամյանն իր վարչության անդամներով և այլ անձինք: Նախիջևանում մայիսի 14-ին նրանց դիմավորեցին տեղի մահմեդական երևելիները, որից հետո նույն օրը նրանք ճանապարհվեցին դեպի Ջուլֆա: Ջուլֆայի կայարանում գեներալ Դևին, Անտանտի անունից դիմելով Ալ.Խատիսյանին, ասաց. «Ահա Արաքսը Ձեր սահմանն է և համաձայն հրամանի՝ ես այն Ձեզ եմ հանձնում»[197]: Ալ.Խատիսյանը Ջուլֆայից հեռագիր ուղարկեց Իրանի շահին, որում մասնավորապես ասված էր. «Նախիջևանի և Շարուրի գավառների սեփականատերը դառնալով և առաջին անգամ Հայաստանի Կառավարության կողմից գալով ազնիվ և բարեկամ Պարսկաստանի սահմանի մոտ, որն ամենադժվար պահերին եղել է հայերի բարեկամը, ես պատիվ ունեմ հավաստիացնելու Ձերդ Կայսերական մեծությանը, որ այս նոր հարևանությունը կծառայի դարեր ի վեր բարեկամ այս երկու ժողովուրդների երջանկությանը»[198]:

1919թ. մայիս-օգոստոս ամիսներին ՀՀ-ը Նախիջևանի նահանգի (նախկին գավառի) Նախիջևանի մահմեդականներին չզինաթափեց և չլիկվիդացրեց Անատոլիայից այստեղ թափանցած թուրք սպաներին ու ասկյարներին, նրանց ծպտյալ զորաջոկատները, որոնց պատճառով երկրամասում մահմեդականները ապստամբություններ բարձրացրին, հայերի ջարդեր կազմակերպեցին: Այդ ամենը թուլացնում էր ՀՀ-ի փաստացի ազդեցությունը Նախիջևանի նահանգում: 1919թ. օգոստոսին Հայաստան եկավ Անտանտի կողմից Հայաստանի (հետո նաև Ադրբեջանի ու Վրաստանի) գերագույն կոմիսար, ամերիկյան բանակի գնդապետ Ուիլյամ Հասկելը, որը առանց ՀՀ-ի համաձայնության, փորձեց Նախիջևանի և Շարուր Դարալյագազի (Վայոց Ձորի) գավառները դարձնել չեզոք գոտի, այնտեղ ստեղծելով ամերիկյան գեներալ նահանգապետություն[199]: Հասկելը, Ադրբեջանի դրդմամբ, մի քանի անհեթեթ առաջարկություններ ևս արեց, որոնք անտրամաբանական էին և մերժվեցին ՀՀ ղեկավարության կողմից: Հասկելին չհաջողվեց ՀՀ Նախիջևանի նահանգում ամենրիկյան գեներալ նահանգապետություն հաստատել՝ իր ծրագրերը հայերի կողմից մերժված լինելու և իր հակասական, տատանողական քայլերը բնակչության կողմից այլևս լուրջ չընդունվելու պատճառով: Այդ ընթացքում թուրք-թաթարական խաժամուժը ավերեց, ոչնչացրեց Գողթանի մի շարք գյուղեր, բացի Վերին ու Ներքին Ագուլիսներից և Կապուտջուղ լեռնալանջերում գտնվող Դիար, Ցղնա, Ռամիս, Նասրվազ, Փառակա և Ալահի գյուղերին:

ՀՀ-ը մերժեք Նախիջևանի նահանգը ԱԴՀ-ին որևէ ձևով հանձնելու վերջինիս բոլոր պահանջները: ՀՀ-ն դեմ չէր իր տարածքում ամերիկյան գեներալ նահանգապետության հաստատմանը, բայց դրան էլ ամերիկացիները պատրաստ չէին: Դրա համար ՀՀ-ը, դե-յուրե իր կազմում պահելով Նախիջևանի նահանգը, 1919թ. դեկտեմբերի 19-ին հայտարարեց, որ ինքն այն ռազմանապես ևս կարող է իր կազմում պահել, իրեն հնազանդեցնելով տեղի մահմեդական անհնազանդ բնակչությանը[200]:

1919թ. դեկտեմբերի 24-25-ին թուրք-թաթարական բանդաները Գողթանում ոչնչացրեցին Վերին ու Ներքին Ագուլիսներն իրենց ազգաբնակչությամբ, ցույց տալով, որ իրենց նպատակն այս տարածաշրջանն իսպառ հայաթափելն է:

Հարկ է նշել, որ 1919թ. նոյեմբերի 29-ին Ստամբուլում ստորագրվել էր ԱԴՀ-ի և Քեմալական Թուրքիայի միջև դաշինք բարեկամության և փոխօգնության մասին, բայց, չնայած դրան, Թուրքիան ինքն էր ցանկանում տիրանալ ՀՀ-ի Նախիջևանի նահանգին[201]:

ՀՀ-ը 1920թ. մարտի 8-ին ԱԴՀ-ից պահանջում էր հաշվի նստել իրողության հետ ու «ճանաչել Շարուր-Նախիջևանի շրջանը որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս»[202]:

1920թ. ապրիլի 28-ին Քեմալական Թուրքիայի և ՌՍՖՍՀ-ի ներքին համաձայնության հիման վրա, բոլշևիկյան 11-րդ բանակը հանգիստ մտավ Բաքու, վերացնելով ԱԴՀ և Ադրբեջանում «ներմուծելով» խորհրդային իշխանություն, որն Անդրկովկասում ռազմաքաղաքական իրադրությունն արմատապես փոխեց:

ԱԴՀ-ը հեռացավ պատմության ասպարեզից 1920թ. ապրիլի 28-ին, իսկ այդ դրությամբ Նախիջևանի նահանգը (նախկին գավառը) դե-յուրե մնաց Հայաստանի Հանրապետության կազմում:

 

Հարց – 20. Ինչպիսի՞ քաղաքական իրադարձություններ տեղի ունեցան ՀՀ Նախիջևանի գավառի շուրջ 1920թ. ապրիլի 28-ից (ԱԴՀ-ի անկումից ու Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ստեղծումից) հետո՝ ընդհուպ մինչև 1920թ. նոյեմբերի 29-ը՝ ՌՍՖՍՀ-ի 11-րդ բանակի մուտքը Հայաստանի Հանրապետություն:

Պատասխան – 20. Օսմանյան Թուրքիայի պառլամենտի ընտրություններում քեմալականների և նախկին երիտթուրքականների բլոկը հաղթանակ տարավ՝ կազմելով մեծամասնություն: Ստամբուլում, այս պառլամենտը 1928թ. հունվարի 28-ին ընդունեց Թուրքիայի զարգացման քեմալական ծրագրի հիմնաքարը հանդիսացող «Ազգային ուխտը», որը մեծ վնասներ պատճառեց Հայկական հարցին: Ընդգծենք, որ 1921թ. Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի հիմքում դրվեց այդ թուրքական «Ազգային ուխտը», Արևմտյան Հայաստանն ու Կարսի մարզը հանձնելով Թուրքիային: Մեջ բերենք այդ «Ազգային ուխտի» 1-2-րդ հոդվածները. «Հոդված 1. Օսմանյան կայսրության այն տարածքների ճակատագիրը, որոնք բնակեցված են բացառապես արաբական մեծամասնութ­յամբ, և որոնք 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին՝ զինադադարի կնքման պահին, գտնվում էին թշնամական բանակների օկուպացիայի տակ, պետք է որոշվի տեղացի բնակչության ազատ (արտահայտված) կամքի համաձայն։ Զինադադա­րի գծի այս և այն կողմերի վրա գտնվող Կայսրության մասերը, որոնք բնակեց­ված են օսմանյան-մուսուլմանական մեծամասնությամբ, որի հիմնական տարրե­րը միավորված են կրոնական ու կուլտուրական կապերով և, որոնք տոգորված են միևնույն իդեալներով, ոգեշնչված են իրենց էթնիկական իրավունքների և իրենց սոցիալական դրության նկատմամբ փոխադարձ հարգանքով, կազմում են մի ամբողջություն, որը չի հանդուրժում որևէ պատրվակի տակ ո՛չ փաստական, ո՛չ իրավական անջատում։

Հոդված 2. Ինչ վերաբերում է երեք՝ Կարսի, Արդահանի և Բաթումի սանջակներին, որոնց բնակչությունը, ազատագրվելուց հետո, հանդիսավոր քվեարկությամբ հաստատել է մայր-հայրենիքի գիրկը վերադառնալու իր կամքը, ապա սույն ուխտը ստորագ­րած (պառլամենտի) անդամները հնարավոր են համարում, անհրաժեշտության դեպքում, երկրորդ ազատ հանրաքվեի անցկացումը»:[203]

«Ազգային ուխտն» ավարտվում էր հետևյալ տողով. «… այս սկզբունքներին չպետք է հակասեն այն պարտավորությունների կարգավորման պայմանները, որոնք կարող են դրվել մեզ վրա»[204]:

Քեմալական Թուրքիան «Ազգային ուխտ»-ով հայտնում էր, որ Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի, Արդահանի և Բաթումի մարզերը Թուրքիայի անբաժան մասերն են կազմում, որ ո՛չ մի թիզ հող չի զիջվի հայերին և թույլ չի տրվի այդ տարածքում ստեղծել հայկական պետություն (թեև Թուրքիան, Ստալինի խնդրանքով, 1921թ. Բաթումը զիջեց Վրաստանին): Բայց, այնուամենայնիվ, Թուրքիան հիշյալ «Ազգային ուխտի» մեջ Նախիջևանի երկրամասը չէր մտցրել (թե ինչու չէր մտցրել, դա այլ հարց է), բայց ամեն ինչ անում էր, որպեսզի ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառը միացներ իրեն, անգամ, եթե հնարավոր լիներ, այն չթողնելով Ադրբեջանին: Եվ այդ նրա համար, որ Նախիջևանը Թուրքիայի համար ռազմավարական տարածք-ճանապարհ էր Ադրբեջանի, Հյուսիսային Իրանի, Միջին Ասիայի, Ռուսաստանի թրքարյուն ու թուրքալեզու երկրների ու ժողովուրդների հետ ուղղակի և անմիջական աշխարհագրական կապ ունենալու համար: Թիրախը ոչ միայն Հայաստանն էր (տվյալ դեպքում իր Նախիջևան գավառով), այլև (ռազմավարական հեռահար նկատառումով)՝ Ռուսաստանը: Թուրքիան միշտ ձգտել է, ձգտում է և, եթե չկործանվի, միշտ էլ ձգտելու է վերահիշյալ թրքալեզու երկրներում միասնական թուրանական կայսրություն ստեղծել կամ էլ, եթե դա հնարավոր չլինի, այդ երկրներն ու ժողովուրդներին ընդգրկել իր ռազմաքաղաքական ու տրանսպորտատնտեսական ազդեցության ոլորտում: Թուրքիան 100 տարի առաջ այդ էր, 100 տարի հետո (այժմ) նույնն է և, եթե չկործանվի, միշտ էլ մնալու է նույնը:

Հայաստանի դեմ Թուրքիայի ունեցած հավերժական անհաշտ պայքարի դրդապատճառների մասին 1918թ. մայիսին Բաթումում երիտթուրքական պարագլուխներից մեկը՝ Բեհաեդդին Շաքիրը, խոսել է նախկին ՀՀ վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանի հետ, ասելով. «Հայերը կանգնած են մեր պանիսլամական և պանթուրքական սրբազան իդեալների իրականացման ճանապարհի վրա, և մենք անխուսափելիորեն բախվում ենք նրանց հետո: Դա վեր ու դուրս է մեր անձնական զգացումներից ու տրամադրություններից: Մենք հարկադրված ենք մեր ճանապարհին տարերայնորեն ոչնչացնելու այն ամենը, ինչն արգելք է հանդիսանում ներազգային սրբազան իդեալների իրականացմանը: Եվ հետո, դուք միշտ ռուսների հետ եք. դուք նրանց առաջապահն եք, իսկ ռուսները մեր ոխերիմ թշնամիներն են, պատմական թշնամիները: Մտածեք այս մասին, փոխեցեք ձեր հոգեբանությունն ու օրիենտացիան: Դուք թշնամի եք, ես էլ եմ թշնամի …»[205]:

1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Երզնկայի զինադադարի համաձայնագրով և 1918թ. մարտի 3-ի Բրեստ-Լիտովսկի երկու պայմանագրերով բոլշևիկյան Ռուսաստանը մերձեցավ կամ «մերձեցվեց» Թուրքիայի հետ: 1920թ. սկզբներից սկսած, ՌՍՖՍՀ-ը Քեմալական Թուրքիայի հետ այդ մերձեցումները հասցերց ֆեդիշության մակարդակի՝ սեփական ժողովրդին մոլորեցնելով արևելքում սոցիալիստական հեղափոխության տարածման գործում Թուրքիայի ունեցած կարծեցյալ «վիթխարի» դերով ու նշանակությամբ, որի համար արժեր Հայաստանը զոհաբերել «հեղափոխական եղբայր» Թուրքիային և նրա արբանյակ Ադրբեջանին[206]:

Վերջինս, 1920թ. ապրիլի 28-ին, մի գիշերում, հանկարծ «համակվեց սոցիալիստական հեղափոխության ու բոլշևիկյան գաղափարախոսության գերբնական գաղափարներով» ու խորհրդայնացավ: Իրականում դա տեղի ունեցավ Մ.Քեմալ-Լենին համաձայնությամբ. Թուրքիան Ադրբեջանը զիջեց ՌՍՖՍՀ-ին, ակնկալելով նրանից փոխզիջումներ, գլխավորապես Հայական հարցի հաշվին: Օրջոնիկիձեն գրել է. «Այն պահից, երբ Խորհրդային իշխանությունը հաստատվեց Ադրբեջանում, Ադրբեջանը մեր ելակետն էր, որտեղից մենք գրոհեցինք մենշևիկների և դաշնակցականների ազգայնական, բուրժուահակահեղափոխական կառավարությունների վրա»[207]:

Կար ռուս-թուրքական պայմանավորվածություն՝ Հայաստանը միմյանց միջև բաժանելու վերաբերյալ. Ադրբեջանը դրան աջակցելու դիմաց ստանալու էր Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Ղարաբաղը: Այս երեք ուժերը՝ ընդդեմ թույլ ՀՀ-ի: Եվ 1920թ. հուլիսի սկզբում թուրքական 9000-անոց դիվիզիան անարգել ռազմակալեց ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի Նախիջևան, Ջուլֆա և Օրդուբադ շրջանները[208]: Կարմիր 11-րդ բանակը հուլիսի 16-ին, իր հերթին, հրաման է ստանում մտնել ՀՀ Նախիջևանի գավառ՝ միանալու համար այնտեղ արդեն եկած թուրքական դիվիզիայի հետ[209]: 1920թ. հուլիսի 30-ին ռուսական 11-րդ բանակը մտավ Նախիջևան, միացավ թուրքական հիշյալ դիվիզիային, և այս ռուս-թուրքական միացյալ ռազմուժը համատեղ ռազմակալեց ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառը: Բայց իրողությունն այն է, որ ռուսական զորքը Նախիջևան եկավ թուրքերի հետ կապ ստեղծելու և միաժամանակ թույլ չտալու, որ Թուրքիան այն մտցներ իր կազմի մեջ: Նախիջևան մտած ռուսական զորքի հրամանատար Վ.Թարխովը ՀՀ Նախիջևանի գավառի Շահթախտի շրջանի հայական զորքերի հրամանատարին հայտնել էր հետևյալը. «1920թ. հուլիսի 28-ին Ռուսաստանի Կարմիր զորքերը մեր դաշնակից Կարմիր Թուրքիայի զորքերի հետ միասին, համաձայն սույն հրամանի, հարձակվել են բնակիչների կողմից լիովին լքված Նախիջևանի և նրա շրջանի վրա, նպատակ չունենալով ռազմական գործողություններ վարել Հայաստանի դեմ: Մեր ունեցած տվյալների համաձայն, ձեր զորքերը մտադիր են հարձակվել Նախիջևանի վրա՝ այն հրի ու սրի մատնելու նպատակով: Թյուրիմացություններից և աննպատակ արյունահեղությունից խուսափելու համար, որոնք կարող են առաջ բերել պետական կարևորություն ունեցող հետևանքներ, Ձեզ տեղյակ ենք պահում Նախիջևանը և նրա շրջակայքը մեր կողմից գրավելու մասին: 30 հուլիսի, 1920թ., Նախիջևան քաղաք, Նախիջևանը և նրա շրջակայքը գրաված ՌՍՖՍՀ-ի և Կարմիր Թուրքիայի միացյալ զորքերի հրամանատար՝ Թարխով»[210]:

Այսպիսով, 1920թ. հուլիսի 28-ին ՌՍՖՍՀ-ի 11-րդ բանակը, թուրքական բանակի հետ միասին ռազմակալեց ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառը: Կարմիր բանակը Հայկական բանակի հետ բախումներ ունեցավ, բայց 1920թ. օգոստոսի 20-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքվեց համաձայնագիր, որի 1-ին կետի համաձայն, նույն օրը ցերեկվա ժամը 12-ից ռազմական գործողությունները նրանց միջև համարվեցին դադարեցված: Ահա այդ պայմանագրի ամբողջական տեքստը. «1920թ. օգոստոսի 10-ին ՌՍՖՍՀ-ն՝ ի դեմս լիազոր ներկայացուցիչ Բ.Լեգրանի, մի կողմից, և Հայաստանի Հանրապետությունը՝ ի դեմս իր ներկայացուցիչներ Ա.Ջամալյանի ու Ա.Բաբայանի, մյուս կողմից, ելնելով Հայաստանի Հանրապետության անկախության ու լիակատար ինքնուրույնության ճանաչումից՝ կնքեցին ներկա համաձայնագիրը հետևյալի մասին.

1. 1920 թ. օգոստոսի 10-ի ցերեկվա ժամը 12-ից ռազմական գործողութ­յունները ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության զորքերի միջև համարվում են դադարեցված։ Ծանոթություն. ռազմական գործողությունները, որոնք տեխնիկական պատճառներով կարող են տեղի ունենալ նշված ժամկետից հետո, չպետք է պատճառ դառնան այնպիսի հետևանքների, որոնք հակասեն այս պայմանագրի որևէ կե­տին։
2. Հայաստանի Հանրապետության զորքերը գրավում են հետևյալ գիծը. Շահթախտ-Խոկ-Ազնվաբերդ-Սուլթանբեկ և այնուհետև Կուկից հյուսիս և Բազարչայից (Բազարքենդ) արևմուտք ընկած գիծը։ Ղազախի գավառում, մինչև սույն թվականի հուլիսի 30-ը նրանց կողմից գրաված գիծը։ ՌՍՖՍՀ-ի զորքերը գրավում են վիճելի մարզերը. Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը, բացառությամբ ներկա համաձայնագրով Հայաստանի Հանրապե­տության զորքերի տեղադրման համար որոշված շրջանի։
3. Խորհրդային զորքերի կողմից վիճելի տարածքների գրավումով չի կան­խորոշվում այդ տարածքների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության կամ Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության իրավունքների հարցը։ Այդ ժամանակավոր գրավումով ՌՍՖՍՀ նպատակ ունի ստեղծել բարեն­պաստ պայմաններ՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի տարածքային վեճերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու այն հիմունքներով, որ կմշակվեն մոտ ժամանակներս ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքվելիք հաշտության պայմա­նագրում։
4. Ռազմական գործողությունները դադարեցնելուց հետո պայմանավորվող կողմերը դադարեցնում են ռազմական ուժերի կենտրոնացումը ինչպես վիճելի, այնպես էլ սահմանային տարածքներում։
5. Մինչև ՌՍՖՍՀ և Հայաստանի Հանրապետության միջև պայմանագրի կնքումը երկաթգծի Շահթախտ-Ջուլֆա շահագործման իրավունքը տրվում է Հա­յաստանի երկաթուղային ճանապարհների վարչությանը, սակայն, պայմանով, որ այն չի կարող ռազմական նպատակներով օգտագործվել։
6. ՌՍՖՍՀ-ն երաշխավորում է Հայաստանի կառավարության խորհրդային զորքերի գրաված գծից այն կողմ հայտնված բոլոր զորամասերի (զենքով և հան­դերձանքով) ազատ անցումը Հայաստան։

Սույն համաձայնագիրը ստորագրվում է երկու օրինակից, որոնցից մեկը տրվում է Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչներին, մյուսը՝ ՌՍՖՍՀ լիազոր ներկայացուցչին»[211]:

1920թ. օգոստոսի 24-ին կնքվեց ռուս-թուրքական բարեկամության պայմանագիր, բայց այնտեղ ՀՀ Նախիջևանի գավառի մասին որևէ դրույթ չկար[212], չնայած, որ այդ պայմանագիրը իր այլ դրույթներով մեծավմասամբ, ընկավ 1921թ. Մոսկվայի ռուս-թուրքական ու Կարսի պայմանագրերի հիմքում:

