Թոմ Սամուէլեան, Մասաչուսեթսի նահանգապետարան, 15 Ապրիլի, 2011թ.
Հայոց Ցեղասպանութեան 96-րդ տարելիցի յիշատակման օր
Երբ ինձ խնդրեցին այսօր ելոյթ ունենալ, սկզբում մի քիչ վերապահօրէն մոտեցայ: Թւում է, թէ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին ամէն հնարաւոր բան արդէն ասուել է: Սակայն հայերը, թուրքերը եւ միջազգային հանրութեան այլ անդամներ, ներառեալ Միացեալ Նահանգները, չեն կարող չխօսել այս հարցի մասին: Եւ ես որոշեցի բացատրել դրա պատճառները:
Ի հարկէ, մարդիկ խօսում են, երբ չգիտեն կամ չեն ուզում մի բան անել: Այն, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը տեղի է ունեցել, դա փաստ է: Թուրքիա կատարած իր այցի ժամանակ նախագահ Օբաման հաստատեց այդ իրողութիւնը: Իրականում ԱՄՆ բոլոր նախագահներն էլ դատապարտել են այն: Հայերի նկատմամբ թրքական բռնաճնշումներն ու դաժան վերաբերմունքը ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության օրակարգում են եղել դեռեւս 19-րդ դարի վերջից:
Անկասկած, որպէս ոճրագործութեան ականատեսներ, եւ՛ Միացեալ Նահանգները, եւ՛ եւրոպական շատ երկրներ ունեն իրենց անհրաժեշտ բոլոր ապացոյցները: Ոմանք ընդունել են այդ ապացոյցներից բխող իրաւական հետեւությունները: Նրանք տեղի ունեցածը դատապարտում են որպէս Ցեղասպանութիւն եւ Թուրքիայի առջեւ, որպէս Եւրոմիութեանն անդամակցելու պայման, դնում են դրա ճանաչումը: Երբեմն, որոշ պետություններ, ինչպէս Գերմանիայի դէպքում, իրենց յանցակից լինելու եւ սեփական մեղքի զգացումի պատճառով ստիպուած են լինում ընդունել իրաւական հետեւանքները` որպեսզի իրենք հաշտվեն իրենց անցյալի հետ: Միւսները, ինչպէս Մեծ Բրիտանիան, Միացեալ Նահանգներն ու Իսրայէլը, խուսափում են իրաւական հետեւանքներ պահանջելուց` վախենալով չզիղջացող իրենց թուրք դաշնակիցների վրեժխնդրութիւնից: Մենք ապրում ենք այնպիսի աշխարհում, որտեղ ոչ բոլոր փաստերն ունեն իրաւական նշանակութիւն: Դրանցից շատերն ունեն լոկ քաղաքական նշանակություն, իսկ քաղաքական նշանակութիւնը պայմանաւորուած է դիտորդի ակնոցով:
Մինչ օրս Հայոց Ցեղասպանութիւնը դիտարկւել է որպէս քաղաքական իրողութիւն, եւ Թուրքիան ու Միացեալ Նահանգներն ամէն գնով փորձել են շեղել այն որեւէ իրաւական գործընթացից, այդպիսով ստանալով խուսանաւելու հնարաւորութիւն` իրենց ուզած կերպով գործելու համար: Սրանով է բացատրւում այն փաստը, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը դատապարտւել է միայն քաղաքական մարմինների կողմից, ինչպիսիք են օրէնսդրական մարմինները, եւ դա արւել է բացառապէս քաղաքական գործընթացներով` բանաձեւերով եւ հռչակագրերով:
Ի տարբերութիւն դատական գործընթացների, որտեղ պահանջւում է ճշմարտութիւնն ասելու համար երդում տալ եւ հանգեցնում են հարցի վերջնական լուծմամբ, քաղաքական գործընթացներն անվերջ են: Դրանք կանոններից զերծ գործընթացներ են, ընդ որում այդտեղ ոչ միայն ընդունելի է, այլեւ ենթադրւում է, որ մրցակիցները դիմելու են խայծերի օգտագործման, խորմանկութիւնների, ուղեղալուացքի ու ձեռքերն ոլորելու մեթոդներին:
