ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵԶՈՒԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ
Հարցեր հայ մարդուն
Այսօր Հայրենիքը բարձրացնելով իւր ձայնը, հարցնում է իւր մեծատուն զաւակից.
Ի՞նչ արժանաւոր տուրք ես ձգել դու ազգային շինութեան գանձանակի մէջ.
Ի՞նչ նուէրք ես արել դու, քո Հայազգի մարդկութեան թէ մարմնաւոր և թէ հոգևոր կարիքը լցուցանելու համար.
Դու իմ անդրանիկ որդի, ունի՞ս դու և մի անդրանիկ պարծանք քո ազգի մէջ, բաց ի քո հարստութենից, քո բարեկեցութենից, քո փառահեղ սարք ու կարգերից:
Այսօր Հայրենիքը դարձուցանելով երեսը դէպ ի իւր գիտնական որդիքը, ծանրութեամբ հարցնում է նոցանից.
Ի՞նչ է ձեր գիտութեան և ուսումնականութեան պտղաբերութիւնը ազգի համար.
Արդեօք յայտնագործե՞լ էք դուք մի հանրաշահ ճշմարտութիւն և նորան պիտանի էք կացուցել ազգի ներկայ կեանքին.
Արդեօք հասկացե՞լ էք դուք մեր ժամանակի և ձեր ազգի հոգեղէն պիտոյքը և ձեր սուրբ պարտականութիւնքը դէպ ի ձեր անձը և դէպ ի ընկերը, այսինքն յաղթել ձեր մարմնաւոր դիւրասիրութեանը և ձեր հոգու դանդաղկոտութեանը, մերկացնել ձեր գրչի սուրը ընդդէմ ստութեան և խաբեբայութեան, անվեհեր քարոզել ճշմարտութիւնը և լոսաւոր գաղափարներ տարածել ձեր, խաւարումը նստած եղբայրակիցների մէջ.
Արդեօք ձեր ուսումնական վաստակներովը փոքր իշատէ բարւոքացուցե՞լ էք ժողովրդի ընկերական կեանքը կամ թէ դաստիարակել էք ձեր ազգի մարդերի հոգին ու սիրտը:
Այս նոր տարու խորհրդաւոր երեկոյիս թո՛ղ ամենայն բանական հայ ձեռքը դնէ իւր սրտի վերայ և արդար խղճմտանքով պատասխան տայ նորա հետ խօսող Հայրենիքին:
Զուր է ունայնամիտ մարդկանց խրատելը
Գիտեմ, անբանների համար ոչ ազգ կայ, ոչ ազգային լուսաւորութիւն, ոչ հոգալի պիտոյք ազգի, ոչ հարց ու խնդիր մարդկութեան խորհրդի մասին: Այսպիսիներին աւելորդ են ի հարկէ և մեր ասուցուածքը, որովհետև անըմբռնելի ու անհասկալանի են:
Հայոց լեզվի մասին
Հայոց ազգի տունը պիտոյ է և կարող է միայն շինվիլ նորա լեզուի շինութեամբ:
Լեզուի ու ազգի նուազումը մին բան է, որպէս և դոցա ծաղկելը և բարգաւաճելը այնպէս մօտ լծակից ու եղբայրակից միմեանց հետ, որ մինը առանց միւսին անիմանալի է, ոչինչ է:
Սուրբ Թարգմանչաց մասին
Մեր թարգմանիչքը չեն եղած մեր լեզուի սկզբնական ճարտարապետքը, այլ միայն կատարելագործել են իւրեանց ազգից ժառանգած լեզուն. Նոքա գործ են կատարել, ինչպէս պիտոյ էր ամենայն հեղինակի գործ կատարել. Այսինքն լեզուի սեփական նիւթը առել են ժողովրդից և զուգաց ու զարդարած յետ են տուել նորան ժողովրդին: Այսպէս ենք հասկանում մեք մեր թարգմանիչների վաստակքը:
Արեւելահայերենի եւ արեւմտահայերենի մասին
Եւ ինչ վնաս կայ, մի ծաղիկի տեղ, երկու ծաղիկ ունենալ ազգի մէջ. և մի՛ թէ արժան էր ազգասէր մարդուն ցանկանալ, որ, եթէ մի տեսակ ծաղիկ գոյանում էր Տաճկաստանի Հայերի մէջ, չը գոյանար մի այլ տեսակ ծաղիկ Ռուսաստանի Հայերի մէջ:
Աստուծոյ տնտեսութիւնը այդպէս չէ. Ներա իմաստուն սահմանողութեամբ կանաչում են միևնույն հողի վերայ պէսպէս ծաղիկներ ու բոյսեր, որոնց ամեն մինը ունի իւր առանձին գեղեցկութիւնը և խորհուրդը. Մինը միւսին խափանարար չէ, այլ մանաւանդ թէ ցուցանում է արարչական հրաշքների բազմօրինակութիւնը բնութեան մէջ: Եւ եթէ արդարև չը կայ աշխարհիս վերայ մի մարդ, որի երեսի կերպարանքը ամենևին հաւասար լինէր միւսին, ապա, ո՛ր խելացին կարող էր պահանջել, որ երկու առանձին հայկական ընկերութիւնք, զանազան աշխարհներում, զանազան կենսական պայմանների տակ, չունենային և իւրենց հոգու առանձին կերպարանքը, փոքր ի շատէ առանձին ձևաւորութիւնք իւրենաց լեզուների մէջ:
Մեր ցանկութիւնը և առ ի սրտէ ցանկութիւնը այս է. Թո՛ղ աճեն ու զօրանան այդ երկու ճիւղերը նոյնարմատ ծառի, թո՛ղ ծաղկին ու պտղաբերեն դոքա, այսուհետև կը պատուենք ամեն մինը, նայելով նորա պտուղների պատուականութեանը, այնուհետև պարզ ու բնական կերպով կը վերջանայ խնդիրը այս կամ այն բարբառի նախամեծար արժաւորութեան մասին:
Հիւսիսափայլ, 1858