Մոսկվայում ռուս-թուրքական բանակցություններ վարող «թուրքական եղբայրական պատվիրակությանը» շատ էր մտահոգել 1920թ. օգոստոսի 10-ին Թիֆլիսում ստորագրված ռուս-հայական պայմանագրի 5-րդ կետը, որով Շահթաղթ-Ջուլֆա երկաթգծի շահագործման իրավունքը տրվել էր Հայաստանին: Թուրքական պատվիրակությունն իր դժգոհությունը սկզբում հայտնեց ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինին, որը նրանց պատասխանեց, որ դա ժամանակավոր երևույթ է[213]: Չիչերինի այդ պատասխանից դժգոհ, թուրքական պատվիրակությունը 1920թ. օգոստոսի 4-ի հանդիպեց Լենինի հետ, որը Շահթախտ-Ջուլֆա երկաթգիծը ՀՀ-ի իրավասության տակ դնելը համարեց սխալ. «Մենք հասկացել ենք, որ սխալվել ենք այդ հարցում: Այդ դուք ինքներդ ուղղեք»[214], – ասել էր նա, պատասխանելով թուրքական պատվիրակության կողմից Շահթախտ-Ջուլֆա երկաթուղին ՀՀ-ից ռուս-թուրքական համատեղ ուժերով վերցնելու առաջարկին: Լենինի այդ պատասխանն ընկալվել էր Հայաստանի վրա հարձակվելու ու նրանից նաև Նախիջևանի գավառը գրավելու թույլտվություն և այդ «երջանիկ լուրը» մինչև սեպտեմբերի 18-ը հասցվել էր Անկարա, որից մեկ ամիս հետո, 1920թ. հոկտեմբերի 18-ին, Թուրքիան, ունենալով ՌՍՖՍՀ-ի համաձայնությունը, պատերազմ սկսեց ՀՀ-ի դեմ: Այդ նույն օրը 1920թ. հոկտեմբերի 28-ին, ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի հաշտության պատվիրակությունների ընդունած եզրափակիչ որոշման արձանագրության առաջին հոդվածի 1-ին կետի համաձայն. «ՌՍՖՍՀ-ի և Ադրբեջանի ՍՍՀ-ի կառավարությունները ճանաչում են վիճարկելի մարզերի՝ Նախիջևանի և Զանգեզուրի գավառների տարածքների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության անսասան իրավունքը և այդ գավառների սահմաններից դուրս կբերեն այն բոլոր զորամասերը, որոնք գտնվում են ՌՍՖՍՀ-ի և ԱՍՍՀ-ի հրամանատարության ենթակայության տակ»[215]: Դրանով ՌՍՖՍՀ-ը պարտավորվում էր վերացնել իր և Ադրբեջանի ՍՍՀ-ի կողմից ՀՀ-ի Նախիջևանի ու Զանգեզուրի գավառների ռազմակալումը, «տարածքներ, որոնց նկատմամբ ՀՀ-ն ունի անսասան իրավունք»:

1920թ. նոյեմբերի 29-ին ՌՍՖՍՀ-ի 11-րդ բանակը մտնում է ՀՀ և այնտեղ «ներմուծում» խորհրդային իշխանություն[216]: 1920թ. հունիսին ուղարկած իր հեռագրում Լենինը Օրջոնիկիձեին հանձնարարել էր. «Ձեր վրա է դրվում Ադրբեջանի ամբողջ արտաքին ու ներքին քաղաքականության ղեկավարումը և Պարսկաստանի Հայաստանի ու Վրաստանի վերաբերյալ Կենտկոմի ու Արտգործժողկոմատի դիրեկտիվային հսկողությունը»: Եվ, ահա, 1920թ. նոյեմբերի 30-ին, Բաքվում Օրջոնիկիձեի մասնակցությամբ տեղի է ունենում Ադրբեջանի Կոմկուսի Քաղբյուրոյի և Կազմբյուրոյի միացյալ նիստ, որ քննարկելով «Հայհեղկոմի հեռագիրը Հայաստանում Խորհրդային իշխանություն հռչակեոլւ մասին» հարցը, կայացնում է որոշում. «Խորհրդի և Հեղկոմի անունից հռչակագրով դիմել հայկական կառավարությանը: Ուղարկել ողջույն: Մատնանշել, որ Խորհրդային Ադրբեջանի և Խորհրդային Հայաստանի միջև ոչ մի սահման գոյություն չունի: Զանգեզուրը և Նախիջևանը անցնում են Հայաստանին»[217]:

1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղկոմը նախագահ Ն.Նարիմանովի, արտգործժողկոմիսար Հուսեյնովի ստորագրությամբ ընդունեց և 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին հրապարակեց «հռչակագիր», հայտարարելով. «Այսօրվանից Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև եղած նախկին սահմանները հայտարարվում են վերացված: Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը ճանաչվում են Հայկական Սոցիալիստական Հանրապետության կազմամաս»[218]: Օրջոնիկիձեն, ելույթ ունենալով 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին տեղի ունեցած Բաքվի խորհրդի նիստում, Ադրբեջանի հեղկոմի այդ «հռչակագրի» մասին ասաց. «… Նարիմանովն այստեղ ընթերցեց իր Հռչակագիրը՝ Զանգեզուր, Նախիջևան և Ղարաբաղ … Այդ փաստաթուղթը, որն ընթերցվեց այստեղ, մեծագույն կարևորության փաստաթուղթ է, դա պատմական փաստաթուղթ է, որը չունի իր օրինակը մարդկության պատմության մեջ»[219]: Օրջոնիկիձեն 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին Բաքվից Մոսկվա հաղորդեց Լենինին ու Ստալինին այն մասին, որ. «… Ադրբեջանը երեկ արդեն հայտարարել է Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Հայաստանին հանձնելու մասին»[220]: Իսկ Ստալինը Լենինի հանձնարարությամբ, ողջունելով այդ իրադարձությունը, «Պրավդա» պաշտոնաթերթում նշեց. «Դեկտեմբերի 1-ին Խորհրդային Ադրբեջանը կամավոր հրաժարվու է վիճելի գավառներից և հռչակում Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Խորհրդային Հայաստանին»:[221] Լենինը, 1920թ. դեկտեմբերի 12-ին Մոսկվայում ընդունելով Խորհրդային Հայաստանի պատվիրակներ Ս.Տեր-Գաբրիելյանին ու Ա.Մռավյանին, հարցրել էր և հիշյալ տարածքների հարցի լուծման մասին, որին Ս.Տեր-Գաբրիելյանը պատասխանել էր, որ այդ հարցը ստացել է արդարացի լուծում[222], այսինքն՝ Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվել են Խորհրդային Հայաստանին: Իսկ ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինը դեռևս 1920թ. հունիսի 29-ին Լենինին հասկացրել էր. «… Այդ հակամարտության վերջին փուլը Ադրբեջանի կողմից պահանջների ներկայացումն է այն հսկայական օկրուգների նկատմամբ, որոնք մշտապես պատկանել են Հայաստանին և փաստացի գտնվում են Հայկական Հանրապետության ձեռքում: Ադրբեջանական կառավարությունը պահանջ է ներկայացրել Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Շարուր-Դարալագյազի գավառի նկատմամբ Նախիջևանի, Օրդուբադի և Ջուլֆայի հետ միասին»[223]: Եվ, ահա՛, կարծես, թե Չիչերինի ասածը հասկացած Մոսկվան ու Բաքուն, այսինքն՝ Լենինը, Ստալինը, Օրջոնիկիձեն, Նարիմանովը, Խորհրդային Ադրբեջանն իր ղեկավարներով, ժողովրդով կանգնեցին ճիշտ ու արդարացի ուղու վրա՝ Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային ղարաբաղը ճանաչեցին Հայաստանի Հանրապետության  անբաժանելի կազմամաս: Ընդ որում, վերոհիշյալ պատմական փաստաթղթերի, որոշումների, հռչակագրի, հեռագրերի իսկությունն ու վավերականությունը աներկբա են: Եվ, մասնավորապես, մեր դեպքում, վերոգրյալներով ճանաչվեց Նախիջևանի գավառի՝ Հայաստանի Հանրապետության դե-յուրե և դե-ֆակտո անբաժանելի կամամասը լինելու իրողությունը:

 

Հարց – 21. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր էր նախատեսված ՀՀ-ի Նախիջևանի գավառի համար 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև Երևանում կնքված համաձայնագրով:

Պատասխան – 21. 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև ստորագրվեց համաձայնություն հետևյալի բովանդակությամբ. «2 դեկտ. 1920թ., մի կողմից ՌՍՖՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ ընկ. Լեգրանը ՌԿԿ ԿԿ-ի լիազորությամբ, ի դիմաց Ռուսաստանի խորհրդային կառավարութ­յան, և մյուս կողմից ընկերներ Դրոն և Տերտերյանը՝ ի դիմաց Հայաստանի Հան­րապետության կառավարության՝ կնքեցին համաձայնություն հետևյալի մասին.

1. Հայաստանը հայտարարվում է անկախ սոցիալիստական Խորհրդային Հան­րապետություն։
2. Մինչև Հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը, կազմվում է ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին կանցնի բովանդակ իշխանությունը Հայաստանում։
3. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կեր­պով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որը զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուղու տիրապե­տությունը, Ջաջուռ կայարանից Արաքս Կայարանը, Գանձակ նահանգի Զանգեզուր գավառը և Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոսի 10-ի համաձայնութ­յան սահմաններում, և Թիֆլիս Նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920թ. սեպտ. 28-ը։
4. Հայկական բանակի հրամանատարական կազմը չի ենթարկվում պատասխանատվության այն գործերի համար, որ կատարել է բանակի շարքերում մինչև Հայաստանի խորհրդային իշխանության հայտարարումը։
5. Դաշնակցության և ուրիշ սոցիալիստական կուսակցությունների անդամները ոչ մի հալածանքի չպիտի ենթարկվեն կուսակցության պատկանելու և Կոմունիս­տական Կուսակցության դեմ մղված կռիվներին մասնակցելու ու Խորհրդային Հայաստանի հայտարարությունից առաջ կատարված գործերի համար։
6. Ռազմահեղափոխական կոմիտեի մեջ մտնում են հինգ անդամներ Կոմունիստական կուսակցության կողմից նշանակված և երկու անդամ ձախ դաշնակցականների խմբակից՝ համաձայնելով Կոմունիստական Կուսակցության հետ։
7. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունը միջոցներ է ձեռք առնում ան­միջապես կենտրոնացնելու Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդ. Հան­րապետության պաշտպանության համար անհրաժեշտ զինվորական ուժեր։
8. Սույն համաձայնագիրը ստորագրվելուց հետո Հայաստանի Հանրապե­տության կառավարությունը քաշվում է իշխանությունից։ Իշխանությունը ժա­մանակավոր կերպով, մինչև Հեղափոխական Կոմիտեի գալը, անցնում է զորահրամանատարությանը, որի գլուխն է կանգնում Դրոն։ ՌՍՖՍՀ-ի կողմից Հայաստանի զորահրամանատարության կից կոմիսար է նշանակվում ընկ. Սիլինը։

Պատրաստված է երկու օրինակ։

ՌՍՖՍՀ, լիազոր ներկայացուցիչ՝ Լեգրան։

Հայաստանի  Հանրապետության  կառավարության  լիազորությամբ՝  Դրո  և Տերտերյան»[224]:

Նշված համաձայնագիրն իրավաբանական ուժի մեջ է մտել 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 16-ին («դեկտեմբերի 2 կեսօրե ետք ժամը 4-ին[225]»): Երևանի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի համաձայն. «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով…»: Իսկ Ռուսական կայսրության 1849թ. հունիսի 9-ի օրենքով (այն ուժի մեջ է մտել 1850թ. հունվարի 1-ից) Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի մեջ մտնում էին՝ Երևանի, Նախիջևանի, Օրդուբադի, Ալեքսանդրապոլի և Նոր Բայազեդի գավառները[226]: 1867թ. Երևանի նահանգի Օրդուբադ գավառը վերացվում է, իսկ նրա տարածքը միացվում է Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառին: 1867թ. այդ օրենքով Երևանի նահանգի ներսում ստեղծվում է Էջմիածնի գավառը: Այսպիսով, 1867թ. Երևանի նահանգի մեջ էին մտնում՝ Երևանի, Նախիջևանի, Ալեքսանդրապոլի, Նոր Բայազետի և Էջմիածնի գավառները[227]: 1874թ. Երևանի նահհանգի ներսում գավառաբաժանումների արդյունքում Նախիջևանի գավառի մի մասից ստեղծվեց Շարուր-Դարալագյազի գավառը, իսկ Էջմիածնի գավառի Սուրմալուի ոստիկանական շրջանի տարածքից ձևավորվեց Սուրմալուի գավառը, որն ընկած էր Արաքս գետի և Հայկական Պար լեռնաշղթայի միջև: Այսպիսով, 1874թ. Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգն ուներ՝ Երևանի, Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի, Ալեքսանդրապոլի, Նոր Բայազետի, Էջմիածնի և Սուրմալուի յոթ գավառները[228]: Երևանի նահանգն իր այդ 7 գավառներով անփոփոխ հասավ մինչև 1918թ. մայիսի 28-ը՝ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծումը և կազմեց վերջինիս տարածքային հիմնական հատվածն ու միջուկը: Մեր դեպքում, Նախիջևանի և Շարուրի-Դարալագյազի գավառները մտան ՀՀ-ի կազմի մեջ: Եվ, ապա՛, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին կնքված ռուս-հայկական վերոհիշյալ համաձայնության 3-րդ հոդվածի համաձայն, «Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են՝ Երևանի նահանգն իր բոլոր գավառներով…», իսկ համաձայն Ռուսական Կայսրության 1874թ. օրենքի, Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության «Երևանի նահանգի բոլոր գավառներն» են՝ Երևանի գավառը, Նախիջևանի գավառը, շարուր-Դարալագյազի գավառը, Ալեքսանդրապոլի գավառը, Նոր Բայազեդի գավառը, Էջմիածնի գավառը և Սուրմալուի գավառը[229]: Հետևաբար, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում կնքված ռուս-հայկական համաձայնագրով Ռուսական կայսրության Կովկասի փոխարքայության Երևանի նահանգի վերոհիշյալ բոլոր գավառները և հատկապես Նախիջևանի ու Շարուր-Դարալագյազի գավառները ճանաչվել են նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի կազմամաս: Ավելացնենք, որ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ռուս-հայկան համաձայնագրով նորաստեղծ Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածքներ են ճանաչվել նաև՝ «Կարսի նահանգի մի մասը, որ զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուղու տիրապետությունը՝ Ջաջուռ կայարանից Արաքս կայարանը, Գանձակի նահանգի Զանգեզուր գավառը և Ղազախ գավառի մի մասը օգոստոսի 10-ի համաձայնության սահմաններում, և Թիֆլիսի նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920թ. սեպտեմբերի 28-ը»:

Թեև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ՀՀ վերացավ, կամավոր կերպով պետական իշխանությունը զիջելով իր իրավահաջորդ Հայաստանի ՍՍՀ-ին, բայց վերոհիշյալ ռուս-հայկական համաձայնությամբ կարողացավ պատվով ու արժանապատվությամբ ՀՍՍՀ-ին իրավահաջորդաբար փոխանցել նաև Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Զանգեզուրի գավառները: Եվ Հայաստանի ՍՍՀ-ը պատմական ասպարեզ ելավ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի ու ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնագրով, որպես Հայաստանի ՍՍՀ-ի անվիճելի տարածքներ ճանաչված վերոնշյալ, այդ թվում՝ Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Զանգեզուրի գավառներով:

 

Հարց – 22. Իսկ ի՞նչ կասեք 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը նախկին ՀՀ-ի նախկին պաշտոնյաների և Թուրքիային Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարության ներկայացուցիչների միջև Ալեքսանդրապոլում ստորագրված պայմանագրի մասին:

Պատասխան – 22. 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ՌՍՖՍՀ-ի և ՀՀ-ի միջև կնքված համաձայնության 1-ին և 2-րդ կետերի համաձայն Հայաստանի Հանրապետությունը վերանում է, Հայաստանը հայտարարվում է անկախ Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն, կազմվում է ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին էլ անցնում է բովանդակ իշխանությունը Հայաստանում: Նշված համաձայնագրի 8-րդ կետի համաձայն այդ համաձայնագրի ստորագրումից հետո ՀՀ-ի կառավարությունը հեռանում է իշխանությունից: Համաձայնությունն ստորագրվում է դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 16-ին, ՀՀ-ի կառավարությունն իր լիազորությունները վայր է դնում: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի ժամը 16-ից սկսած նախկին Հայաստանի Հանրապետությանը փոխարինում է նոր պետություն՝ Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունը: Սակայն, Երևանում տարված ռուս-հայկական բանակցություններին զուգահեռ, Ալեքսանդրապոլում տարվում էին նաև թուրք-հայկական բանակցություններ, որոնք հայկական կողմից ղեկավարում էր ՀՀ-ի վարչապետ Ա.Խատիսյանը: Այդ բանակցությունների արդյունքում Ալեքսանդրապոլում, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը ստորագրվում է մի պայմանագիր, որի մեկ կողմը ԹԱՄԺ-ի կառավարության ներկայացուցիչներն էին, իսկ մյուս կողմը՝ արդեն մասնավոր անձանց վերածված նախկին ՀՀ-ի ներկայացուցիչները: Բանը նրանումն է, որ ՀՀ-ը Երևանի համաձայնագրով, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 16-ին արդեն վերացել էր[230], իսկ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը ստորագրվել էր դրա հաջորդ օրը՝ 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, այսինքն դեկտեմբերի 3-ին: Այդ դրությամբ ՀՀ-ը լուծարվել էր, նրա անունից Ալեքսանդրապոլում բանակցող պաշտոնյաները վերածվել էին մասնավոր անձանց, իսկ նրանց ստորագրած պայմանագիրը դադարում էր երկու պետությունների միջև կնքված պայմանագրի կարգավիճակից ու այն, առավել ևս, այլևս երբեք պարտադիր չէր 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 16-ին ստեղծված Հայաստանի ՍՍՀ-ի համար: Այն, որ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն իրոք կնքվել էր 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը, հաստատել է հենց Մուստաֆա Քեմալը, նշելով. «Հաշտության բանակցությունները, որոնք սկսվել էին նոյեմբերի 26-ին վերջացան դեկտեմբերի 2-ին, և դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերը ստորագրվեց Գյումրիի պայմանագիրը»[231]: Համենայնդեպս տեսնենք, թե ինչպիսի քաղաքական ճակատագիր էր սպասվում Նախիջևանի և Շարուր-Շահթախտին Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով, որի 2-րդ հոդվածում նշված է. «Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախտի շրջաններում, որտեղ հետագայում հանրաքվեի միջոցով կհաստատվի հատուկ ադմինիստրացիա, Հայաստանը պարտավորվում է չմիջամտել այդ ադմինիստրացիայի կարգին, անկախ այն բանից, թե ադմինիստրացիան որ կողմը կթեքվի: Այդ շրջանները ժամանակավորապես գտնվելու են Թուրքիայի պաշտպանության տակ»[232]: Այդ պայմանագիրն ստորագրած նախկին ՀՀ-ի վարչապետ Ալ.Խատիսյանը պայմանագրի 2-րդ հոդվածի տեքստի բուն էությունը մեկնաբանել է այսպես. «Շարուրը և Նախիջևանը ժամանակավորապես օժտվում են ինքնավարությամբ՝ գտնվելով Թուրքիայի հովանավորության տակ, մինչև որոշվի նրանց բախտը»[233]: Պայմանագիրը ենթակա էր վավերացման ՀՀ-ի և ԹԱՄԺ-ի կողմից մեկ ամսվա ընթացքում[234]:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը հակասում էր Երևանի պայմանագրին և կնքվել էր նրանից հետո, երբ արդեն վերացել էր ՀՀ-ը՝ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը վավերացնող կողմերից մեկը: Այդ պատճառներով Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը չվավերացվեց, ուժի մեջ չմտավ, սակայն աչքի է խփում Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի 2-րդ հոդվածի բովանդակությունը. Նախիջևան ու Շարուրը դառնում են ինքնավար՝ գտնվելով Թուրքիայի հովանավորության տակ: Այստեղ երևում է, որ Թուրքիան Շարուր-Նախիջևան երկրամասն ամեն գնով ձգտում էր միացնել իրեն և դրա անհնարինության դեպքում, ջանալու էր թույլ չտալ, որ այն մնա Հայաստանի կազմում ու ցանկացած կարգավիճակով հանձնվի Ադրբեջանին: Թուրքիայի հետապնդած այս նպատակն իրականություն դարձավ 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի և հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրերում: Իսկ մինչ այդ, ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսար Չիչերինը, 1921թ. ապրիլի 8-ին Մոսկվայում Թուրքիայի դեպան Ալիֆուադին հղած իր նոտայում նշել էր. «… Ես ինձ թույլ եմ տալիս Ձեզ հիշեցնել, որ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը կնքվել է դաշնակցական կառավարության կողմից այն պահին, երբ արդեն հռչակված էր Հայաստանի սովետական կառավարությունը, և որ դա ռադիֆիկացված չէ, թեպետև, ըստ պայմանագրի տեքստի, դրա գործողության մեջ դնելու պայմանը հանդիսանում էր վավերացումը մեկ ամսում»[235]:

 

Հարց – 23. 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում կնքված ռուս-հայկական պայմանագրից հետո Ռուսաստանն ինչպե՞ս կարողացավ Մոսկվայում 1921թ. մարտի 16-ին կնքել ռուս-թուրքական պայմանագիր՝ հատկապես վերջինիս 3-րդ հոդվածի ակնհայտ հակահայկական բովանդակությամբ:

Պատասխան – 23. Իրականում, 1920թ. ընթացքում Հայաստանի դեմ իրականացվեց ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիա, որի արդյունքում Հայաստանը բաժանվեց այդ երեք պետությունների միջև: Դա հնարավոր եղավ Անտանտի տերությունների և, առաջին հերթին, Անգլիայի կողմից ճակատագրական պահերին Հայաստանն անտերունչ թողնելու հետևանքով: Անգլիան շահագրգռված չէր պաշտպանելու Հայաստանը, որն իրերի օբյեկտիվ բերումով, Ռուսաստանի շահերը սպասարկող գործոն էր: Իսկ Ռուսաստանը, որը պարտավոր էր, այդ իրողության պայմաններում, ատամներով պաշտպանել Հայաստանը, այլ ոչ թե թուրք-ադրբեջանական ալյանսի հետ հարձակվեր նրա վրա, – այնքան էլ ինքն իր գլխի տերը չէր. Ռուսաստանը կառավարող բոլշևիկների տրոցկիստական թևը կատարում էր Անգլիայի ու քաղաքական-սիոնիզմի առաջադրանքները: Իսկ բոլշևիկների լենինյան թևը առաջնորդվում էր գերմանա-թուրքական, ինչպես նաև զուտ թուրք-թուրանական շահերով: Ագրեսիայի զոհ դարձած ՀՀ-ի վարչապետ Ալ.Խատիսյանը գրել է. «Ես քայլ առ քայլ և օրը օրին ուսումնասիրած եմ արտաքին քաղաքականության բոլոր ազդեցությունները և փաստերը: Ես եկած եմ այն անխախտ համոզման, որ դաշնակիցները լքեցին Հայաստանը, որ թուրքերն ատկե-լայնորեն օգտվեցան, բայց թուրքերու գլխավոր զինակիցները բոլշևիկներն էին, որ ուժ և հնարավորություն տվեցին Թուրքիային հարձակվելու Հայաստանի վրա: Այդ անվիճելի փաստ է: Փաստ է նույնպես, որ իրար օգնելե ետքը, իրար միջև բաժանեցին Հայաստանը»[236]: Հայկական հարցի վերաբերյալ տե՛ս իմ «Հայոց ցեղասպանության մեղսակիցները»[237]. «Ցավալի պայմանագրեր»[238], «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները»[239] գրքերը, որոնցով հիմնավորվում է, որ Հայաստանի դեմ, այդ թվում նրա կազմամասեր Նախիջևանի և Շարուր-Դարալագյազի գավառների դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական համատեղ ագրեսիայի արմատները, վերջին հաշվով, սնուցված էին անգլո-ռուսական աշխարհաքաղաքական դարավոր անհաշտ հակասությունների թույնով. թույն, որ Հայաստանին ու նրա կազմամաս Նախիջևանի և Շարուր-Դարալագյազի գավառներին մատուցվեցին թուրքերի և թրքականությամբ վարակված բոլշևիկների մեկ միասնական բաժակով…[240] Այս մթնոլորտում Թուրքիան կարողացավ հարկադրել ՌՍՖՍՀ-ին միակողմանիորեն ոտնահարել իր և ՀՀ-ի միջև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ստորագրած համաձայնագիրը (որով ՀՍՍՀ-ին էին թողնվել նաև Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի ու Սուրմալուի գավառները) և կյանքի կոչել 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի՝ լույս 3-ի գիշերն Ալեքսանդրապոլում ստորագրված թուրք-հայկական անվավեր պայմանագիրը, որով Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Սուրմալուի գավառները հանվում էին Հայաստանի կազմից, տրվելով Թուրքիայի տրամադրության (պաշտպանության) տակ: Բոլշևիկները նման զիջումներ սկսեցին կատարել, որպեսզի թուրքերին հետ պահեն Անտանտի հետ համագործակցության գնալուց, առանց հասկանալու, որ բոլշևիկների հաջողությունը շատ կարճատև կարող էր լինել. «… բոլշևիկյան և թուրք դաշինքը մի անոմալիա է, որը հարատևելու չէ…», – Փարիզում Հայկական պատվիրակությանն ասել էր Ֆրանսիայի արտգործնախարար Բրիանը[241]: Նույն բանը 1921թ. մարտի 24-ին Փարիզում Հայկական պատվիրակությանն ասել էր ԹԱՄԺի կառավարության արտգործնախարար Բեքիր Սամին. «… մեր այսօրվա համաձայնությունը սովետների հետ մի ժամանակավոր տակտիկական երևույթ է, որ ապագա չունի, վաղ թե ուշ Ռուսիան նորից պիտի կիրարկի իր արևելյան քաղաքականությունը. այսինքն՝ առաջխաղացումը դեպի Կ.Պոլիս ու հարավ»[242]: 1921թ. ապրիլի 7-ին Լոնդոնում նույն բանը Հայկական պատվիրակությանն ասել էր նաև ՌՍՖՍՀ-ի առևտրային ներկայացուցիչ Լ.Կրասինը. «Մի խաբվեք մեր և թուրքերի ժամանակավոր բարեկամությամբ. դա անցողական է, և եթե Թուրքիան սահմանակից դառնա Ադրբեջանին, նա շարունակ գրգռություններ պիտի առաջ բերի  մեր դեմ: Ահա թե ինչու Հայաստանի անկախությունը մեզ հարկավոր է…»[243]:

Վերոգրյալները չխանգարեցին, որպեսզի Մոսկվայում 1921թ. մարտի 16-ին ստորագրվեր պայմանագիր Ռուսաստանի ու Թուրքիայի միջև[244], որի 3-րդ հոդվածի համաձայն Ռուսաստանը և ԹԱՄԺ կառավորությունը «Համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը… կազմի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի մի 3-րդ պետության»:

Մոսկվայի պայմանագիրը Հայկական հարցի և ՀՍՍՀ-ի ու, մասնավորապես, Նախիջևանի գավառի մասերով անիրավաչափ է հետևյալ պառճառներով:

1. ՌՍՖՍՀ-ը ոտնահարում է Երևանի վերոհիշյալ համաձայնությունը, որով ինքը Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Սուրմալուի գավառները ճանաչել էր ՀՍՍՀ-ի անվիճելի տարածքներ:
2. ՌՍՖՍՀ-ը կյանքի է կոչում Ալեքսանդրապոլում կնքված վերոհիշյալ առոչինչ պայմանագրի դրույթները, որով Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Սուրմալուի գավառները Թուրքիան օկուպացնում, ՀՀ-ից անջատում և իր պաշտպանության տակ էր վերցնում:
3. Երևանի վերոհիշյալ համաձայնագրի ուժով 1920թ. դեկտեմբերի 2-ից գոյություն ուներ անկախ պետություն ՀՍՍՀ-ը, որի կազմամաս էին նաև Նախիջևանի, Շարուր-Դարալագյազի և Սուրմալուի գավառները, բայց Մոսկվայի նշված ռուս-թուրքական պայմանագրով այդ երկրամասերի քաղաքական ճակատագիրն ու կարգավիճակն էին որոշել ՌՍՖՍՀ-ն ու ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը՝ առանց ՀՍՍՀ-ի: Անգամ որոշվել էր Նախիջևանը՝ որպես ինքնավար տարածք՝ դնել Ադրբեջանի խնամակալության տակ, «Պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալություն չի զիջի մի 3-րդ պետության» (այսինքն՝ Հայաստանին): Եվ դա այն դեպքում, երբ Նախիջևանի ամբողջ տնտեսական (աշխարհագրական), պատմական, մշակութային ու ազգագրական կապերը Հայաստանի հետ էին:
4. Մոսկվայի պայմանագրի մի կողմը՝ ԹԱՄԺ-ի կառավարությունը, 1921թ. մարտի 16-ի դրությամբ, միջազգայնորեն անընդունելի էր, քանի որ դեռևս կար Օսմանյան կայսրությունը՝ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ:
5. Նախիջևանի քաղաքական ճակատագրի ու կարգավիճակի վերաբերյալ դրույթն արդյունք էր ինչպես նախկին ՀՀ-ի դեմ ռուս-թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի, այնպես էլ միջազգային իրավունքի նորաստեղծ սուբյեկտ ՀՍՍՀ-ի նկատմամբ ուժի դիրքի կիրառման ու նրա նկատմամբ բազմակողմանի ճնշման, հարկադրանքների գործադրման:
6. Համաձայն այդ պայմանագրի 15-րդ հոդվածի. «Ռուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասյան հանրապետությունների նկատմամբ դիմել քայլերի, որով այդ հայրապետությունների կողմից Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրերում անպատճառ ճանաչվեն սույն պայմանագրի այն հոդվածները, որոնք անմիջաբար վերաբերվում են իրենց»: Ակնբախ է, որ այդ հոդվածով ՌՍՖՍՀ-ը մեծապետական ամբարտավանությամբ հանձն էր առնում ՀՍՍՀ-ին պարտավորեցնել կատարելու Հայկական հարցի դեմ ուղղված ռուս-թուրքական բոլոր քայլերը, այդ թվում՝ Նախիջևանի անջատում ՀՍՍՀ-ից և նրա հանձնումը Ադրբեջանի խնամակալությանը: Դա ՌՍՖՍՀ-ի կողմից դրսևորած քամահրանք ու լբիրշ բռնություն էր ու է հայ ժողովրդի նկատմամբ:[245]

 

Հարց – 24. Կատարեց արդյո՞ք ՌՍՖՍՀ-ը 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրի 15-րդ հոդվածով իր վրա վերցրած պարտավորությունները՝ Հայկական հարցին վերաբերող դրույթները ՀՍՍՀ-ին պարտադրելու համար:

Պատասխան – 24. ՌՍՖՍՀ-ը, առանց ՀՍՍՀ-ի մասնակցության, 1921թ. մարտի 16-ին ստորագրեց ռուս-թուրքական պայմանագիրը: ՌՍՖՍՀ-ը նաև հանձն առավ Հայկական հարցի վերաբերյալ այդ պայմանագրի դրույթները պարտադրել ՀՍՍՀ-ին, որի Ալեքսանդրապոլի տարածքը շարունակվում էր ռազմակալվածմնալ ԹԱՄԺ-ի կառավարության կողմից[246]: ՀՍՍՀ-ն թեև «անկախ պետություն» էր, բայց գործնականում գտնվում էր ՌՍՖՍՀ-ի մամլիչի տակ. այն ոչ մի բան չէր կարող անել նաև Նախիջևանի շուրջ Մոսկվայի պայմանագրում խցկված դրույթները ինչ-որ հայանպաստ փոփոխության ենթարկելու ուղղությամբ: 1921թ. մայիսի 7-ին Բաքվում կայացած Անդրկովկասյան հանրապետությունների ներկայացուցիչների խորհրդակցության արձանագրությունից երևում է, որ այնտեղ Թուրքիայի հետ բանակցությունների հիմքը (հենակետը) Մոսկվայի մարտի 16-ի պայմանագիրն էր[247]:

1921թ. հոկտեմբերի 13-ին Հայկական ՍՍՀ-ի, Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի ու Վրացական ՍՍՀ-ի միջև մի կողմից և Թուրքիայի միջև՝ մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ Կարսում կնքվեց «բարեկամության պայմանագիր», որի 5-րդ հոդվածի համաձայն. «Թուրքիայի կառավարությունը և Սովետական Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայն են, որ սույն պայմանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում Նախիջևանի մարզը կազմի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո»[248]: Մոսկվայրի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի հետ համեմատած, Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածի «առաջընթացն» այն էր, որ այստեղ Ադրբեջանին չէր արգելվում այդ տարածքի խնամակալության զիջումը մի երրորդ պետության հավանաբար ըմբռնել էին, որ Ադրբեջանը Նախիջևանի խնամակալությունը կարող էր զիջել նաև ՌՍՖՍՀ-ի կամ Թուրքիային. մանավանդ որ վերջինս կազմ ու պատրաստ էր և այժմ էլ սրտատրոփ սպասում է դրան:

Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով Թուրքիան չկարողացավ Նախիջևանն իրեն միացնել, բայց նրան հաջողվեց, ՌՍՖՍՀ-ի աջակցությամբ, Շարուր-Նախիջևանը բռնանջատել Հայաստանից ու «միկերպ» դնել Ադրբեջանի խնամակալության տակ: Իսկ թե ինչպիսի պատկերացում ուներ Ադրբեջանը Նախիջևանի «խնամակալություն» հասկացության վերաբերյալ, ցույց կտանք հաջորդ հարցերի պատասխաններում:

Ավելացնենք, որ Մոսկվայի պայմանագիրը վավերացվել է Կարսում 1921թ. սեպտեմբերի 22-ին[249], իսկ Կարսի պայմանագիրը՝ Երևանում 1922թ. սեպտեմբերի 11-ին[250]:

 

Հարց – 25. Ինչպիսի՞ քաղաքական կարգավիճակների  մեջ հայտնվեց Նախիջևանը 1921թ. հոկտեմբերի 13-ին կնքված Կարսի պայմանագրից հետո՝ ընդհուպ մինչև 1990թ. հունվարի 19-ը, երբ Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ը դուրս եկավ ԽՍՀՄ-ի կազմից՝ իրեն հռչակելով անկախ:

Պատասխան – 25. Հայկական և Ադրբեջանական ՍՍՀ-ները մինչև 1922թ. դեկտեմբերի 30-ին ԽՍՀՄ-ի կազմավորումը դե-յուրե անկախ պետություններ էին: Նրանք ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ մտան որպես միութենական հանրապետություններ, իրենց ինքնիշխանության կարևոր մասերը զիջելով ու վերապահելով ԽՍՀՄ-ի կենտրոնական իշխանություններին:

Ադր. ԽՍՍՀ-ը ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ մտավ Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածով «Նախիջևանի մարզը՝ որպես ինքնավար տարածքի» խնամակալի և Կարսի պայմանագրերի 5-րդ հոդվածով՝ «որպես հովանավորի» նախատեսված կարգավիճակներով: Սակայն 1923թ. փետրվարին, խախտելով հիշյալ պայմանագրերը, սովետների համանախիջևանյան 3-րդ համագումարում ստեղծվում է Նախիջևանի ինքնավար երկրամաս՝ Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմում: 1923թ. հունիսի 16-ին Ադրբեջանի կենտգործկոմը որոշում է ընդունում Նախիջևանն անմիջականորեն Ադր ՍՍՀ-ի կազմի մեջ ընդգրկելու վերաբերյալ, որի դեմ Թուրքիայի ԱԳՆ-ը 1923թ. հունիսի 25-ին բողոքի նոտա է ներկայացնում ՌՍՖՍՀ- ի կառավարությունն այն մասին, որ Ադրբեջանի կենտգործկոմի 16.VI.1923թ. որոշումը համարվում է Մոսկվայի 1921թ. ռուս-թուրքական և Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի թուրք-անդրկովկասյան պայմանագրերի ուղղակի խախտում[251]: «Իմ կառավարության ցուցումով ես լիազորված եմ ՌՍՖՍՀ-ի կառավարության ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ Թուրքիան այդ միավորումը համարում է անվավեր այն պատճառով, որ այդ բռնակցումը համարվում է վերոհիշյալ պայմանագրերի ակնհայտ խախտում, և որ Թուրքիան վճռականորեն բողոքում այդ տարածքի անվերապահ միավորման դեմ»[252],- ասված է այդ նոտայում:

Թուրքիայի ԱԳՆ-ի հիշյալ նոտա-բողոքի հիման վրա Ադրբեջանի կենտգործկոմը ստիպված վերանայեց իր որոշումը և 1924թ. փետրվարի 9-ին ընդունեց նոր որոշում. «Նախիջևանի երկրամասը վերակազմավորել Նախիջևանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության՝ ԱՍՍՀ-ի խնամակալության ներքո»[253]:

Հետագայում խորհրդային ներքին օրենսդրության թողտվության պայմաններում, Նախիջևանը «ձեռք բերեց» Ադրբ. ՍՍՀ-ի կազմում ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության կարգավիճակ, որը նույնիսկ ամրագրվեց ՍՍՀՄ-ի 1936թ. և հետագա սահմանադրություններում: Իսկ 1966թ. ՍՍՀՄ-ի ԱԳՆ Միջին Արևելքի և Պայմանագրա-իրավական բաժիններն «աննպատակահարմար են գտնում նախաձեռնել ինչ-որ քայլեր Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ի կարգավիճակի փոփոխման ուղղությամբ»[254]:

Նախիջևանն այդպիսի հակասական կարգավիճակով հասավ մինչև 1990թ. հունվարի 19-ը և դուրս եկավ ԽՍՀՄ-ի կազմից՝ իրեն հռչակելով անկախ:

 

Հարց – 26. Ինչպիսի՞ քաղաքական զարգացումներ ընթացան Նախիջևանի շուրջ 1990թ. հունվարի 19-ից հետո՝ ընդհուպ մինչև մեր օրերը:

Պատասխան – 26. 1990թ. հունվարի 19-ին Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ի գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց ԽՍՀՄ-ից Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ի դուրս գալու և իրեն անկախ հռչակելու մասին, որից անհանգստացան նաև Բաքվի իշխանությունները: Բայց Նախիջևանի անկախ ինքնահռչակման քայլը ոչ ոք լուրջ չընդունեց[255]: 1990թ. նոյեմբերի 17-ին Նախիջևանի ԻՍՍՀ-ի գերագույն խորհուրդը փոխեց «Նախիջևանի ԻՍՍՀ»-ը «Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն» անվանումով: Համաձայն ՆԻՀ-ի սահմանադրության 1-ին հոդվածի 1-ին մասի. «Նախիջևանի ինքնավար պետությունը դեմոկրատական, իրավական, աշխարհիկ ինքնավար հանրապետություն է Ադրբեջանական Հանրապետության կազմում»: Նույն սահմանադրության 1-ին հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության կարգավիճակը որոշվում է Ադրբեջանական Հանրապետության  սահմանադրությամբ, 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի և 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի միջազգային պայմանագրերով»:

Վերոնշյալներից հետևում է, որ Նախիջևանի մասին Մոսկվայի և Կարսի միջազգային պայմանագրերի դրույթները սուր հակասության մեջ են Ադրբեջանական Հանրապետության սահմանադրությամբ այդ երկրամասին տրված կարգավիճակի հետ. Ադրբեջանի սահմանդրությունը «սեփականացրել» է Նախիջևանը, մինչդեռ վերոհիշյալ Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ և Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածները Նախիջևանը դիտում են «ինքնավարչ տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության կամ հովանավորության ներքո»: Արդյունքում, Ադրբեջանական Հանրապետության սահմանադրությունը դեմ է Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով Նախիջևանին տրված կարգավիճակին, այսինքն՝ արհամարհում է այդ միջազգային պայմանագրերը կամ չի ընդունում դրանց գոյությունը: Նախիջևանը կա՛մ «ինքնավար տարածք է՝ Ադրբեջանի խնամակալությամբ (հովանավորությամբ)», կա՛մ էլ կազմում է «Ադրբեջանական Հանրապետությանտաչածքի մի մասը». երկուսը միասին լինել չեն կարող: Այս վեճը պետք է լուծվի Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի բոլոր կողմերի մասնակցությամբ ու նրանց օրինական շահերը հաշվի առնելով:

 

Հարց – 27. Ինչպիսի՞ վարչա-տարածքային կառուցված ունի ՆԻՀ-ը ներկայումս:

Պատասխան – 27. ՆԻՀ-ը ներկայումս բաղկացած է 7 վարչական շրջաններից՝ Բաբեկի, Ջուղայի, Քենգերլիի, Որդուարի, Սադարակի, Շահբուզի, Շարուրի: Նախիջևան քաղաքն ունի հատուկ վարչա-տարածքային կարգավիճակ:

 

Հարց – 28. Ինչպիսի՞ հոգևոր մշակութային դերակատարում է ունեցել Նախիջևանի երկրամասը հայ ժողովրդի կյանքում:

Պատասխան – 28. Նախիջևանի երկրամասը հայ մշակույթի բնօրրաններից մեկն է: Գողթան գավառը մեր պատմության մեջ հայտնի է ոչ միայն իբրև հին հայկական երգերի ու երաժշտության հայրենիք, այլև իբրև մի աստվածային միջավայր, որտեղ Մեսրոպ Մաշտոցը մտահղացավ ստեղծել հայոց ազգային այբուբենը, գիրը, դպրությունը և գրականությունը: Այնտեղ, որտեղ դարերի ընթացքում ժողովուրդը բերանացի գրականություն էր պահպանում բամբիռների ձայնակցությամբ, նույն այդ հողի վրա, նույն այդ ձայների մեջ պարզվեց, անհրաժեշտություն դարձավ հայոց տառեր ունենալու, գրով գրականություն ստեղծելու միտքը: Մաշտոցն այստեղ հիմնադրեց հայ դպրության առաջին օջախները, հային էլ ավելի հայացնելով[256]: Նախիջևանի երկրամասը հայ ճարտարապետական կառույցներով, բերդերով, կամուրջներով, քարվանսարաներով, եկեղեցիներով, մատուռներով, խաչքարերով և այլ կոթողներով թանգարան է բաց երկնքի տակ: Հայտնի են դեռևս IV դարում Գողթան գավառի Ագուլիս բնակավայրում կառուցված Ս.Թովմաս վանքը, Ս.Քրիստափոր և Ս.Աստվածածին եկեղեցիները[257]: Երնջակի գավառի Ապրակունիք ավանի Ս.Կարապետ վանքը[258], V դարում կառուցված Ս.Նշան եկեղեցին (Գողթան գավառի Բիստ-Բուստ-Պուստ գյուղում[259]), Ս.Թովմաս վանքը[260] (V դար, Գողթան գավառի Վանանդ գյուղում), Նորաշենի Ս.Աստվածածին վանքը (Xդ.)[261], Աստապատի Կարմիր վանքը (VII դ.)[262], Նախիջևանի Ս.Երրորդություն եկեղեցին[263] (VI դ.), որտեղ 706թ. արաբները հրկիզեցին հայ նախարարներին[264] (այն քանդել են ադրբեջանցիները 1975թ.):

Նախիջևանի երկրամասում կան X-XIX դդ. հազարավոր հայկական եկեղեցիներ, որոնք ցավոք կա՛մ քանդված-ոչնչացված են ադրբեջանցիների կողմից, կա՛մ էլ ավերված, կիսաքանդ, փլուզված անտերունչ վիճակում են[265]:

Նախիջևանի երկրամասը հայտնի է իր Օրդուբադի, Երնջակի, Արբա-Բերդի, Ճահուկի, Շահապունիքի և այլ բերդերով[266]:

Նախիջևանի երկրամասը հարուստ է խաչքարերով, որոնց մասին Ն.Մառը գրել է. «Այդ բացարձակապես հայկական արվեստը բնորոշող նախնիների հուշարձանները… Հայաստանի հնագույն քանդակագործական հուշարձանների չորրորդ ձևափոխումն է. առաջինը՝ Գեղամա լեռներում գտնված վիթխարի ձկները՝ Ք.ա. 4-5-րդ հազարամյակներից առաջ պատրաստված վիշապները, երկրորդը՝ սյուները կամ Վանի թագավորների կոթողները, երրորդը՝ վաղ քրիստոնեական քանդակագործության պատկերներով զարդարված սյուները՝ պատրաստված մինչև 10-րդ դարը և այնուհետև՝ «խաչքարերը»[267]»:

Աշխարհահռչակ է պատմական Երնջակ գավառի Հին Ջուղա քաղաքի գերեզմանոցը (X-XIX դդ.) իր 10000 խաչքարերով[268], որոնք ադրբեջանական իշխանությունները 1997-2006թթ. ջարդոտեցին և հեռացրին այլ վայրեր, գերեզմանոցը վերածելով ամայի տարածքի (“In November 2020, the British The Guardian wrote about Azerbaijan’s campaign of comprehensive “cultural cleansing” in Nakhichevan: Satellite imagery, extensive documentary evidence and personal accounts showed that 89 churches, 5840 Khachkars and 22000 tombstones were destroyed between 1997 and 2006, including the medieval necropolis of Djulfa, the largest anicient Armenian cemetery in the world. The Azerbaijani response has consistently been to simply deny that Armenians had ever lived in the region”.[269])

Հայ ժողովրդի գրչարվեստի պատմության մեջ նշանակալից դեր են խաղացել Ագուլիսը, Ապրակունիսը, Շոռոթը, Նորաշենը (Նորակերտը), Հին Ջուղան, Քռնան, Նախիջևանը, Աստապատը, Կուքին, Օծոփը և այլ բնակավայրեր իրենց վանքերով, դպրոցներով ու այլ կրթօջախներով, որտեղ ձեռագրված հարյուրավոր գրքեր պահպանվում են Երևանի Մ.Մաշտոցի անվան (հին ձեռագրերի) Մատենադարանում[270]:

Նախիջևանի հայության ծոցից հայ մշակույթի, հոգևոր կյանքի, գիտության, կրթության, ռազմարվեստի, պետական ու քաղաքական գործունեության ոլորտում մեծ ծառայություններ մատուցած շատ զավակներ են ելել: Հայտնի են Հակոբ Դ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը (1655-1680թթ.)[271], Ալեքսանդր Ա Ջուղայեցի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը (1706-1714թթ.)[272], Ղազար Ա Ջահկեցի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը (1737-1751թթ.)[273], Սիմոն Վարդապետ Ջուղայեցին (17դ.)[274], Ստեփանոս Վարդապետը (17դ., «Ողբ Ջուղայոյ»-ի հեղինակ)[275], Անդրեաս քահանան (17դ., պարսից աղջկաժողովի հակառակորդ ու նահատակ[276]), Հովհաննես Վարդապետ Ջուղայեցի (17դ., գրող[277]), Մինաս Ջուղայեցի (17դ., նկարիչ)[278], Հովհաննես Մակվեցի (17դ., «Ողբ Ջուղայու» հեղինակ)[279], Դավիթ Գեղամեցի (17դ., «Ողբ ի Ջուղայ»-ի հեղինակ)[280], Խաչատուր աբեղա Ջուղայեցի (18դ.)[281], Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենց (ջուղայեցի է, 18դ., «Ժամանակագրության» հեղինակ[282]), Զաքարիա Ագուլեցի (18դ., «Օրագրություն» երկի հեղինակ)[283], Մկրտիչ Երնջակցի (վարդապետ, 18դ.[284]), Պողոս եպիսկոպոս Նախիջևանցի (18դ.)[285], Պետրոս Քալանթարյան (18դ., հռչակավոր բժիշկ, ջուղայեցի է[286]) և ուրիշներ: 16-18-րդ դարերում և՛ Ջուղայում, և՛ Եվրոպայում հայտնի էին գրատպության հայկական օջախների հիմնադիրներ ու այդ մշակութային մեծ գործի նվիրյալներ՝ Գասպար Սահրատյանը (ջուղայեցի[287]), Նահապետ Գյուլնազարյանը (ագուլեցի[288]), Նազար Ջուղայեցին[289], Մատթեոս Վանանդեցի Հովհաննիսյանը[290], Ղուկաս Վանանդեցի Նուրիջանյանը[291], Գրիգոր Խալդարյանը (ջուղայեցի[292]) և ուրիշներ:

Նախիջևանի գավառի Կզնութ գյուղում է ծնվել (1886թ. հունվարի 1-ին) Գարեգին Նժդեհը՝ հայ մեծ գաղափարախոս, ազգային ազատագրական գործիչ, զորահրամանատար, պետական գործիչ (վախճանվել է 1955թ. դեկտեմբերի 21-ին)[293]:

Չնայած XX դարում նախիջևանահայությունը կիսով չափ կոտորվեց թուրք-թաթարական ջարդարարների կողմից, իսկ մյուս մասն էլ դուրս մղվեց իր պատմական հայրենիքից, սակայն, այդուհանդերձ, նախիջևանահայությունը տվեց շատ երևելի դեմքեր կյանքի բոլոր ասպարեզներում: Հայտնի է, որ աշխարհահռչակ կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանի նախնիները ծագումով Գողթան գավառից են եղել: Նախիջևանի երկրամասի ծնունդ են՝ Հակոբ Քրիստափորի Դավթյանը (խորհրդային հետախույզ և դիվանագետ), Հայկ Բադալի Հովակիմյանը (խորհրդային հետախույզ, պետանվտանգության գեներալ-մայոր), Լևոն Վլադիմիրի Ստեփանյանը (խորհրդային և հայկական ռազմական և քաղաքական գործիչ, գեներալ-մայոր), Ստեփան Բաբաևի Ստեփանյան (I աշխարհամարտի հերոս), Գևորգ Անդրանիկի Տեր-Գասպարյանը (խորհրդային ռազմական գործիչ, գեներալ-լեյտենանտ), Սուրեն Սմբատի Ղարախանյան (տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, ակադեմիկոս) և ուրիշներ:

 

Հարց – 29. Ինչպիսի՞ն է Նախիջևանի երկրամասի ժողովրդագրական պատկերը հնագույն ժամանակներից ցայսօր:

Պատասխան – 29. Կրկնենք. արդի Ադրբեջանական Հանրապետության կազմի մեջ միջազգային իրավունքի նորմերի և հայ ժողովրդի օրինական շահերի կոպտագույն ոտնահարմամբ խցկված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը բաղկացած է պատմական Մեծ Հայք պետության կենտրոնական (միջնաշխարհային) նահանգներ Վասպուրականի, Սյունիքի և Այրարատի հողերից: Այսինքն՝ արդի Նախիջևանի Հանրապետությունը զբաղեցնում է Մեծ Հայք պետության Վասպուրականի նահանգի Նախիջևանի (Նախճավանի)[294], Գողթնի[295], Սյունիքի նահանգի Երնջակի[296], Ճահուկի[297], Այրարատի նահանգի Շարուրի[298] (Շարուրի դաշտի) գավառների պատմական տարածքները: Նշված հողերը պատմականորեն անվանվում են Նախիջևանի երկրամաս (1555-1828թվականներին՝ Նախիջևանի խանություն), 1828թ. մարտի 21-ից մինչև 1840թ. ապրիլի 10-ը՝ Ռուսական կայսրության Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիա[299], 1840թ. ապրիլի 10-ից մինչև 1850թ. հունվարի 1-ը՝ Ռուսական կայսրության Թիֆլիսի նահանգի Նախիջևանի գավառ[300], 1850թ. հունվարի 1-ից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ը (Անդրկովկասյան սեյմի լուծարումը)՝ Ռուսաստանյան կայսրության Երևանի (Էրիվանի) նահանգի Նախիջևանի գավառ[301], 1918թ. մայիսի 28-ին մինչև 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը՝ Հայաստանի Հանրապետության Նախիջևանի գավառ[302], 1920թ. դեկտեմբերի 2-ից մինչև 1921թ. մարտի 16-ը՝ Հայկական ԽՍՀ-ի Նախիջևանի գավառ[303], 1921թ. մարտի 16-ից 1921թ. հոկտեմբերի 13-ը՝ «Նախիջևանի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի խնամակալության ներքո»[304], 1921թ. հոկտեմբերի 13-ից (1922թ. սեպտեմբերի 11-ին Կարսի պայմանագիրը Երևանում վավերացվելուց հետո) մինչև 1923թ. հունիսի 16-ը՝ « Նախիջևանի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի հովանավորության ներքո»[305], 1923թ. հունիսի 16-ից մինչև 1924թ. փետրվարի 9-ը՝ «Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Նախիջևանի ինքնավար երկրամաս»[306]. այս կարգավիճակի (անվանման) դեմ Թուրքիայի կողմից 1923թ. հունիսի 25-ին բերված բողոքի հիման վրա, Ադրբեջանի Կենտգործկոմի նախագահության 1924թ. փետրվարի 9-ի որոշմամբ Նախիջևանի երկրամասը վերանվանվեց «Նախիջևանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի հովանավորության ներքո»[307]: Բայց 1924թ. նոյեմբերի 9-ին այն անվանվեց՝ «Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Նախիջևանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն»: Այս վերջին կարգավիճակն ու անվանումը հետագա խորհրդային ներքին օրենսդրությամբ կատարված խախտումներով (կամ խախտումների հանդուրժմամբ) պահպանվեցին մինչև 1990թ. նոյեմբերի 17-ը[308]:

1990թ. նոյեմբերի 17-ին «Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Նախիջևանի ԻԽՍՀ»-ը փոխարինվեց « Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն» անվանմամբ: Ներկայումս ՆԻՀ-ի սահմանադրության 1-ին հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Նախիջևանյան Ինքնավար պետությունը դեմոկրատական, իրավական, աշխարհիկ ինքնավար հանրապետություն է Ադրբեջանական Հանրապետության կազմում»: Նույն սահմանադրության 1-ին հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության կարգավիճակը որոշում են Ադրբեջանական Հանրապետության սահմանադրությունը, 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի և 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի միջազգային պայմանագրերը»:

Սակայն անցնենք սույն հարցի բուն պատասխանին: Հին Հայաստանի և նրա կենտրոնական հատվածում գտնված Նախիջևանի երկրամասի ժողովրդագրության վերաբերյալ հատուկ մարդահամարներ չեն անցկացվել, բայց կան հարկատուների թվի մասին որոշ աշխարհագիրների, հարկերի (գլխահարկերի), զորքերի (հետևակի ու հեծելազորի) և այլ տարբեր առանձին հիշատակությունների տվյալներ, որոնց հիման վրա գիտնականները վերլուծաբար տալիս են հիմնավորված եզրակացություններ: Յուրաքանչյուր երկրում, երկրամասում, շրջանում եղած ժողովրդագրական վիճակի մասին պատկերացումներ է տալիս նաև այնտեղ այս կան այն լեզվի տարածվածության մասին առկա տեղեկատվությունը: Այս առումով ուշագրավ են այն գիտնականների եզրակացությունները, որոնց համաձայն՝ Հայկական լեռնաշխարհի (ներառյալ վերջինիս կենտրոնում գտնվող Նախիջևանի երկրամասի) բնիկ լեզուն եղել է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի ինքնուրույն ճյուղը հանդիսացող հայոց լեզում[309]: Եվ, որ Հայկական լեռնաշխարհում հայոց լեզվի, ըստ ադմ էլ, Հայկական էթնիկ տարրի գերիշխանությունը հաստատվել է մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներում կամ թերևս ավելի վաղ ժամանակներում[310]:

Հնուց ի վեր Հայկակա լեռնաշխարհում (ներառյալ վերջինիս կենտրոնում գտնվող Նախիջևանի երկրամասում) բնակչությունը հայ ժողովրդի մեջ համախմբող գործոնը եղել է հայոց լեզուն: Հայոց պետության սահմանները ևս որոշվել են հայոց լեզվի տարածվածությամբ[311]: Հայոց լեզվի և նրանով խոսող հայ ազգաբնակչության գերակայությամբ էին պայմանավորված մ.թ.ա. VI – III դդ. Հայոց Երվանդունյաց, մ.թ.ա. II-I դդ. Հայոց Արտաշիսյան և I-V դդ. Հայոց Արշակունյաց պետությունների իրողությունը, որոնց կազմում էին Վասպուրական, Սյունիք և Այրարատ միջնաշխարհային նահանգները[312] և վերջիններիս հողերի որոշ հատվածներից բաղկացած Նախիջևանի երկրամասն իր հայախոս և հայահոծ բնակչությամբ:

Նախիջևանի երկրամասի կենտրոնաքաղաք Նախիջևանը միշտ էլ դասվել է Մեծ Հայք պետության նշանավոր քաղաքներ Արտաշատի, Երվանդաշատի, Զարեհավանի, Զարիշատի, Վանի շարքում: Տիգրան II Մեծը (մ.թ.ա. 96-55թթ.) Հրեաստան կատարած իր արշավանքի արդյունքում այնտեղից Հայաստան գերի բերած հրեաներին բնակեցրեց նաև Նախիջևանում[313]: 369թ. պարսկական զորքը Արտաշատից՝ 40000, Վաղարշապատից՝ 19000, Երվանդաշատից՝ 20000, Զարեհավանից՝ 5000, Զարիշատից՝ 10000, Վանից՝ 5000 և Նախիջևանից 2000 տուն հայ գերիներ տարավ[314]: Նախիջևանի երկրամասի պատմական բոլոր 5 բաղադրիչ մասերը՝ Նախիջևանը (Նախճվան), Գողթնը, Երնջակը, Ճահուկը և Շարուրը հինավուրց հայաբնակ և հայահոծ տարածքներ էին և այդ հիմքերի վրա էլ դրանք Մեծ Հայք պետության Վասպուրական Սյունիք և Այրարատ նահանգների ոչ միայն գավառակենտրոններ, այլև համանուն գավառներ դարձան, հիշատակվելով VII դարի հայ աշխարհագրագետ և քարտեզագետ Անանիա Շիրակացու «Մատենագրություն»-ում («Աշխարհացոյց»[315])-ում: Նախիջևանի երկրամասում հնագույն ժամանակներից մինչև VII դարն ամենուրեք առկա հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանները (բերդեր, կամուրջներ, իջևանատներ, եկեղեցիներ, մատուռներ, պաշտամունքային այլ կառույցներ, կոթողներ, տապանաքարեր, խաչքարեր, գերեզմանոցներ և այլն) ցույց են տալիս, որ այդ ամբողջ ժամանակաշրջանում այնտեղ գերազանցապես հայեր են ապրել: Հաջորդ դարերում (ի հեճուկս այնտեղ թափանցած օտար, եկվոր, քոչվոր, վայրի ցեղերի ու տարրերի) այս վիճակը, որոշ փոփոխություններով հանդերձ, պահպանվել է: XIII դարում Նախիջևանում անձամբ եղած ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ու.Ռուբրիքին վկայում է. «Նախիջևանում կար ժամանակ, որ 80 հայ եկեղեցիներ կային»[316]: Գողթն գավառի Ցղնա գյուղը հին դարերից ի վեր ունեցել է 800-900 տուն (4000-4500) հայ բնակիչ[317]: Երնջակ գավառի Շահկերտ (այժմ Ջուլֆայի շրջանի Ղազանչի) գյուղը մինչև XII դարն ունեցել է 1500 տուն (7500) հայ բնակիչ, 40 ջրաղաց, տասնյակ խանութներ և քարավանատներ[318]: Այս գյուղի մի ստվար մասը XVIII դարում տեղափոխվել է Շուշի քաղաք և այնտեղ 1868-1887թթ. կառուցել հայ ճարտարապետության գոհարներից մեկը՝ Ղազանչեցոց Ամենափրկիչ Մայր տաճարը[319]: Երնջակ գավառի Հին Ջուղա բնակավայրը, որի վերաբերյալ հիշատակումներ կան դեռևս մ.թ.ա. 1-ին դարում[320], IX-XII և հետագա դարերում իր հայտնի գերեզմանոցում ունեցել է ավելի քան 10000 խաչքարեր ու խաչաքանդակներ[321], որոնք 2006թ. ադրբեջանական իշխանությունները հիմնովին քանդեցին, ավերեցին ու ոչնչացրեցին[322]: IX-XI դդ. Նախիջևան քաղաքի բնակչությունը տատանվում էր 10000-ից մինչև 40000-ի միջև:

1021թ. Վասպուրականի Սենեքերին Արծրունի թագավորը (968-1021թթ.), Բյուզանդիայի ճնշմամբ և արևելյան արշավող բարբարող ցեղերից բխող սպառնալիքների ներքո, իր հպատակ հայ բնակչության մի մասի՝ 30000 հոգու հետ միասին, լքեց Վասպուրականը, այդ թվում՝ նրա Նախիջևան ու Գողթն գավառները և արտագաղթեց Բյուզանդիայի Սեբաստիա նահանգ: Արտագաղթած այդ հայ ազգաբնակչության օջախներ ներխուժեցին թափառական քրդերն ու թուրք-սելջուկյան այլազան տարրեր, որի հետևանքով Նախիջևանում և Գողթում հայ ազգաբնակչության տեսակարար կշիռը զգալիորեն նվազեց[323]:

Նախիջևանի երկրամասի ժողովրդագրական վիճակի վրա ակնբախ հայավնաս հետևանք ունեցավ նաև 1045թ. Հայոց Բագրատունյաց թագավորության անկումը, որի հետևանքով նախիջևանահայության զգալի մասը հեռացավ Բյուզանդիա, Կիլիկիա և Սև ծովի ափեր: Ինչպես ամբողջ Հայաստանի, այնպես էլ նրա կենտրոնական մասում գտնվող Նախիջևանի երկրամասի հայ ազգաբնակչության ընդհանուր վիճակի տեսակարար կշռի վրա հույժ բացասական ներգործություն ունեցավ 1071թ. Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդիայի նկատմամբ թուրք-սելջուկների տարած պատմական մեծ հաղթանակը, որի հետևանքով և՛ Հայաստանը, և՛ ամբողջ Փոքր Ասիան ու Անդրկովկասը ողողվեցին քաղաքակիրթ աշխարհի համար  մեծ չարիք դարձող թուրք-սելջուկներով: Գերմացի պատմաբան Հ.Գելցերեն այդ մասին գրել է. «1071թ. Մանազկերտի պարտության ճակատագրական սարսափելի օրը Բյուզանդական մեծ պետության մահվան օրն էր: Թեև նրա հետևանքները իրենց բոլոր ահավորությամբ անմիջապես զգալի չեղան, սակայն Փոր Ասիայի արևելյան մասրը, Հայաստանը և Կապադովկիան, որոնք այնքան կայսրեր ու զորապետներ էին տվել և կազմում էին պետության իսկական ուժը՝ ընդմիշտ կորած էին կայսրության համար, ու թափառական թուրքը հին Հռոմեական փառահեղության ավերակների վրա հաստատեց իր վրանը»[324]: Պատմաբան Հ.Գելցերի խոսքն ամբողջությամբ վերաբերելի է նաև Հայաստանի ու նրա միջնաշխարհային Նախիջևանի երկրամասի համար:

Չնայած ներքին ու արտաքին աննպաստ իրավիճակներին, Նախիջևանի երկրամասը XIV դարում ևս առավելաբար հայաբնակ ու հայախոս[325] էր, բայց 1555թ. Ամասիայում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (ներառյալ Նախիջևանի երկրամասը) Պարսկաստանի տիրապետության տակ անցնելուց հետո, հայության ֆիզիկական գոյությունը, կրոնական, անձնական կյանքը, պատվի ու արժանապատվության անձեռնմխելիությունը հայտնվեցին անմխիթար վիճակում: XVI դարում Նախիջևանի երկրամաս հայտնված թուրքական «կանգրլու» («կենգրլու») ցեղերը (մոտ 4000-5000 մարդ), մինչ այդ այստեղ եղած արաբները, պարսիկները, քրդերը և մահմեդական խառնիճաղանջ այլ տարրեր Արևելյան մահմեդական պարսկական բռնապետության կողմից խրախուսվում էին, օժտվում էին այս կամ այն արտոնություններով, հայոց հողում զբացեղնում խանի և այլ բարձր պաշտոններ: Պարսկա-թուրքական կրկնվող պատերազմներում փոփոխվող հաղթանակների դեպքերում Օսմանյան Թուրքերի վայրագությունները հայության հանդեպ պարսկական բռնություններին էլ էին գերազանցում, հայերի ջարդ, կոտորած, թալան, կողոպուտ, գերեվարություններ, – սա էր այս երկրամասում տիրող վիճակը: Սակայն Արարատյան դաշտի և Նախիջևանի երկրամասի հայ ազգաբնակչության համար իսկական մղձավանջ, արդի հասկացողությամբ՝ ցեղասպանություն էր պարսից Շահ Աբաս 1-ի կողմից այս վայրերից 1604թ. մոտ 300 000–ից 360 000 հայերի բռնի արտագաղթեցումը Պարսկաստանի խորքեր, որի հետևանքով Հայաստանի կենտրոնը համարյա ամբողջությամբ դատարկվեց հայ ազգաբնակչությունից[326]: Դեպքերի ականատես Օգոստինյան կարգի կրոնավոր հայր Ֆ.Անտուան Գուվեան վկայում է, որ այդ մղձավանջն ընդգրկել էր ամբողջ Արարատյան երկիրը, սկսած Նախիջևանի գավառից մինչև Շիրակի ;եռները, որը շատ խիտ ազգաբնակչություն ուներ: Այստեղ կային մոտ 20 հայկական քաղաքներ, որոնցից գլխավորներն էին՝ Երևանը, Նախիջևանը, Շարուրը և Ագուլիսը…: Միայն Երևանի գավառում կար 1500 գյուղ, որոնցից շատերն ունեին 400-500-ական բնակիչ[327]: Հին Ջուղա քաղաքն ուներ 20-22 հազար հայ բնակչություն (2000 տուն) և 7 եկեղեցի[328]: Միայն Նախիջևանում, Երնջակում և Ջահուկում հայ կաթոլիկների թիվն անցնում էր 19000-ից (1830 ծխից)[329]: Եվ երբ Շահ-Աբաս 1-ի հետևից Նախիջևան ու Ջուղա եկավ Սինան փաշան, նա տեսավ, որ այն տեղի ժողովուրդն ամբողջությամբ քշված-տարված է, իսկ Ջուղան կրակի մեջ է[330]: «Թողինք, – ասում է ականատես Ավգուստինոս Բաջեցի հայ կաթոլիկ քահանան,- տունն ապրանքով լի, հոտն՝ ի դաշտին, հայրը որդուն ուրացավ, մայրը՝ դստերը, այնպիսի ժամ, աստված ոչ տա իր ստեղծվածոցն[331]…»: Դավիթ Գեղամեցի եպիսկոպոսն այս մղձավանջային իրադարձության մասին իր «Ողբ ի Ջուղայ» ողբերգության մեջ 1610թ. գրել է.

«Ողբամք երկիրս Արարատեան

Գեօղք և գաւառ աւեր դարձան,

Եկեղեցիք Խաւարեցան,

Ժամատեղաց ձայնքըն հատան:

Ջուղա քաղաքն ազնիւ շինած,

Քոշք և սարայքն բարձրացած

Եւ գոյնըզգոյն ծաղկեցուցած,

Նա հիացմունք էր տեսողաց,

Եօթն ժամտեղ էր հաստատած,

Եկեղեցիքըն զարդարած,

Բուրվառանքն ոսկեջըրած,

Ծածկոցներըն ոսկեթեղած:

Ավետարանքն և Սուրբ Խաչեր

Անգին ակամք էր զարդարած,

Սեղանըներն և սրբութիւն

Ուրախութիւն էր նայողաց:

Ժամատեղին խափանեցավ,

Պաշտօնէից ձայնըն հատաւ,

Լոյսն և կանթեղքն խաւարեցաւ,

Պայծառութիւնն աւեր դարձաւ,

Ջուղա քաղաքն և ԵՐԵԻԱՆ

Շուշ քաղաքին բընակեցան

Իյայն տեղին հաստատեցան,

Յետ դառնալոյ չըկայր հրաման.

Բոլոր երկիրըս ամենայն

Մինչ ԿԱՂԶԸՎԱՆ և ՇԻՐԱԿՎԱՆ,

Ձորն ԵՂԵԳԵԱՑ և Նախչեվան

Զամենեսեան սուրկուն տարան»[332]:

Շահ-Աբաս 1-ը, փաստորեն, Արարատյան դաշտի և Նախիջևանի երկրամասի հայ ազգաբնակչությանը պատմականորեն մեծագույն վնաս պատճառեց, որով Հայաստանի միջնաշխարհը զրկվեց իր 360 000 բնիկ ժողովրդից: Տեղում մնացած հայությունը պետք է շատ ջանք թափեր այնտեղ իր տեսակարար կշիռը եկվոր մահմեդական տարրերի շրջապատում բարելավելու համար, այս ողբերգական իրադարձություններից մոտ 50 տարի հետո, Նախիջևանը, Օրդուբադը, Ջուղան, Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Գանձակը, Լոռին, Տավուշը, Թիֆլիսը պարսկական իշխանությունները զետեղել էին Երևանի ռազմականացված խանության (բեյլերբեյության կամ բեյլերբեկության մեջ[333]): Արարատյան դաշտի և Նախիջևանի երկրամասի ժողովրդագրության մեջ հայօգուտ հուսադրող տեղեկություններ է տալիս ֆրանսիացի ճանապարհորդ Տավերնիեն, ով 1654թ. գրել է. «… Հայաստանում գրեթե միայն հայեր են ապրում[334]… Չպետք է զարմանալ, եթե այս տեղերի քաղաքների ու գյուղերի մեջ մեկ հատ մահմեդականի դիմաց հիսուն հատ հայեր են գտնվում»[335]:

Իսրայել օրին 1699թ. սեպտեմբերի 22-ին Սիսիանի շրջանի Անգեղակոթ գյուղում տեղի ունեցած հայ մելիքների ժողովի հիման վրա Եվրոպայի ղեկավարներից մեկին հղած իր զեկուցագրում նշել էր, որ Պարսկաստանի դեմ հայ ազգային –ազատագրական պայքարում Նախիջևանը կարող էր դուրս բերել 5000, Երնջակը՝ 10000, Ագուլիսը՝ 6000, Շամբը՝ 5000, Մեղրին՝ 3000, Գետաթաղը՝ 5000, Դարալագյազը՝ 10000, Երևանը՝ 15000, Սիսիանը՝ 6000, Լոռին՝ 6000, Զագյամը՝ 5000, Վարանդան՝ 6000, Քաշաթաղը (Լաչինը)՝ 10000, Մեծ Ղափանը՝ (7 գավառներով)՝ 60000, Գանձակը՝ 15000 հայ զինվոր (բոլորը միասին՝ 192000 հայ զինվոր[336]):

Իսրայել Օրու հիշյալ զեկուցագրում թվերի չափազանչության դեպքում անգամ գործ ունենք XVII դարում Արևելյան Հայաստանի (ներառյալ Նախիջևանի երկրամասի) ունեցած զինվորական լուրջ ներուժի հետ, որը, բնականաբար, առանց հայ հոծ ազգաբնակչության չէր լինի:

XVII դարավերջին և XVIII դարում ամբողջ Արևելյան Հայաստանը (ներառյալ միջնաշխարհային Նախիջևանի երկրամասը) սկսեց ազգային-ազատագրական շարժում Պարսկաստանի տիրապետությունից դուրս գալու և Ռուսաստանին միավորվելու համար, որը պարսից իշխանությունների  մոտ առաջացրեց անվստահություն հայության հանդեպ: Պարսից իշխանությունն սկսեց ամեն ինչ անել նաև Նախիջևանի երկրամասում հայերի թվի նվազման ու մահմեդականների ավելացման ուղղությամբ: Պատահական չէր, որ Նադիր Շահի կողմից Պարսկաստանի խորքեր քշված թուրք-սելջուկյան «կենգերլի» ցեղեղրին Շահ-Աբաս II-ը վերաբնակեցրեց Նախիջևանում, որոնց ներկայացուցիչ Հեյդար Ղուլի Խանը XVIII դարում հայերին Նախիջևանի երկրամասից դուրս մղելու հետևողական քաղաքականություն վարեց: «Եթե չլինեին մեր մեջ հայերը, – ասում էին պարսիկները, – եթե նրանք ականատես չլինեին մեր գործողություններին ու չիմանային մեր լեզուն, մենք վաղուց ջարդած կլինեինք ռուսաց զորքին»[337]: 1724թ. հոկտեմբերի 18-ին Ռուսաց Կայսր Պետրոս I-ին հղած նամակում հայ հոգևոր գործիչները հայտնեցին, որ Օսմանյան թուրքերը ռազմակալել են Նախիջևանի ու Երևանի խանությունները, կոտորելով հայ բնակչությանը[338]: Դավիթ Բեկի զորքերը 1727թ. «Արաքսի ամբողջ հովիտը՝ մինչև Նախիջևան մաքրեցին օսմանցիներից»[339]:

1750թ. Նախիջևանի երկրամասի հայ ազգաբնակչությունը հակապարսկական ապստամբություն սկսեց, որի կենտրոնը հայկական Շահկերտ (Ղազանչի) և Աստապատ գյուղերն էին, նրանց միացան Գողթնի հայկական բնկավայրերը: Պատճառը պարսից իշխանության վարած ծայրահեղ հայահալած քաղաքականությունն էր: Արդյունքում մեծ թվով հայեր հեռացան Նախիջևանի երկրամասից դեպի Անդրկովկասի այլ վայրեր (հատկապես Վրաստան): Նրանց մի մասն էլ հաստատվեց Արցախի Շուշի քաղաքում[340]: Հաջորդ տարին (1751թ.) պարսից իշխանությունները հաշվեհարտար տեսան Նախիջևանի երկրամասի հայ բնակչության նկատմամբ. անգամ կանանց էին խոշտանգում գանձեր կորզելու նպատակով: Պարսկական զորքն ու տեղի մահմեդական խաժամուժը կողոպտեցին Ագուլիսն ու նրա գյուղերը, սրախողխողեցին հայ ազգաբնակչությանը, քանդեցին եկեղեցիները և գերի տարան 1200 հայերի: Մեծ թվով հայեր հարկադրված հեռացան իրենց պապական հողերից ու ապաստանեցին Կ.Պոլսում և Հնդկաստանում[341]:

Աղա Մամադ խանը ծագումով ղաջար թուրքական ցեղից էր: 1794թ. գրավեց Պարսկաստանի Քիրման քաղաքը, որտեղի 20000 կանանց բաժանեց իր զինվորներին,  իսկ տղամարդկանց սպանեց կամ կուրացրեց, իսկ երբ նրան բերեցին այդ կուրացածների 7000 զույգ աչքեր, նա անձամբ դրանք կշռում էր ու հաշվում: Եվ նա դարձավ Իրանի Շահ: Եվ, ահա՛, այս ահ ու սարսափը 1795թ. արշավեց Անդրկովկաս՝ պատժելու Ռուսաստանին միացող Քարթլի-Կախեթիի թագավորությանը, ռուսամետացած հայությանը: Երևանի և Նախիջևանի խանությունների հայերն իրենց ընտանիքներով, գույքով, անասուններով, զանգվածաբար հեռացան հայրենիքից ապաստան որոնելով Հյուսիսային Կովկասում և այլուր: Էլ ավելի նվազեց այս վայրերի հայության թիվը, այն իջնելով ընդհանուր բնակչության մեջ 15-20%-ի[342]:

1828թ. փետրվարի 10-ի դրությամբ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների հայերի թիվը կտրուկ նվազել էր՝ հասնելով ընդհանուր 25000-ի, որից 5000-ն էր բնակվում Նախիջևանի երկրամասում[343], մինչդեռ, այդ երկու խանություններում ոչ հայերը՝ մահմեդականները և այլ ժողովուրդներ միասին վերցրած կազմում էին 81000 մարդ[344]: Երևանի ու Նախիջևանի խանություններում եղած 1111 գյուղերից 732-ն էլ բնակեցված, իսկ մնացած բոլոր գյուղերը հայաթափված էին[345]: Երևանի և Նախիջևանի խանություններում հայերի նման կտրուկ նվազման պատճառների ու պայմանների մասին ականավոր պատմաբան Լեոն գրել է. «Հայերի նվազեցումը արհեստական, բռնի կերպով էր տեղի ունեցալ, շնորհիվ այն քաղաքանության, որ նրանց վերաբերմամբ գործադրում էին Երևանի սարդարները: Այն ժամանակից, երբ ակնհայտ դարձավ, որ հայերը նվիրված են ռուսներին և աշխատում են, որ պարսկական տիրապետությունը տեղի տա ռուսականին, Երևանի իշխանությունները գործադրում էին բոլոր հնար եղած միջոցները՝ այդ վտանգավոր տարրից ազատնելու համար և ամենալավ միջոցը համարում էին նրան թուլացնելը: Կեղեքումները, անհաշիվ և անտանելի հարկապահանջությունները փախցնում էին հայերին իրենց երկրից: Իսկ երբ սկսվեց 1826-1827թթ. պատերազմը, պարսից զորքը, ինչպես տեսանք, հայ ժողովրդի վրա էր թափում իր վրեժն ու կատաղությունը, կոտորելով, կողոպտելով և գերի տանելով նրան: Չբավականանալով և այսքանով, կառավարությունը Երևանը լավ պաշտպանելու համար անմարդացրեց երկիրը, քշելով ազգաբնակչությունը, մանավանդ հայ ազգաբնակչությունը Արաքսի մյուս ափը»:[346]

1828թ. հունվարի 10-ին (Թուրքմենչայում ռուս-պարսկական պայմանագրի կնքման դրությամբ) Պարսկաստանի Ատրպատական նահանգում կար 60000–65000 հայ բնակչություն, որից 35560-ը վերաբնակեցվեց Երևանի ու Նախիջևանի խանություններից ռուսական իշխանությունների կողմից ձևավորված Հայկական մարզում (կենտրոնը ք.Երևան)[347], իսկ ևս մոտ 10000 հայեր տեղափոխվեցին Անդրկովկասի այլ վայրեր: 1828-1829թթ. Պարսկաստանից Ռուսական կայրսության Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիա հայրենադարձվեց 11998 հայ, որից Նախիջևան քաղաք՝ 1110 (265 ընտանիք), Նախիջևանի խանության 4 մահալներ (առանց Նախիջևան քաղաքի)՝ 9542 (1872 ընտանիք), Օրդուբադ՝ 182 (36 ընտանիք), Օրդուբադի մահալ (առանց Օրդուբադ քաղաքի)՝ 1158մարդ (214 ընտանիք)[348]:

Ըստ կամերալային հաշվարկների, 1829-1832թթ. Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում հայերը կտրուկ ավելացան, կազմելով նրա ընդհանուր բնակչության 41,2 %-ը[349]:

1829թ. սեպտեմբերի 2-ին կնքված Ադրիանապոլիսի ռուս-թուրքական պայմանագրի հիման վրա Արևմտյան Հայաստանից Անդրկովկաս տեղափոխված հայերից 3663 ընտանիք (21591 հոգի) բնակեցվեց Հայկական մարզի Երևանի պրովինցիայում և միայն 27 հոգի (8 ընտանիք)՝ Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում[350]:

Այսպիսով, 1828թ. հունվարի 10-ին Թուրքմենչայի և 1829թ. սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսի պայմանագրերի հիման վրա Ռուսական կայսրության Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայում վերաբնակեցվեց ընդհանուր 12025 հայ (2395 հայ ընտանիք):

Արդեն 1832թ. Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայի էթնոկրոնական կազմը հետևյալն էր. ընդհանուր բնակչությունը՝ 41482 մարդ, որից հայեր՝ 17097 (41,2 %) ոչ հայեր (մահմեդական զանազան տարրեր և ուրիշներ)՝ 24385 (58,8%)[351]:

Հայտնի է, որ «ադրբեջանցի» ազգն ի հայտ է եկել միայն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի 1937թ. մարտի 14-ի սահմանադրությամբ[352], իսկ «անդրկովկասի թաթարներ» կրոնա-լեզվական ընդհանրություն 1926թ. ԽՍՀՄ-ի ընդհանուր մարդահամարի ժամանակ[353]: Հետևաբար, 1832թ. Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայի 58,8 %-անոց մահմեդական ամբողջությունն ամենևին էլ ո՛չ « անդրկովկասի թաթարներ» են և ո՛չ էլ՝ «ադրբեջանցիներ»: Եվ գիտական կոպիտ սխալ են թույլ տվել ու տալիս նախկին խորհրդային և ետխորհրդային այն հեղիկնակները, որոնք առանց հաշվի առնելու վերը նշված հանգամանքները, «շտապել են» հեռավոր 1832թ. Նախիջևանի պրովինցիայի ընդհանուր բնակչության 58,8 %-ը կազմած խառնիճաղանջ մահմեդականությանը կոչել կա՛մ «անդրկովկասի թաթարներ» («թաթարներ»), կա՛մ էլ «ադրբեջանցիներ»: Առավել ևս գիտական քննություն չի կարող բռնել այդ սխալի վրա մեկ այլ սխալ ևս ավելացնելը, կարծիք հայտնելով (կամ եզրակացնելով), թե, իբր, 1832թ. Նախիջևանի պրովինցիայի ընդհանուր բնակչության «մեծամասնությունը»՝ 58,8 %-ը եղել են «անդրկովկասի թաթարներ» («թաթարներ»), կա՛մ էլ (առավել ևս)՝ «ադրբեջանցիներ»: Նման հակագիտական, բայց քաղաքական հեռուն գնացող ադրբեջանամետ հնարքները նպատակ են հետապնդում արդարացնել Ադրբեջանի կողմից հայկական Նախիջևանի հափշտակումը, յուրացումը և ներկայումս Նախիջևանի երկրամասում հայերի իսպառ բացակայությունը: Պետք է ընդգծել, որ 1832թ. Ռուսական կայսրության Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայի ընդհանուր բնակչության 58,8 %-ը կազմած բնակիչները ոչ թե «անդրկովկասի թաթարներ» («թաթարներ») կամ «ադրբեջանցիներ» են եղել, այլ՝ իրանախոս մահմեդականներ՝ քրդեր, պարսիկներ, այնուհետև՝ թրքախոս քոչվոր թափառական տարրեր ժողովուրդներ, ցեղեր ու ազգույթներ՝ կյանգրլիներ (յուրչիներ, կիզիլլիներ, կարաբեկլարներ, ջագաթայներ, կարախակներ, ղաջարներ, քուրդլարներ, ալիխանլիներ, քուրդմախմուդլիներ, ալիյանլիներ, բարկյուշատլիներ, շաբանլիներ, պանաղլիներ[354] և այլն): Եվ այս ազգային, ցեղային, կրոնական հանրույթները առանձին-առանձին վերցրած 1832թ. Նախիջևանի պրովինցիայի ընդհանուր բնակչության մեջ կազմել են փոքրամասնություններ ունենալով նվազ-նվազ տոկոսներ, մինչդեռ այդ դրությամբ 41,2 % կազմող 17097 հայ բնակչությունը եղել է Նախիջևանի պրովինցիայի բնակչության հարաբերական մեծամասնությունը: Անգամ եթե այդ պրովինցիայում 7483 մարդկանցից բաղկացած թրքալեզու քոչվոր թարաքամա ցեղախմբին ևս, որպես մեկ հանրույթ, հաշվառենք, միևնույնն է, հայությունը շարունակելու է մնալ որպես Նախիջևանի պրովինցիայի 1832թ. ընդհանուր բնակչության ընդգծված հարաբերական մեծամասնությունը: Չմոռանանք, որ 1832թ. դրությամբ Հայկական մարզի Նախիջևանի պրովինցիայի Նախիջևանի մահալի բնակչության պարզ մեծամասնությունը՝ 55,8 %-ը[355] և Ագուլիսի մահալի բնակչության որակյալ մեծամասնությունը (2/3-ից ավելին)՝ 81.6%-ը[356] կազմում էին հայերը: Հայերը կազմել են բնակչության հարաբերական ընդգծված մեծամասնություն Ալինջայի մահալում՝ 48.4 % [357], Մավազիխաթունի մահալում՝ 43.4 %[358], Դարալագյազի մահալում՝ 40.8 %[359], Բիլավի մահալում՝ 47.8 %[360], Չանանաբի մահալում՝ 43.4 %[361], Օրդուբադի մահալում՝ 34.5 %[362], Նախիջևան քաղաքում՝ 33.4 %[363]: Հայերի թիվը նվազ էր Դաստինի (18.4 %)[364] և Հոկի (Խոկի, 14 %)[365] մահալներում և Օրդուբադ քաղաքում (5.3 %)[366]:

1830թ. Ռուսական կայսրության Հայկական մարզն ուներ 162202 բնակիչ և 737 գյուղ, որից Երևանի պրովինցիային բաժին էր հասնում 116147 բնակիչ և 508 գյուղ, Նախիջևանի պրովինցիային՝ 33992 բնակիչ և 179 գյուղ, իսկ Օրդուբադի օկրուգի՝ 12064 բնակիչ և 50 գյուղ: Արական սեռի բնակչությունը Երևանի պրովինցիայում կազմել է բնակչության 53.1%-ը, Նախիջևանի պրովինցիայում՝ 43.8 %-ը, իսկ Օրդուբադի օկրուգում՝ 34.6 %-ը: Հայկական մարզի բոլոր 31193 ծխերում արական բնակչության 50.3%-ը եղել են հայեր, 49.7%-ը՝ ոչ հայեր (իրանախոս ու թրքախոս զանազան մահմեդական տարրեր, թրքախոս գնչուներ և ուրիշներ):[367] Ի.Շոպենի տվյալներով 1831-1932թթ. ամբողջ Հայկական մարզի բնակչության 70%-ը բնակվում էր Երևանի, 18.6%-ը՝ Նախիջևանի պրովինցիաներում, իսկ 4.7%-ը՝ Օրդուբադի օկրուգում[368]: Կոնկրետ 1832թ. Հայկական մարզն ուներ 164450 բնակիչ, որից 82377-ը (50.1%-ը)՝ հայեր, իսկ 82073-ը (49.9%-ը)՝ ոչ հայեր: Ընդ որում՝ Երևանի պրովինցիայի 115150 բնակչից 65280-ը (56.7%-ը) հայեր էին, իսկ 49875-ը (43.3%-ը) ոչ հայեր[369]: Նախիջևանի պրովինցիայի 30507 բնակչից 13369-ը (43.8 %-ը) հայեր էին, 17138-ը (56.2%-ը)՝ ոչ հայեր[370]: Հայկական մարզի Օրդուբադի օկրուգի 10975 բնակչից 3728-ը (34.1%-ը) հայեր էին, իսկ 7247-ը (65.9%-ը)՝ ոչ հայեր[371]:

Ռուսական կայսրության սահմաններում հայերի ֆիզիկական գոյությանը վտանգ չէր սպառնում, վերացվեցին նաև կրոնական խտրականությունն ու հալածանքները (դավանանքի համար հայերն այլևս հարկ չէին վճարում): Սոցիալ-տնտեսական և կրթա-մշակութային ռուսական պայմանները խթանեցին հայության բնական աճը: Արդեն 1873թ. Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառն ուներ 61100, 1886թ.՝ 84000, 1897թ.՝ 100800, 1913թ.՝ 135600 բնակիչ[372]: 1886թ. Երևանի նահանգի (նրա մեջ էր նաև Նախիջևանի գավառը) բնակչության 56.04%-ը, 1897թ.՝ 53.2%-ը, 1913թ.՝ 59.5%-ը եղել են հայեր[373]:

Նախիջևան քաղաքի բնակության մեջ հայերը 1886թ. կազմում էին 29.4 %, 1897թ.՝ 25.7%, 1914թ.՝ 29.5%, 1916թ.`29.8%[374]: XIX դարավերջում Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի հայ բնակչությունն աճել էր երկու, իսկ բոլոր մահմեդականներինը միասին վերցրած 2.6 անգամ[375]: Մահմեդականների աճի արագ տեմպի վրա էական ազդեցություն ունեցավ քոչվոր-թափառական 29 ժողովուրդների (ընդհանուր 7300 մարդ) մարդահամարում մահմեդականների հանրույթի մեջ գրանցելու հանգամանքը[376]: Անգամ թրքախոս գնչուները գրանցվեցին հահմեդական հանրության մեջ: Այս գործոնը Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառում հայերի տեսակարար կշիռը եղած 41.2%-ից մեխանիկորեն իջեցրեց 34.4%-ի, իսկ բոլոր մահմեդականներինը միասին վերցրած եղած 58.8%-ից բարձրացվեց 63.7%-ի[377]: Չնայած դրան 1916թ. Նախիջևանի գավառում հայերը կազմեցին բնակչության 40%-ը[378]:

Այսպիսով՝ 1916թ. դրությամբ, Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառի բնակչության 40 %-ը կազմող 53900 հայությունը գործնականում համարվում էր այդ գավառի ընդհանուր բնակչության հարաբերական մեծամասնությունը, քանի որ այնտեղ ապրող ո՛չ քրդերը, ո՛չ պարսիկները, ո՛չ էլ առանձին-առանձին վերցրած թրքալեզու մահմեդական ժողովուրդները, ազգույթները, ցեղերը իրենց կոնկրետ թվականներով հայերից ակնհայտորեն քիչ էին, իսկ «ադրբեջանցի հանրույթը» դեռ պետք է ձևավորվեր ու 1937թ. մարտի 14-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմանադրությամբ նոր միայն բերվեր պատմական ասպարեզ[379]:

Ռուսական կասյրության Երևանի (Էրիվանի) նահանգի Նախիջևանի գավառի հայ ազգաբնակչությունը շարունակում էր արագ տեմպերով աճել, սակայն դրան, իբրև արհավիրքներ, հսկայական վնասներ պատճառեցին Օսմանյան Թուրքիայի կողմից 1918 թվականի ընթացքում կատարած Նախիջևանի կրկնվող ռազմակալումները, որոնց հետևանքով նախիջևանահայությունը վերածվեց գաղթականության և համարյա ամբողջությամբ լքեց իր հայրենիքը: Բացի դրանից, նախիջևանահայությունը իր հայրենիքում մնալուն կամ արտագաղթածների հայրենիք վերադառնալուն ծանրագույն հարվածներ հասցրեցին 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված «Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև բարեկամության պայմանագիրը[380] և նույն թվականի հոկտեմբերի 13-ին «Հայկական ԽՍՀ-ի, Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ու Վրացական ԽՍՀ-ի միջև՝ մի կողմից և Թուրքիայի միջև՝ մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ Կարսում կնքված բարեկամության պայմանագիրը[381]», որոնցով Նախիջևանի երկրամասն անջատվեց Հայաստանից ու, իբրև, ինքնավար տարածք, հանձնվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի խնամակալությանը (հովանավարությանը): Եվ վերոհիշյալ գործոնների հույժ բացասական ներգործությունների արդյունքում, 1916թ. Նախիջևանի գավառում արդեն առկա 53900 հայերը, որոնք կազմում էին երկրամասի բնակչության 40%-ը[382], այսինքն՝ հարաբերական մեծամասնությունը, – 1926թ. մարդահամարի տվյալներով նվազեցին 5 անգամ, կազմելով բնակչության ընդամենը 10,77%-ը (11276 մարդ)[383]:

1918-1920թթ. հայրենիքից մազապուրծ հեռացած նախիջևանահայությունը խորհրդային իշխանության առաջին մի քանի տարիներին մեծ ճիգեր թափեց վերադառնալ Նախիջևանի երկրամաս, սակայն Ադրբեջանի և Նախիջևանի իշխանությունները արգելքներ հարուցեցին նրանց առջև[384]: Ադրբ. ԽՍՀ ժողկոմխորհի նախագահ Մուսաբեկովը 1922թ. հունիսի 24-ին ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի նախագահին հայտնեց, որ «բնակչության զանգվածային մուտք Ադրբեջանի սահմանները» արգելվում[385] է: 1926թ. նոյեմբերի 18-ի զեկուցագրում Անդրկովկասի Կենտգործկոմը նույնիսկ քննադատեց Ադրբեջանի այդ պահվածքը, նշելով. «Ադրբեջանը յուրացրել է արգելման սկզբունքը, և այդ հանգամանքն այնքանով է էական, որ այդ արգելման սկզբունքը կիրառվում է նրա կողմից մի ամբողջ ինքնավար հանրապետությունում՝ Նախիջևանում, որտեղ գաղթականության հարցը ձեռք է բերել առավել սուր բնույթ, և որտեղ այն, ավելի շատ, քան որևէ մի այլ տեղ, կարիք ունի կարգավորման գործնական և կոնկրետ միջոցառումների»[386]: Անդրկովկասի Կենտգործկոմի օրենսդիր հանձնաժողովն էլ արձանագրեց, որ. «Ադրբեջանում գաղթականների գործի իրական վիճակն այն է, որ, որ Ադրբեջանը, ընդհանուր առմամբ, խորհրդայնացման շրջանում նրա սահմաններից հեռացած հայ փախստականներին հետ չի ընդունել…[387]»:

1925թ. մարտի 11-ին Նախիջևան եկած ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդի նախագահ Ռիկովը Ադրբեջանի իշխանություններին դրա համար խիստ քննադատեց, ոմանք դրա համար նաև գնդակահարվեցին[388]: Ոգևորված նախիջևանահայերը շարունակեցին բողոքել ԽՍՀՄ կենտրոնական մարմիններ: 1925թ. մարտի 21-ին Անդրկովկասի կենտգործկոմ է ուղարկվում նախիջևանահայերի կոլեկտիվ բողոքը, որի պատճեն հանձնվում է ԽՍՀՄ Կենտգործկոմ նախագահ Մ.Ի.Կալինին, իսկ վերջինս այն ուղարկում է Ադրբեջանի Կենտգործկոմի քննությանը, որն այդ հարցին դրական լուծում չի տալիս[389]: 1925թ. հունիսի 26-ին նախիջևանահայերը նոր բողքագիր են ուղարկում Ռիկովին, որը, վերջին հաշվով, մերժվում է Ադրբեջանի կողմից, պատճառաբանելով, թե հող կարող են ստանալ նրանք, ովքեր մինչև 1925թ. ապրիլի 1-ը արդեն տեղափոխված են եղել Ադրբեջան[390]: 1925թ. դեկտեմբերի 23-ին Ադրբեջանը մերժեց նույնիսկ Շահկերտ (Ղազանչի) գյուղի հայերի վերադարձը հայրենի օջախներ[391]: Նախիջևանահայերի վերադարձը հայրենիք մերժվեց, հատկապես Նախիջևանի Կենտգործկոմի 1926թ. ապրիլի 26-ի որոշմամբ՝ պատճառաբանելով. «Ուշադրության առնելով, որ խնդրատուները վաղուց գտնվում են Թիֆլիսում, իսկ ինչպես երևում է, Նախիջևանի ԻԽՍՀ-ում հողաբաշխման տվյալներից առկա է հողի պակաս, և հիմնվելով Ադրբեջանի կենտգործկոմի № 5 դեկրետի վրա»[392]: Բացի այդ, Ադրբեջանի Կենտգործկոմը 1926թ. մայիսի 29-ին որոշում ընդունեց, որով նախիջևանահայության վերադարձն այդ երկրամաս արգելեց այնտեղի սակավահողության պատճառաբանությամբ[393], չնայած, որ Անդրկովկասի ժողկոմխորհին ուղղված Անդրկովկասի կենտգործկոմի օրենսդիր հանձնաժողովի «գաղթականների հարցն Անդրֆեդերեցիայում» զեկուցագրում նշվում էր, որ Նախիջևանի հանրապետության հողային ապահովվածությունն օբյեկտիվ հնարավորություն է ընձեռում փախստականներին սկզբունքորեն հետ ընդունել և հողով բավարարել[394]: Հետագայում, այդ հարցը մնաց բաց, որի պատճառը բոլշևիկյան համամիութենական իշխանությունների անվերապահ հովանավորությամբ գործող Ադրբեջանի վարած հետևողական ու անզիջում հակահայկական քաղաքականությունն էր, որի արդյունքում Նախիջևանի երկրամասը մինչև վերջին մարդը հայաթափվեց թվային ցուցանիշների հետևյալ հերթականությամբ. 1926թ. հայերը ՆԻԽՍՀ-ում կազմեցին ընդհանուր բնակչության 14.77 %-ը (11276 մարդ)[395], 1939թ.՝ 10.54 %-ը (13350 մարդ)[396], 1959թ.՝ 6.7 %-ը (9519 մարդ)[397], 1970թ. 2.88 %-ը (5828 մարդ)[398], 1979թ.՝ 1.42 %-ը (3406 մարդ)[399], 1989թ.՝ 0.65 %-ը (1906 մարդ)[400], 1999թ. այնտեղ եղել է … 17 հայ[401]:

1990թ. նոյեմբերի 17-ին ստեղծված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը բաղկացած է ութ վարչական շրջաններից՝

1. Բաբեկ (կենտրոնը՝ Բաբեկ, 749.81 կմ², բնակչությունը՝ 66200)
2. Ջուլֆա (կենտրոնը՝ Ջուլֆա, 1012 կմ², բնակչությունը՝ 43000)
3. Քենգերլի (կենտրոնը՝ Քիվրազ, 711.86 կմ², բնակչությունը՝ 28900)
4. Նախիջևան քաղաք (կենտրոնը՝ Նախիջևան, 191.82 կմ², բնակչությունը՝ 85700)
5. Օրդուբադ (կենտրոնը՝ Օրդուբադա, 994.88 կմ², բնակչությունը՝ 46000)
6. Սադարակ (կենտրոնը՝ Հեյդարաբադ, 153.49 կմ², բնակչությունը՝ 14500)
7. Շահբուզ (կենտրոնը՝ Շահբուզ, 838.04 կմ², բնակչությունը՝ 23400)
8. Շարուր (կենտրոնը՝ Շարուր, 847.35 կմ², բնակչությունը՝ 106600)[402]:

ՆԻՀ-ը 2009թ. ուներ 398323 բնակիչ, որի 99.6 %-ը ադրբեջանցիներ էին[403]: ՆԻՀ-ն 2015թ. ուներ 439800 բնակչություն, որի 99 %-ը ադրբեջանցիներ էին[404]: ՆԻՀ-ն 2019թ. ուներ 456100 բնակչություն, որի 99 %-ը՝ ադրբեջանցիներ[405]:

 Տիգրան Ղևոնդի Սահակյան

 Երևան, 2021թ. (06.03.2021թ.)

---

[1] Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի», Հայկ.ՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1963թ., էջ 72, 109, 117:

[2] Նույնը, էջ 48, 109, 117:

[3] Նույնը, էջ 51, 110, 117:

[4] Նույնը, էջ 64, 110, 117:

[5] Նույնը, էջ 73, 112, 118:

[6] Նույնը, էջ 118:

[7] ա) Արգամ Այվազյան, «Նախիջևանի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները» (այսուհետ՝ «ՆՊՃՀ»), «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1978թ., էջ 3-4,

բ) Նույնի՝ «Արբա և Ճահուկ բերդերը» («Լրաբեր հասարակական գիտությունների»), № 9, 1976թ., էջ 88-91,

գ) Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 3, Երևան, 1976թ., էջ 115-125:

[8] ա) Աստուածաշունչ, «Ծննդոց», 8. 14-19,

բ) Հ.Հիւբշման, «Հին Հայոց Տեղւոյ անունները» (թարգ. Հ.Բ.Պիլէզիկճեան), Վիեննա, 1907թ.,

գ) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 56,

դ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 1, «Հայաստան» հրատ.,  Երևան, 1966թ.., էջ 159,

ե) «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», 9, «Հին հունական աղբյուրներ», Ա.Հովսեպոս Փլավիոս, «Հրեական հնախոսություն», գիրք Ա, 89-95 (թարգ. Ս.Մ.Կրակյաշարյանի), Հայկ. ՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1976թ., էջ 54-55, 56, 81-94:

[9] Նույն տեղերում:

[10] Ptolemy, Geography, v. 12,5.

[11] Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Ստ.Մալխասյանցի), Երևան, 1968թ., էջ 118:

[12] Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հայոց» (թարգ. Ստ. Մալխասյանցի), Երևան, 1968թ., դպրություն 4, ԾԵ (էջ 219):

[13] Ե.Լալայան, «Նախիջևանի ոստիկանական շրջան», Թիֆլիս, 1906թ., էջ 14-15:

[14] «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», 4, «Թուրքական աղբյուրներ», Գ, Եվլիյա Չելեբի (թարգ. Ա.Խ. Սաֆրաստյանի), Երևան, 1967թ.., էջ 71:

[15] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 7,

բ) Ptolemy, Geography.

[16] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 118:

[17] Փ.Բուզանդի, «ՀՊ», դպր. 3, գլ. ԺԲ (էջ 88):

[18] Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1962թ., էջ 97:

[19] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 48, 109, 117:

[20] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք Ա, գլ. Լ (էջ 118):

[21] Ղ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ., էջ 324-325:

[22] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 74:

[23] ա) Նույնը, էջ 74,

բ) «Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը», Երևան, 1938թ., էջ 5, 7, 110 և այլն,

գ) Ե.Լալայան, «Գողթն կամ Օրդուբադի կամ Վերին Ագուլիսի ոստիկանական շրջան», Թիֆլիս, 1904թ., էջ 61-62:

[24] Մ.Թաղիադեան, «Ճանապարհորդութիւն Հայս», հատ. 1, Կալկաթա, 1847թ., էջ 254:

[25] «Բազմավէպ», Վենետիկ, հատ. ԾԲ, 1894թ., էջ 535:

[26] Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 348:

[27] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 51, 110, 117:

[28] Հ.Աճառյան, «Հայերեն արմատական բառարան», հատ. Բ, Երևան, 1930թ., էջ 859-860:

[29] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 132-133:

[30] Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 409-428:

[31] Ղ.Ճահկեցի, «Գիրք Աստուածաբանական, որ կոչի դրախտ ցանկալի», Կ.Պոլիս, 1735թ., էջ 633:

[32] ա) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 410, 413,

բ) Հ.Հակոբյան, «Ուղեգրություններ», ԺԳ-ԺԶ դարեր (1253-1582թթ.), հատ. Ա, Երևան, 1932թ., էջ 454:

[33] ա) Նույնի՝ հ. Զ (1800-1820), Երևան, 1934թ., Երևան, էջ 798,

բ) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», էջ 424:

[34] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 64, 110, 117,

բ) «Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն տանն Սիսական», Մոսկվա, 1861թ., էջ 378-379:

[35] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 65:

[36] Նույնը, էջ 67:

[37] Ղ.Ճահկեցի, նշվ. աշխ., էջ 330:

[38] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 73, 110, 112, 118:

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության» (այսուհետ՝ «ՈւՀՊԱ»), 1960թ., Երևան, էջ 17, 120, 124, 209, 351:

[39] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 115:

[40] ա) Նույնը, էջ 127, 149,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118:

[41] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 351, 354,

բ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գր. 1, Երևան, 1969թ., էջ 55-56:

[42] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 352, 395:

[43] Նույնը, էջ 396-399:

[44] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «Հայոց Եդեսիայի դարձն ի Քրիստոս 35-37 թվականներին», Երևան, 1998թ. (ամբողջ աշխատությունը),

բ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները Հայաստանյանց Առաքելական Եկեղեցու հիմնադիրներ», Երևան, 1999թ. (ամբողջ աշխատությունը):

[45] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 78, 93, 97-98, 95-97, 100-101, 136-139:

[46] Փ.Բուզանդ, «ՊՀ», էջ 64, 66, 88, 98, 125, 128:

[47] Ագաթանգեղոս, «Պատմություն հայոց» (թարգ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), Երևան, 1997թ., էջ 30:

[48] Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1981թ., էջ 79, 81, 83, 101, 135:

[49] Եղիշե, «Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին» (թարգ. Ե.Տեր-Մինասյանի), Երևան, 1971թ., էջ 30, 48, 53, 61, 71:

[50] ա) Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն» (թարգ. Գ.Բ.Պետրոսյանի), Երևան, 1979թ.., էջ 294-295:

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 33, 40:

գ) «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (այսուհետ՝ «ՀՀՇՏԲ»), հ. 1, էջ 161, 489:

[51] Հովհան Մամիկոնյան, «Տարոնի պատմություն» (թարգ. Վ.Վարդանյանի), Երևան, 1989թ., էջ 22, 32:

[52] Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն» (թարգ. Հ.Բարթիկյանի), Երևան, 1973թ., էջ 104-105, 115, 151:

[53] Ստեփանոս Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն» (թարգ. Ա.Ա.Աբրահամյանի), Երևան, 1986թ., էջ 76-77, 79, 130, 283, 354, 370, 422 (ծնթ. 100), 492 (ծնթ. 1033-1034), 634 (ծնթ. 157):

[54] Կիրակոս Գանձակեցի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Վ.Առաքելյանի), Երևան, 1982թ., էջ 141-142, 211-212, 234 (ծնթ. 297 և 319), 235, 253:

[55] Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» (թարգ. Վ.Առաքելյանի), Երևան, 1969թ., էջ 6-7:

[56] Ներսես Շնորհալի, «Յաղագս երկնի և զարդուց նորա: Հանելուկներ: Ողբ Եդեսիոյ», Երևան, 1968թ., էջ 49-50:

[57] Հովհաննես Երզնկացի, «Բանք չափավ», Երևան, 1998թ., էջ 158, 160:

[58] ա) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 95-97, 100-101,

բ) Архепископ Магакия Орманян, “Армянская церковь”, Ереван, 2015г., с. 15-16.

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 489,

դ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 40, 62, 64, 109, 117:

[59] ա) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 101,

բ) Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան, «Ազգապատում», Ա, էջ 29,

գ) Aрх. Маг. Орм., “Армянская церковь”, с. 15-16.

դ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 161,

ե) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 33, 109, 117:

[60] ա) Ստեփան Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 76-77, 283, 422, 492,

բ) Ա.Շիրակացի, «Մատենագրություն» («Աշխարահացոյց»), էջ 295:

[61] ա) Ա.Շիրակացի, «Աշխարահացոյց», էջ 295,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 39:

[62] ա) Ա.Շիրակացի, «Աշխարահացոյց», էջ 295,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 44:

[63] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 48:

[64] ա) Ստ.Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 422 (ծնթ. 100),

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 48:

[65] Ստ.Օրբելյան, էջ 283 և 492 (ծնթ. 1033-1034):

[66] ա) Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան, «Հայոց եկեղեցին», «Խորհրդատու» հրատ., Երևան, 1993թ., էջ 24:

բ) Aрх. Маг. Орм., “Армянская церковь”, с. 16-18.

[67] ա) Նույնը, էջ 17-18,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 40, 62, 64, 109, 117:

[68] ա) Ագաթանգեղոս, «ՀՊ», էջ 12, ծնթ. 48 (էջ 182-183),

բ) Ագաթանգեղոսի պատմության հունական նորահայտ խմբագրությունը («Վարք») (թարգ. Հ.Բարթիկյանի), Էջմիածին, 1966թ.., էջ 98, 164-168,

գ) Н.Марр, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием” (арабская версия, СПб, тип. Имп. Ак. Наук, 1905г.

դ) Ա.Տեր-Ղևոնդյան, «Ագաթանգեղոսի արաբական խմբագրության նորահայտ ամբողջական բնագիրը» («ՊԲՀ», I, Երևան, 1973թ.):

[69] Ագաթանգեղոս, «ՀՊ», ծանոթ. 44 (էջ 178-179), 130-131:

[70] ա) Նույնը, ծնթ. 44 (էջ 178-179), 130-131 և 124-126:

բ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի Գուգարք – Գոդերձական տարածաշրջանի քաղաքական և հոգևոր-մշակութային ճակատագիրը ի սկզբանե մինչև 1980-ական թվականները», Երևան, 2004թ., էջ 130-132:

[71] Ագաթանգեղոս, «ՊՀ», էջ 130-131

[72] ա) Н.Марр, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием”, с. 113-115, 117, 137, 154.

բ) Ագաթանգեղոս, «ՊՀ», էջ 124-126, 130-131, 140, ծնթ. 44 (էջ 178-179),

գ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 2, գլ. ՂԱ, ՋԶ,

դ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք Ա, գլ. Զ (էջ 6-7), գիրք Գ, գլ. ԻԲ (էջ 268),

ե) Ագաթանգեղոսի պատմ, հուն, նորահայտ խմբ. («Վարք»), էջ 98, 164-168:

[73] История Грузии, т. 1 (редколлегия: Бердзенишвили, Дондуа, Меликишвили), Тбилиси, 1962г., с. 102.

[74] Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 64-65:

[75] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 5, Երևան, 1986թ.., էջ 57-60, 66-71, 72-87, 579-580, 581-585:

բ) Նույնի՝ հ. 1, էջ 158-159, 394-395, 504-510:

[76] Լեո, հ. 1, էջ 158:

[77] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 17-18,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 935:

[78] Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի», գլ. ԺԳ, ԺԴ:

[79] ա) Նույնը, գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ,

գ) Պրոֆ. դոկտ. Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 1, Երևան, 1933թ., էջ 180.

դ) Կ.Կեկելիձե, «Վրաց գրականության պատմություն», հ. 1, Թիֆլիս, 1923թ., էջ 28-31 (վրացերեն):

ե) Մ.Կաղականտվացի, «ՊԱԱ», գիրք 3, գլ. ԻԳ (էջ 267-268):

[80] ա) Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի», գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ, Կ,

գ) Մ.Կաղականտվացի, «ՊԱԱ», գիրք 3, գլ. ԻԳ (էջ 267-268):

[81] ա) Կորյուն, գլ. «ՎՄ», ԺԲ, ԺԳ, ԺԸ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք III, գլ. Կ,

գ) Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. II, էջ 124,

դ) Հրաչյա Աճառյան, «Աղվանական այբուբենը» (“ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալի տեղեկատու” ),  Երևան, 1941թ., № 3-4,

ե) Նույնի՝ «Հայկական գրերը», Երևան, 1968թ., էջ 216-231,

զ) Абраамян А.Г., “Дешифровка надписей Кавказских агван”, Ереван, 1964г.

է) А.Ш.Мнацаканян, “О литературе Кавказской Албании”, Ереван, 1969г.

ը) Абуладзе, “К открытию альфавита Кавказских албанцев” (“Известия инст. языка, истории и

матеральной культуры им. акад. Марра грузинского филиала АН СССР”, М., 1938г., т. 4.

թ) Шанидзе А., “Новооткрытый альфавит Кавказских албанцев и его значение для науки   (“Изв. инс яз.,

ист. и мат. культуры им. академика Марра грузинского филиала АН СССР”), 1938г. т. 4.

ժ) Шанидзе А., “Язык и письмо Кавказских албанцев” (“Вестник отдела общ. наук АН Груз. ССР”),

Тбилиси, 1960г., № 1.

ժա) Тревер К., “Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н.э. – VII в. н.э.”, М.-Л, 1959г.

ժբ) Кан К., “Известия древных греческих и римский писателей о Кавказе”, Тифлис, 1884г.

[82] ա) Պլուտարքոս, Կենսագրություններ, Պոմպեոս, 33 (թարգ. Ս.Գրքաշարյանի), Երևան, 2001թ., էջ 265,

բ) Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա.Դիոն Կասսիոս, գր. XXXVI, 53, 1-3, էջ 141 (թարգ. Ս.Տ.Կրկյաշարյանի), Երևան, 1976թ.,

գ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118,

դ) История Древного Рима (под ред. А.Г.Бокщанина и В.И.Кузищина), Москва, 1971г., с. 221.

ե) Т.Моммзен, История Рима (перевод с немецкого, примечание Ф.М.Ллурье СПб, Лениздат, 1993г., с. 198.

[83] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 117:

[84] ա) Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա., Հովսեպոս Փլավիոս, 101-103 (էջ 79) և Դիոն Կասսիոս, գիրք 62, 19-23 (198-202),

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118,

գ) Մ.Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Ստ.Մալխասյանի), Երևան, 1990թ., գիրք II, գլ. ԼԸ,

դ) Tacitus, Historiae, Annales, XV, 15, Cambridge, Mass.-london, 1956 (loeb classicae library).

[85] Н.Адонц, “Фауст Византийский как историк” (“Христианский Восток”, т. VI, вып. III, СПб, 1922г. ст. 244-245.

[86] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70 և 118:

[87] ա) Ա.Շիրակացի, «Աշխարհացոյց», էջ 303-304,

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 115:

[88] ա) «Պատմութիւն Սեբէոսի», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1979թ., գլ. ԺԲ, 20-30 (էջ 84),

բ) Լեո, հ. 2, գիրք 1, էջ 219, 223-225,

գ) Հովհաննես կաթողիկոս, «Պատմութիւն», Երուսաղեմ, 1867թ., էջ 88,

դ) Ա.Շիրակացի, «Աշխարհացոյց», էջ 303-304,

ե) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 115:

[89] Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 234-235:

[90] Նույնը, էջ 264-265:

[91] Լեո, հ. 2, էջ 715:

[92] Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 299:

[93] Նույն տեղում:

[94] Նույնը, էջ 304-305, 310:

[95] Տ.Ղ.Սահակյան, «Հայոց Եդեսիայի դարձն ի Քրիստոս 35-37թթ.», Երևան, 1998թ., էջ 7:

[96] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի ….», էջ 153,

բ) Սեբէոս, «Պատմութիւն», գլուխ ԽԸ, 15-25 (էջ 164), գլ. ԽԹ, 15 (էջ 169), գլ. ԾԲ, 20-30 (էջ 175),

գ) ՀԺՊ, h. II, էջ 314-317,

դ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 119-120,

ե) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362:

[97] ա) Սեբէոս, «Պատմութիւն», գլ. ԽԹ, 15 (էջ 169), գլ. ԽԹ, 20-25 (էջ 175),

բ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 308-326,

գ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 314-317:

[98] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 362, 366-367,

բ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363,

գ) Իբն Ալ-Ասիր (թարգ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), ՀՍՍՀ ԳԱ, հրատ., Երևան, 1981թ., էջ 66-67, 77, 83, 105, 157-159, 169, 371 (ծնթ. 61):

[99] ա) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363,

բ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 366-367,

[100] Նույն տեղերում:

[101] Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 366-367,

[102] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 268-272, 273-275, տես նաև էջեր՝ 152, 171, 174-175, 187-188, 191-194, 200,

բ) Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն» (թարգ. Հ.Բարթիկյանի), Երևան, 1973թ., էջ 31-33,

գ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 515, 518, 527-528, 535, 538, 542, 633-635,

դ) «Հովհաննես կաթողիկոս Դրասխանակերտցի» (թարգ. Գ.Բ.Թոսունյանի), Երևան, 1996թ., էջ 375 (ծնթ. 51),

ե) «Արարատ» ամսագիր, 1919թ., Ա-ԺԲ, էջ 51:

[103] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 298,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 267, 273:

գ) Լեո, հ. 2, գր. 2, էջ 683:

[104] ա) Նույնը, էջ 692-963,

բ) Скабалaнович, “Визанпийское Государство и Церковь в XI веке”, СПб, 1881г., с. 198-200.

[105] ա) Schlumberger G., L’épopée Byzantine à la fin du X s., III, Paris, 1896, p. 553-554.

բ) Г.Ф.Герзберг, “История Византии”, Москва, 1897г., с. 227-228.

գ) Լեո, հ. 2, գր. 2, էջ 691:

[106] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 298,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 267, 273,

գ) Գելցեր Հ., «Համառոտագրութիւն բյուզանդական կայսրերի պատմութեան» (գերմ. թարգ. Մեսրոպ Վարդապետ Տէր-Մովսէսեանի), Վաղարշապատ, 1901թ., էջ 304,

դ) Մատթ. Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն», էջ 127-136,

ե) Հ.Մանանդեան, Երկեր, հ. Գ, Երևան, 1977թ., էջ 68:

[107] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 267, 273:

[108] ա) Գելցեր Հ., նշվ. աշխ., էջ 304,

բ) Տ.Սահակյան, «Հայոց ցեղասպանության մեղսակիրները» (այսուհետ՝ «ՀՑՄ»), Երևան, 2015թ., էջ 44:

[109] История Грузии, т. 1, с. 165-167.

[110] ա)Նույնը, էջ 157-169, 188-208, 208-214,

բ) Պրոֆ. Լ.Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Բ, Երևան, 1936թ., էջ 10, 15, 16, 21, 23-24, 35, 44, 50, 52, 58, 60-62, 107, 110-111, 117, 135, 141,

գ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 220-232,

դ) Ստ.Օրբելյան, «Սյունիքի պատնմություն», Երևան, 1986թ., էջ 316, 320-321

ե) Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն», էջ 233, 239, 241-245, 293,

զ) «Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքամունք ի գրոց պատմագրաց», հրատ. Արշակ Տէր Միքելեանի, Վաղարշապատ, 1893թ., էջ 125-126,

է) Վարդան Արևելցի, «Տիեզերական պատմություն», Երևան, 2001թ. (թարգ. Գ.Բ.Թոսունյանի), էջ 164-165,

ը) Կիրակոս Գանձակեցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1982թ., էջ 122-123, 124,

թ) Ա.Ի.Շահնազարյան, «Վահրամյանների իշխանությունը», Երևան, 1990թ. (գիրքն ամբողջությամբ),

ժ) Գ.Հովսեփեանց, «Խաղբակենաք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մեջ», Վաղարշապատ, 1928թ., էջ 21,

ժա) «Վիմական տարեգիր», կազմեց Կ.Կոստանյանցը, Պետերբուրգ, 1973թ., էջ 39, 41-42, 50, 52, 68, 71, 74:

[111] Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 231 («Զաքարյան Հայաստանը XIII դ. սկզբին» խորագրով քարտեզը):

[112] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 5:

[113] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 302 և 468:

[114] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 375:

[115] ա) История Грузии, т. 1, с. 229.

բ) “Очерки истории СССР”, т. III (IX-XIIIвв.), Москва, 1953г., с. 687, примеч. 1.

գ) Գրիգոր Ակներցի (Մաղաքիա Աբեղայ), «Պատմություն վասն ազգին նետողաց», Երուսաղեմ, 1974թ., էջ 10-11,

դ) ՀԺՊ, հ. III, էջ 615,

ե) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 232-233:

[116] ա) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 233,

բ) История Грузии, т. 1, с. 230,

գ) ՀԺՊ, հ. III, էջ 621,

դ) Կիրակոս Գանձակեցի, «ՀՊ», էջ 228-229:

[117] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 245:

[118] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 249, 329-330:

[119] Նույնը, էջ 331-332: Նաև 155:

[120] Ստեֆան Ցվայգ, «Մարդկության աստեղային ժամերը» (թարգ. Լ.Հախվերդյանի), Երևան, «Լույս» հրատ., 1986թ., էջ 30-31:

[121] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 9-11:

[122] Նույնը, էջ 55, ծանոթ. 12 (էջ 479-480):

[123] ա) Նույնը, էջ 56,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», Երևան, 1971թ. էջ 140,

գ) Adam Olearus, les Voyages en Moscovie, Tartarie et Perse, Amsterdam, 1727, t. I, p. 522.

դ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 350-352, 354, 357-358, 360-362, 387:

[124] ա) Լեո, h. 3, գր. 2, էջ 14,

բ) Կարապետ եպիսկոպոս, «Դոփեանք և Մելիք-Շահնազարեանք» («Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին», Բ պրակ.), Էջմիածին, 1914թ., էջ 104:

[125] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 19:

[126] Նույն տեղում:

[127] “Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией” (այսուհետ՝ АКАК), Тифлис, 1868г., т. V, № 34.

բ) Լեո, h. 3, գր. 2, էջ 14,

[128] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 123, 126, 176:

[129] Նույնը, էջ 360:

[130] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», էջ 209,

բ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին», Երևան, 2002թ., էջ 156,

գ) Է.Ա.Զոհրաբյան, «Նախիջևանի հիմնահարցը և Հայաստանի դաշնակիցները» (1918թ. դեկտ. – 1920թ. ապրիլ), Երևան, 2002թ., էջ 6-7:

[131] “Советско-иранские отношения в договорах, конвенциях и соглошениях” (այսուհետ՝ “СИОФКИС”), МИД СССР, М., 1946г., с. 29-35.

[132] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 387:

[133] Նույնը, էջ 390:

[134] “СИОФКИС”, с. 29-35.

[135] С.Эсадзе, “Историческая записка об управлении Кавказом”, т. 1, Тифлис, 1907г., с. 65.

[136] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 387-399:

[137] ա) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», հ. 1, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

բ) Ս.Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161,

գ) Борян Г.А., “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград. 1928г.

[138] ա) Վ.Ի.Լենին, Երկեր, 4-րդ հրատ., հատ. 26, էջ 295-299,

բ) ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 14-15.

[139] ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 53-56.

[140] Նույնը, էջ 56-57:

[141] Նույնը, էջ 53-57:

[142] Նույնը, էջ 119-124:

[143] Նույնը, էջ 199-201:

[144] Նույնը, էջ 119-124 և 199-201:

[145] ա) У.Черчиль, “Мировой Кризис”, Москва-Ленинград, 1932г., с. 40.

բ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարված ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ., էջ 182-183:

[146] ա) Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 144,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 5-6,,

գ) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 32.

[147] “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 33.

[148] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 99, թ. 42-44:

[149] ա) Кадышев А.Б., “Интервенция и гражданская война в Закавказье”, М., 1960г., с. 53

բ) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 123.

[150] Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 372:

[151] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 19-50,

[152]ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, գ. 19, թ. 21-25,

[153] Ե.Ղ.Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 374:

[154] ա) “Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии”, Тифлис, 1919г., № 162.

բ) Տ.Սահակյան, «Ցավալի պայմանանագրեր» (այսուհետ՝ «ՑՊ»), Երևան, 2007թ., էջ 80-87,

գ) Տ.Սահակյան, «Հայոց ցեղասպանության մեղսակիրները» (այսուհետ՝ «ՀՑՄ»), Երևան, 2015թ.,

դ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ …», էջ 267-270,

ե) Սիմոն Վրացյան, «ՀՀ», էջ 148-149, 158-161,

զ) Ռ.Համբարձումյան, «Ղարաքիլիսայի համատարած խուճապը յաղթանակի վերածող ոգին», Երևան, 2005թ., էջ 4, 28-29:

[155] ա) Аркомед С.Т., “Материалы по истории отпадания Закавказья от России”, 1931г., М., с. 100.

բ) Ա.Եսայան, «Հայաստանի միջազգային-իրավական դրությունը 1920-1922թթ.», Երևան, 1967թ., էջ 30,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 85,

դ) Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ …», էջ 270-272:

[156] ա) Է.Ա.Զոհրաբյան, նշվ. աշխ., էջ 8-9,

բ) ՀՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 68/200, գ. 11, թթ. 99-100,

գ) Խ.Բադալյան, «Գերմանա-թուրքական օկուպանտները Հայաստանում 1918թ.», Երևան, 1962թ., էջ 179-185,

դ) Завриев Д.С., “К новейшей истории северо-восточных вилайетов Турции”, Тбилиси, 1947г., с. 70-71.

[157] Ключников Ю.В., Сабанин А., “Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях” (այսուհետ՝ МПНВ), ч. II, М., 1926г., с. 175.

[158] Նույն տեղում:

[159] ա) Алимов А., “Турция, В книге: “Очерки по истории Востока в эпоху империализма”, М., 1935г., с. 59.

բ) Лудушувейт Е. Ф., “Турция в годы первой мировой войны 1914-1918гг.”, М., 1966г., с. 205.

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 94-97:

[160] ա) МПНВ, ч. II, с. 188-189.

բ) «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում» (այսուհետ՝ ՀՄԴ և ՍԱՔՓ), խմբ. Ջ.Ս.Կիրակոսյան, Երևան, 1972թ., էջ 537-539,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 95-97:

[161] Նույն տեղերում:

[162] ա) «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը և սովետական իշխանության հաղթանակը Հայաստանում: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու» (այսուհետ՝ ՀՍՄՀ և ՍԻՀՀ), Երևան, 1960թ.,էջ 240,

բ) ՀՄԴ և ՍԱՔՓ, էջ 447:

[163] В.А.Шнирельман, “Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье” (рецензент: Л.Б.Алиев), Москва, Академкнига, 2003г., стр. 33 (593с. – 2000 экз. – ISBN5-94628-118-6).

[164] Генераль А.И.Деникинь, “Очерки Русской Смуты”, т. IV, Берлин, 1952г., стр. 164.

[165] Векилов Р.А., “История возникновения Азербайджанской Республики”, Баку, 1919г. (в газете “Азербайджан” перепечатана в 1998г.), с. 22.

[166] Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 157-158:

[167] Strabo, XI, V, 1.

[168] ա) Большая Советская Энциклопедия (այսուհետ՝ БСЭ), т. 7, с. 493, т. 11, с. 116, т. 14, с. 267, т. 25, с. 158, т. 26, с. 473.

բ) Переписи населения СССР 1970 и 1989гг.

[169] Նույն տեղերում:

[170] Նույն տեղերում:

[171] Նույն տեղերում:

[172] Նույն տեղերում:

[173] Նույն տեղերում:

[174] Նույն տեղերում:

[175] Նույն տեղերում:

[176] Նույն տեղերում:

[177] ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 34-35.

[178] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 1202, л. 8, 8 об, 9, 9 об.

[179] ЦГА Нахичеванской АССР, ф. 314, с. 6.

[180] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 2178, л. 1.

[181] В.Тархов, “Занятие г.Нахичевани и первая встреча Красной Армии с войсками Кемаль-Паши” (“Военный вестник”, 15.IV.1922г., № 8, с. 33-35).

[182] Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 679:

[183] ԽՍՀՄ այդ սահմանադրությունն ուժի մեջ է մտել 1924թ. Հունվարի 31-ին (“Государственное право СССР”, под ред. проф. С.С.Кравчука), М., 1967г., с. 68).

[184] Фарид Алекперли, инст. Рукописей НАНА, Баку, 25 февраля 2013г. (статья: “История Азербайджана: мифы и реальность”).

[185] З.Авалов, “Независимость Грузии в международной политике, 1918-1921гг.”, Париж, 1924г., с. 5.

[186] Տե՛ս Ադրբ. ԽՍՀ-ի սահմանադրության 41, 61, 78, 117, 151-152 հոդվածները:

[187] ա) Ալեքսանդր Մանասյան, «Նախիջևանի հիմնախնդիր», Երևան, 2009թ.., էջ 3-5:

բ) “Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике: документы и комментарии”, т. 1, Москва, 2008г. (документ Асамблеи – 175).

[188] МПНВ, ч. II, М., 1926г., с. 188-189.

[189] «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993թ., № 1-2, էջ 58:

[190] Նույնը, էջ 59:

[191] Նույնը, էջ 89:

[192] Նույնը, էջ 90-91:

[193] Նույնը, էջ 66:

[194] Նույնը, էջ 96:

[195] Նույն տեղում:

[196] ա) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 212, թ. 98,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 358, թ. 14,

գ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 358, թ. 13,

[197] ա) Է.Ա.Զոհրաբյան, նշվ.աշխ., էջ 99,

բ) «Աշխարտավոր», 22 մայիսի 1919թ.

գ) «Հառաջ», 29 հոկտեմբերի 1919թ.,

դ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 163:

[198] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 13, թ. 20:,

[199] «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993թ., № 1-2, էջ 70:

[200] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 183, թ. 127:

[201] ա) Г.Мадатов, “Победа советской веасти в Нахичеване и образование Нахичеванской АССР”, Баку, 1968г., с. 71-72.

բ) Ա.Զոհրաբյան, նշվ. աշխ., էջ 245,

գ)Ս.Վրացյան, «Հայաստանը բոլշևիկյան մուրճի և թուրքական սալի միջև», Պէյրութ, 1953թ., էջ 41:

[202] ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 411, թ. 28,

[203] ա)МПНВ, ч. III, М., выпуск II, 1927-1931гг.

բ) ՀՄԴ և ՍԱՔՓ, էջ 606,

գ)Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 206,

դ)Լ.Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920թ.», Երևան, 2002թ., էջ 9-18,

ե)Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ …», էջ 359-360,

զ)Մէվլան Զատէ՝ Րիֆաթ, «Օսմանեան Յեղափոխութեան մութ ծալքերը» (այսուհետ՝ «ՕՅՄԾ»), Երևան, 1990թ., էջ 300-301,

է) Кемаль Ататюрк, “Избранные речи и выступления” (пер. с турецкого, ред. Миллер А. Ф., изд. “Прогресс”, М., 1966г., с. 14.

[204] Նույն տեղերում:

[205] ա) Ալ.Խատիսեան, «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը», Աթէնք, 1928թ., էջ 77,

բ)Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 57:

[206] ա) ДВП СССР, т. II, с. 554-556, 657-658,

բ) ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 7, թ. 1-3,

գ) РГАСПИ, ф. 64, оп. 2, д. 29, л. 58-62,

դ)Վ.Ի.Լենին, «Թեզիսներ կոմունիստական ինտերնացիոնալի 2-րդ կոնգրեսի հիմնական խնդիրների մասին» (Երկեր, հ. 31):

[207] Г.К.Ордцоникидзе, “Статьи и речи”, М., 1956г., т. 1, с. 256.

[208] “Нагорный Карабах в 1918-1923гг. Сборник документов и материалов”, Ереван, 1992г., с. 525, 537-538, 538-539:

[209] Նույնը, էջ 538-539:

[210] ա) “Российский государственный архив социально-политической истории” (այսուհետ՝ РГАСПИ), ф. 64, оп. 1, д. 21, с. 53.

բ) В.Тархов, “Занятие г. Нахичевани и первая встреча Красной Армии с воийсками Кемаль-Паши” (“Военный вестник”, 15.IV1922г., № 8.

[211] ա) РГАСПИ, ф. 64, оп. 2, д. 21, л. 63-64,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 319-320,

գ) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 102-103:

[212] ա) Գաբրիէլ Լազեան, «Հայաստան և հայ դատը», Երևան, 1991թ., էջ 255-256,

բ)Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 322-323:

[213] Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatiralari (21/11/1920-2/6/1922), Istanbul, 1955, s. 68-69.

[214] Նույնը, էջ 73:

[215] ա) ՀՊԿՊԱ, ֆ. 200մ ցուց. 1, գ. 12, էջ 29: Վավերացված պատճեն: Մեքենագրված:

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 457-458.

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 336-337:

[216] ա) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 292,

բ) “НК”, с. 28.

[217] РГАСПИ, ф. 17, оп. 12, д. 2, л. 50-51.

[218] ա) “НК”, с. 85.

բ) Газета “Комунист” (на арм.яз), Ереван, 7 декабря 1920г.

[219] ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40/113, оп. 3, д. 2, л. 13

[220] Г.К.Орджоникидзе, “Статьи и речи”, т. 1, М., 1956г., с. 142.

[221] “Правда”, № 273, 4/XII.1920г.

[222] Ա.Մռավյան, «Հոդվածներ և ելույթներ», Երևան, 1916թ., էջ 222:

[223] ա) ЦГА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 5, л. 19.

բ) “НК”, с. 27.

[224] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 501-502, 534-535,

բ) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 304-305,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 342-343:

[225] ա) Ա.Տեր-Հակոբյան, «Հայաստանի վերջին աղետը», Կ.Պոլիս, 1921թ., էջ 124-125,

բ) Լ.Խուրշուդյան, նշվ. աշխ., էջ 306,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 343, 347:

[226] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 398-399:

[227] Նույնը, էջ 399:

[228] Նույն տեղում:

[229] Նույն տեղում:

[230] ա) Ա.Տեր-Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 124-125,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 501-502 (տե՛ս Երևանի համաձայնություն 1-2 և 8-րդ կետերը):

[231] ա) “Discours du Chari Mousafa Kemal”, 1929, Leipzig, p.p. 390-392.

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 347:

[232] ա) «Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական մեծ ռևոլյուցիա և սովետական իշխանության հաղթանակը Հայատանում: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածուն» (այսուհետ՝ «ՀՍՄՌ»), Երևան, 1960թ., էջ 408-411,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 344:

[233] ա) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 536-537,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 347:

[234] Նույն տեղերում:

[235] ա) «ՀՍՄՌ», էջ 513-514,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 350:

[236] Ալ.Խատիսյան, «ՀՀ», էջ 292-293:

[237] Տ.Սահակյան, «ՀՑՄ» (ամբողջ գիրքը՝ 526 էջերից):

[238] Տ.Սահակյան, «ՑՊ» (ամբողջ գիրքը՝ 532 էջերից):

[239] Տ.Սահակյան, «Հայաստանի դեմ 1920թ. կատարած ռուս-թուրք-ադրբեջանական զինված ագրեսիայի սնուցող արմատները», Երևան, 2016թ. (այսուհետ՝ «ՀԴԿՌԹԱԶԱՍԱ», ամբողջ գիրքը՝ 584 էջերից):

[240] Տ.Սահակյան, «ՀԴԿՌԹԱԶԱՍԱ»,էջ 413-414:

[241] ա) Ավետիս Ահարոնեան, «Սարդարապատից մինչև Սևր և Լօզան» (քաղաքական օրագիր), Պոսթըն, 1943թ., էջ 125,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 390:

[242] ա) Ա.Ահարոնեան, նշվ. աշխ., էջ 119,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 388:

[243] ա) Ա.Ահարոնեան, նշվ. աշխ., էջ 219-222,

բ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 389:

[244] ա) ДВП СССР. т. 3, с. 597-604.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 499-507,

գ) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 350-386:

[245] ա) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 384-386,

բ) Նույնի՝ «ՀԴԿՌԹԱԶԱՍԱ»,էջ 394-401:

[246] «ՀՍՄՌ», էջ 511, 513-514:

[247] «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 513-513:

[248] ա) ДВП СССР, т. 4, с. 420-429.

բ) «ՀՄԴ և ՍԱՔՓ», էջ 517-527:

[249] «ՀՄԴևՍԱՔՓ», էջ 507:

[250] Նույնը, էջ 527:

[251] Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД СССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., СССР, МИД СССР, ОСВ, 31 мая 1966г., № 344 /ОСВ).

[252] Նույն տեղում:

[253] Նույն տեղում:

[254] Նույն տեղում:

[255] Ա.Մանասյան, «Նախիջևանի հիմնախնդիր», Երևան, 2009թ., էջ 10:

[256] ա) Լեո, հ. 1, էջ 158-159, 394-395, 504-505, 510,

բ) Լեո, հ. 5, էջ 57-60, 66-71, 72-87,

գ) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 17,

դ) Ա.Ղանալանյան, «Ավանդապատում», Երևան, 1969թ., էջ 12, 37:

[257] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 10-15:

[258] Նույնը, էջ 42-43:

[259] Նույնը, էջ 27:

[260] Նույնը, էջ 24-25:

[261] Նույնը, էջ 54-55:

[262] Նույնը, էջ 60-61:

[263] Նույնը, էջ 58-59:

[264] Նույնը, էջ 58:

[265] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ» (ամբողջ գիրքը),

բ) Ա.Այվազյան, «Ջուղա» (ամբողջ գիրքը),

[266] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 21, 35, 63, 66, 68:

[267] ա) Н.Марр, “Армянская культура, её корни и доисторические связы”, с. 68

բ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի …», էջ 175:

[268] ա) Ա.Այվազյան, «Ջուղա», էջ 34,

բ) Նույնի՝ «ՆՊՃՀ», էջ 41,

գ) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», Վենետիկ, 1893թ., էջ 424:

[269] “The ceasefire agreement with Azerbaijan comes with great risks for Armenia” (https://www.theguardia.n.com/commentisfree/2020/nov/19/ceasefire-agrement-azerbaijan-great-risks-armenia ). The Guardian, November 19, 2020.

[270] Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 78-94:

[271] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 309-316:

[272] Նույնը, էջ 419:

[273] Նույնը, էջ 236-238:

[274] Նույնը, էջ 416, 508:

[275] Նույնը, էջ 247, 248:

[276] Նույնը, էջ 272, 274:

[277] Նույնը, էջ 417-419, 432, 471:

[278] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 422-427:

[279] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 247:

[280] Ա.Այվազյան, «Ջուղա», էջ 15-16:

[281] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 468-469, 553:

[282] Նույնը, էջ 175, 178, 210-211, 523-524:

[283] ա)Նույնը, էջ 523, 524:

բ) Նույնի, հ. 2, գր. 1, էջ 363-368, 373, 432:

[284] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 232:

[285] Նույնը, էջ 547:

[286] Նույնը, էջ 559, 560:

[287] Նույնի՝ հ. 3, գր. 1, էջ 455:

[288] Նույնը, էջ 503:

[289] Նույնը, էջ 503:

[290] Նույնը, էջ 448, 450, 460:

[291] Նույնը, էջ 462, 464, 467-468, 473:

[292] Նույնը, էջ 464, 467, 555-556:

[293] ա) Տ.Սահակյան, «ՑՊ», էջ 172-177,

բ) Գարեգին Նժդեհ, «Հատընտիր», Երևան, 2001թ., էջ 3-5:

գ) Վարդան Գէորգեան «Լեռնահայաստանի հերոսամարտը» (1918-1921), Երևան, 1991թ., էջ 11-14, 41:

[294] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117:

[295] Նույն էջում:

[296] Նույն էջում:

[297] Նույն էջում:

[298] Նույնը, էջ 118:

[299] ա) Թ.Խ,Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 390, 396:

բ) С.Эсадзе, “Исторические записки об управлении Кавказом”, т. I, Тифлис, 1907г., с. 65.

[300] Թ.Խ,Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 396, 398.

[301] Նույնը, էջ 398-399:

[302] ա) Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 161, 501-503,

բ) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն» («Տիգրան Մեծ» հրատ.), հ. I, Երևան, 2005թ., էջ 34-35,

գ) Г.А.Борян, “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград, 1928г.

[303] ա) Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 161, 501-503,

բ) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

[304] ա) ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

բ) ДВП СССР, т. 3, с. 420-429.

[305] ա) ДВП СССР, т. 3, с. 420-429.

բ) Справка “Нахичеванская АССР в Советско-турецких договорах” (подготовленная МИД СССР для ЦК КПСС 31 мая 1966г., № 344/ОСВ).

[306] Նույն տեղում:

[307] Նույն տեղում:

[308] Նույն տեղում:

[309] ա) Т.Гамкрелидзе, В. Иванов, “Конференция по сравнительно-исторической граматике индоевропейских языков”, Москва, 1972г.

բ) Օ.Շիրովի «Հնդեվրոպական լեզուներ» հոդվածը («Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1980թ., № 5, էջ 91, նաև՝ «Պատմաբանասիրական հանդես», 1977թ., էջ 99-100),

գ) Ռ.Ա.Իշխանյան, «Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագույն պատմության հարցեր», Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1988թ., էջ 9-10:

[310] ա) Արմեն Այվազյան, «Մայրենի լեզուն և ազգայնականության սկզբնավորումը», Երևան, «Արտագերս», 2001թ., էջ 16-17,

բ) Thomas Samulian, Armenian Origins: An Overview of Ancient and Modern Sources and Theories (Yerevan: Iravunk Publishing House), 2000, pp. 7-11.

[311] ա) Strabo, XI, XIV, 5.

բ) Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հայոց»  (թարգ. Ստ. Մալխասյանցի), «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1968թ., դպր. Դ, գլ. ԺԲ (էջ 158), դպր. Գ, գլ. ԺԳ (էջ 90),

գ) Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Ստ. Մալխասյանցի), Երևան, 1990թ., գիրք Բ, գլ. Ը,

դ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 1, էջ 333:

[312] Հայ ժողովրդի պատմություն (ՀԺՊ), ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1971թ., հ. 1, էջ 508:

[313] ա) Փ.Բուզանդ, «ՀՊ», դպր. Դ, գլ. ԾԵ (էջ 218-219),

բ) Արգամ Այվազյան, «Նախիջևանի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները» (այսուհետ՝ «ՆՊՃՀ»), Երևան, 1978թ., էջ 57,

գ) «Օտար աղբյուրները Հայաստանի ու հայերի մասին», 9, «Հին հունական աղբյուրներ», Ա., Հովսեպոս Փլավիոս, «Հրեական պատերազմի մասին»  (գիրք I, 115-116, էջ 35), «Հրեական հնախոսություն», գիրք XIII, 419-421 (էջ 66):

[314] ա) Փ.Բուզանդ, «ՀՊ», դպր. Դ, գլ. ԾԵ (էջ 218-219),

բ) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 57:

[315] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 48, 74, 109, 117, 51, 109, 117, 31, 64, 109, 117, 56, 111, 118:

[316] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 58,

բ) Հ.Հակոբյան, «Ուղեգրություններ», հատ. Ա, Երևան, 1932թ., էջ 16:

[317] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 23,

բ) Ա.Այվազյան, «Ցղնայի ճարտարապետական հուշարձանները», «Էջմիածին» ամսագիր, մարտ, 1978թ., էջ 49-56:

[318] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 52-53,

բ) Ա.Սեդրակեան, «Հնութիւնք հայրենեաց ի գաւառին Երնջակու», Վաղարշապատ, 1872թ., էջ 40.

[319] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 53,

բ) «Հայկական հարց», էջ367,

գ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 2, էջ 271-272:

[320] ա) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», էջ 132-133,

բ) Ա.Այվազյան, «Ջուղա», Երևան, 1984թ., էջ 4-5:

[321] ա) Ա.Այվազյան, «ՆՊՃՀ», էջ 41,

բ) Ա.Այվազյան, «Ջուղա», էջ 28-34,

գ) Ղ.Ալիշան, «Սիսական», 1893թ., Վենետիկ, էջ 424,

դ) Ա.Վրույր, «Ջուղա» («ՊԲՀ», № 4, 1967թ.) էջ 169-180,

ե) С.Тер-Аветисян, “Город Джуга”, Тифлис, 1937г., с. 118.

զ) А.Л.Акопян, “Об армянских хачкарах” («ՊԲՀ», № 1, 1987թ., էջ 222):

[322] ա) Nigh-Resolution Satellite imagery and the Destruction of Cultural Artifacts in Nakhchivan, Azerbaijan (http://shr.aaas.org/deotech/azerbaijan/azerbaijan.shtmi )

բ) Catherine Womack. Historic Armenian monuments were obliterated. Somb Callit cultural genocide (https://www.latimes.com/entertainmentarts/story/2019-11-07/armenian-monuments-azerbaijan )// Los Angeles Times. – 2019. – Nov. 7.

[323] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 2, գր. 2, էջ 634-637,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 79, 175, 184, 292,

գ)Մատթեոս Ուռհայեցի, «Ժամանակագրություն», «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1973թ., էջ 32-33:

[324] ա) Հ.Գելցեր, «Յամառոտութիւն բիւզանդական կայսրերի պատմութեան» (գերմ. Թարգ. Մեսրոպ վարդ. Տեր-Մովսէսեանի), Վաղարշապատ, 1901թ., էջ 304,

բ) Հ.Մանանդյան, Երկեր, հ. Գ, Երևան, 1977թ., էջ 68:

[325] Ա.Այվազյան, «Նախիջևան, գիրք հուշարձանաց», Երևան, 1990թ.:

[326] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 231-242,

բ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 468-470:

գ) Ղ.Ալիշան, Հայապատում, Վենետիկ, 1901թ., էջ 614-615,

դ) «Խաչատուր Աբեղայի Ջուղայեցւոյ Պատմութիւն Պարսից», Վաղարշապատ, 1905թ., էջ 102,

ե) “Азербакджанская аргументация и её опровержение” (“Из истории армянского населения Нахичевана”), Ереван, 1989г., с. 48.

[327] ա) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 468-470,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 238, 242,

գ) К.Патканов, “Дневник осады Испагани, веденный Петросом ди-Саргис Гиланенц”, СПб, 1871г., с. XV-XVI.

[328] Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 1, էջ 234:

[329] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 316,

բ) Հ.Ղ.Ալիշան, «Սիսական», 1893թ., Վենետիկ, 15 387:

[330] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 250-251,

բ)Հ.Գ.վ.Այվազովսկի,  «Պատմութիւն Օսմանեան պատմութեան», Վենետիկ, 1841թ., հ. Ա, էջ 497:

[331] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 245,

բ) «Նշխարք մատենագրութեան հայոց», Պետերբուրգ, 1884թ., էջ 6-7:

[332] ա) ՀԺՊ, հ. 4, Երևան, 1972թ., էջ 95-107,

բ) И.Шопен, “Исторический памятник Армянской области в Эпоху её присоединения к Российской Империи”, СПб, 1852г., с. 706.

գ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 470,

դ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 242:

[333] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 56:

բ) Adam Olearius, “Les Vouages en Moscovie, Tartatie et Perse”, Amsterdam, 1727, p. 522.

[334] ա) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55:

բ) Les sux Vouages de jean Babtiste Tavernier en Turquie, en Perse et aux Indes”, Paris, 1682, t. I, p. 32.

[335] ա) Նույնը, էջ 333,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55:

[336] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 53, 55-56,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», էջ 67-68,

գ) Г.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 28-44:

[337] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 266:

[338] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 203:

բ) Ղուկաս Սեբաստացի, «Դավիթ-Բեկ կամ Պատմություն Ղափանցոց» (Երևանի համալսարանի հրատ.), 1992թ. (ամբողջ գիրքը, հատկապես՝ էջեր 23, 27, 39, 55, 63, 69, 71):

[339] Նույն տեղերում:

[340] Մ.Չամչյան, «Պատմություն Հայոց», Վենետիկ, 1786թ., հ. Գ, գլ. ԾԶ:

[341] ա) Մ.Չամչյան, նշվ. աշխ., էջ 840, 854,

բ) «Մասիս» շաբաթաթերթ, Կ.Պոլիս, 1885-1886թթ., էջ 730:

[342] ա) А.Крымский, “История Персии, её литературы и дервишской теософии”, ч. III, Москва, 1906г., с. 267-268.

բ) Н.Дубровин, “История войны и владычества русских на Кавказе”, т. III, СПб, 1886г., с. 3, 34-39.

գ)”Азерб. Аргум. И её опров”, с. 49.

դ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմություն-1500-1800», էջ 127,

ե) “Жизнеописание Ага-Маметхана Каджара”, СПб, 1835г., с. 20.

[343] ա) Լեո, հ. 4, էջ 426-427,

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 415-416,

գ) Г.Г.Саркисян, “Население Восточной Армении в XIX начале XX в.”, Ереван, 2002г., с. 61-78.

դ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին», Երևան, 2002թ., էջ 25-30,

ե) ՀԺՊ, հ. 5, Երևան, 1974թ., էջ 171, 175,

զ) “Азерб. Аргументы …”, с. 49.

[344] Լեո, հ. 4, էջ 426:

[345] Նույն տեղում:

[346] Նույնը, էջ 427:

[347] Նույն տեղում:

[348] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 26,

բ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 30 (Աղյուսակ 1),

գ) Ա.Երիցյան, «Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը և Կովկասի հայք 19-րդ դարում», Թիֆլիս, 1894թ., հ. I, էջ 383,

դ) “Азерб. Аргументы …”, с. 49.

ե) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 62.

զ) И.Шопен, նշվ.աշխ., էջ 545-642, 599-642,

է) ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 94, ց. 1, գ. 435, թ. 85-86,

ը) Նույնը, ֆ. 90, ց. 1, գ. 48, թ. 398,

թ) АКАК, т. II, с. 276, 584-585.

ժ) ՀԺՊ, հ. 5, Երևան, 1974թ., էջ 171, 175,

ժա) ”Известия штаба Кавказского военного округа”, № 37, Тифлис, 1914г., с. 21-37.

[349] ա) И.Шопен, նշվ.աշխ., էջ 599-642,

բ) “Азерб. Аргументы …”, с. 49.

[350] ա) И.Шопен, նշվ.աշխ., էջ 545-642

բ) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 63,

գ) Ա.Երիցյան, նշվ. աշխ., էջ 337:

[351] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 71-72 (Աղյուսակ 3):

[352] ա) Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի 1937թ. մարտի 14-ի սահմանադրության 41, 61, 78, 117, 151-152 հոդվածները,

բ) В. Тархов, “Занятие г.Нахичевани и первая стреча Красной Армии с войсками Кемаль Паши” (“Военный вестник”, 15.IV.1922г., № 8, с. 33-35).

[353] ա) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 53,

բ) Всесоюзная перепись населения 1926г., т. XIV, ЗСФСР, М., 1929г., Армянская ССР, с. 8.

գ) “Военно-статистическое обозрение Российской империи” (այսուհետ՝ ВСОРИ), СПб, 1856г., т. 16, ч. 6, с. 150.

դ) Г.Ванциан, “Армянские цыгане” (“Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, այսուհետ՝ СМОМПК), 1901г., СПб, вып. 29, отд. 1, с. 45.

ե)Г.Ф.Чурсин, “Население Закавказья” (в книге: “Закавказье, статистико-экономический сборник), Тифлис, 1925г., с. 157.

[354] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 71-72:

[355] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 71-72 (Աղյուսակ 3):

[356] Նույն տեղում:

[357] Նույն տեղում:

[358] Նույն տեղում:

[359] Նույն տեղում:

[360] Նույն տեղում:

[361] Նույն տեղում:

[362] Նույն տեղում:

[363] Նույն տեղում:

[364] Նույն տեղում:

[365] Նույն տեղում:

[366] Նույն տեղում:

[367] ա) Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 81 (Աղյուսակ 5):

բ) “Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическoм, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях”, СПб, 1836г., ч. 1-4, с. 365.

գ) “Обозрение Эриванской провинции” (журнал Министерства внутренных дел-жМВД), Эривань, 1831г., кн. 2, с. 91-106.

դ) “Обозрение Нахичеванской провинции – жМВД, Эривань, 1831г., кн. 5, с. 69-70.

[368] Г.Г.Саркисян, նշվ. աշխ., էջ 83:

[369] Նույնը, էջ 84 (Աղյուսակ 6-ի Ի.Շոպենի հատվածը):

[370] Նույն տեղում:

[371] Նույն տեղում:

[372] ա) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 58 (Աղյուսակ 4),

բ) И.Шопен, նշվ. աշխ., էջ 642.

գ) Всеобщая перепись населения Российской империи 1897г.”, т. 1, ч. 71, 1905г., с. 1, т. 1, ч. 64, тетрадь-1, 1900, с. 1.

դ) “Кавказский календарь на 1914г.”, Тифлис, 1913г., с. 122-135.

[373] ա) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 117 (Աղյուսակ 23),

բ) “Первая Всероссийская общая перепись населения 1897г.” (Աղյուսակ 22).

գ) “Кавказский календарь на 1914г.”, Тифлис, с. 110-137.

[374] ա) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 123 (Աղյուսակ 26),

բ) “Первая Всероссийская общая перепись населения” (Աղյուսակ 22).

գ) “Кавказский календарь на 1915г.”, Тифлис, 1914г., с. 218-256.

դ) “Кавказский календарь на 1917г.”, Тифлис, с. 180-221.

[375] “Первая Всероссийская общая перепись населения” (“Памятная … на 1902г.”), с. 52.

[376] И.Шопен, նշվ.աշխ., էջ 638-639.

[377] ա) И.Шопен, նշվ.աշխ., էջ 635-642.

բ) “Первая Всероссийская общая перепись населения …”, с. 52-55.

[378] ա) “Первая Всероссийская …” (“Эриванская губерня”), с. 52-55.

բ) “Кавказский календарь на 1917г.”, Тифлис, с. 215-221.

գ) “Численность и население СССР”, М., 1984г., с. 126.

[379] Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի 1937թ. մարտի 14-ի սահմանադրության 41, 61, 78, 117, 151-152-րդ հոդվածներ:

[380] ДВП СССР, т. 3, с. 597-604.

[381] ДВП СССР, т. 3, с. 420-429.

[382] ա) “Первая Всероссийская общая перепись населения…” (“Эриванская губерня”), с. 52-55.

բ) “Кавказский календарь на 1917г.”, Тифлис, с. 216-221.

[383] “Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926г.” (Краткие сводки), вып. IV, Mосква, с. 127-128.

[384] ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197:

[385] ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 126, ց. 42, գ. 8, թ. 13:

[386] Նույն տեղում:

[387] ա) ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 123, ց. 42, գ. 8, թ. 50,

բ) ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197, թ. 52,

գ) ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197, թ. 53:

[388] “Заря Востока”, 12.03.1925г.

[389] ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197, թ. 27, 66, 53, 67:

[390] Նույնը, թ. 68 և 10:

[391] Նույնը, թ. 69:

[392] ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197, թ. 72, 73, 99:

[393] “Бакинский рабочий”, 06.05.1925г.

[394] ՀՀ ԿՊԱ, ֆ. 130, ց. 6, գ. 197, թ. 79:

[395] Всесоюзная перепись населения 1926г. (Национальный состав населения по регионам республик СССР).

[396] Всесоюзная перепись населения 1939г. (Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу).

[397] Всесоюзная перепись населения 1959г. (Городское и селское население областей республика СССР (кроме РСФС) по полу и национальности).

[398] Всесоюзная перепись населения 1970г. (Городское и селское население областей республика СССР (кроме РСФС) по полу и национальности).

[399] Всесоюзная перепись населения 1979г. Городское и селское население областей республика СССР (кроме РСФС) по полу и национальности).

[400] Всесоюзная перепись населения 1989г. (Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности).

[401] ա) Ethnic composition of Azerbaijan 1999 (http://pop-stat.mashke.opg/azerbaijan-ethnic1999.htm ) (рус.),

pop-start.mashke.org  .

բ)  Territories, number and density of population by economic and administrative regions of Republic of Azerbaijan, 27. XII.2016.

[402] Offical portal of Nakhichivan Autonomus Republic: Cities and regions (http://www.nakhichevan.az/portal-en/seh-ray-htm ) Arcuved (https://web.archive.org/web/20140519040027/http://www.nakhichevan.az/portal-en/seh-ray.htm) May 19, 2014, at the Wayback Machine.

[403] Ethnic composition of Azerbaijan 2009 (http://pop-stat.mashke.opg/azerbaijan-ethnic2009.htm ) (рус.),

pop-start.mashke.org .

[404] Ադրբեջանական Հանրապետության կենտրոնական վիճակագրական վարչության 2016թ. դեկտեմբերի 27-ի տվյալները:

[405] https://www.sat.gov.az/source/demography/ap/