Այն, ինչ դատական գործընթացում կը համարւէր սուտ վկայութիւն, արդարութեան խոչընդոտ, կամ ոճրագործութիւնից յետոյ դառնալ մեղսակից, քաղաքական գործընթացում ուղղակի կ’առաջացնի ոչ աւելին, քան պարսաւանք կամ աչքով ու գլխով ժեստ: Հասարակական կարծիքի դատարանն իրենից ներկայացնում է մի մեծ, լայնարձակ կռուադաշտ, ուր ճշմարտութիւնն առաւել նուազ կարեւորութիւն ունեցող գործօններից է: Ծխախոտի եւ գլոբալ տաքացման փաստի քողարկման պատմութիւնները բաւականաչափ պարզ ցոյց են տալիս, որ ուշադրութեան շեղումն ու շփոթութեան ստեղծումը չափազանց զօրաւոր եւ ազդեցիկ մարտավարութիւն են հանդիսանում: Նման դէպքերում, ընդամէնը պէտք է բանավէճ ստեղծել՝ բաւարար չափով խելամիտ կասկածների տրամադրմամբ, որ խելամիտ մարդիկ արդարացում ունենան որոշում կայացնելուց կամ քայլեր ձեռնարկելուց խուսափելու համար: Եւ քանի որ հասարակական կարծիքի դատարանում չկայ եզրափակում, քննարկումները շարունակւում են անվերջ:
Սրան աւելացրեք, նաեւ այն, որ զանգուածային լրատուամիջոցները, գործելով աւտոմեքենայի արագութեան լռուած ոտնեակի պէս, սնում են հակասութիւնը, ցանկացած իրավիճակ արհեստականօրէն վերածելով ենթադրաբար ազնիւ, հաւասարակշռուած եւ ամէն ինչ ընդգրկող նորութիւնների շաբլոնի: Զարմանալի չէ, որ ոճրագործները խուսափում են հանգուցալուծումից, նախընտրելի տարբերակ համարելով խառնաշփոթ ստեղծելը:
Ուստի զարմանալի չէ, որ աշխարհը չի դադարում այդ մասին խօսել: Այդ մասին խօսելը միակ ձեւն է երաշխաւորելու, որ այդ ուղղութեամբ ոչինչ չարուի: Այն յետաձգում է ցեղասպանութեան ճանաչման եւ ընդունման վերջնական որոշման կայացումը այն յոյսով, որ ամէն ինչ ինքն իրեն կ’անցնի, կը մոռացուի: Այդ առընչութեամբ երկու տարածուած տարբերակներ կան:Առաջինն այն է, որ ի տարբերութիւն հայերի, որոնք սակաւաթիւ են եւ թոյլ, թուրքերը բազմաքանակ են եւ հզօր, հետեւաբար սա արդէն փոխադարձ հիւծմանն ուղղուած պատերազմ է, որտեղ թուրքերը կը յաղթեն: Միւս տարբերակն այն է, որ հայերը եւ թուրքերը ամօթից դրդուած կամ տեղի տալով ճնշումներին ստիպուած կը լինեն հաշտուել, քանի որ հարեւանների միջեւ վէճերը Եւրոպայի արուարձաններում անվայել երեւոյթներ են համարւում:
Երկու տարբերակներն էլ չեն բացայայտում իրական պատճառը, թէ ինչու աշխարհը չի կարողանում դադարել խօսել Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Հայոց Ցեղասպանութիւնը սոսկ հայկական կամ թուրքական խնդիր չէ: Այն միջազգային հանրութեան խնդիր է, այն հասարակական նորմերի ոտնահարման խնդիր է: Եւ նոյնիսկ եթէ որեւէ պատճառով կամ պայմանով ոճրագործները եւ տուժածները հաշտուեն, միեւնոյն է, մարդկութեան հանդէպ կատարւած ոճիրի հարցը դեռեւս մնում է չլուծուած: Սա առեւտրային վէճ չէ, որին կարելի լինէր սակարկել կամ գորգի տակ թաքցնել: 20-րդ դարում թուրքերի կողմից հայերի ոչնչացմամբ մարդկութիւնը պղծուել է: Մարդկութիւնը ստորացուել է այդ ոճիրը կանխելու անզօրութեամբ: Թուրքերը բարբարոսութեան աննախադէպ նոր մակարադի հասցրեցին մարդկութիւնը, որի համար մարդկային հասարակութիւնը մինչ այժմ դեռ տառապում է: Մարդկութիւնը խղճի խայթ է զգում ոճրագործութեանը մեղսակից լինելու համար: 19-20-րդ դարերում ինքնասիրական բողոքներն ու հայերին «պաշտպանելու» կիսաքայլերը հայերի հանդէպ թշնամանքի զգացում հրահրեցին թուրքերի մէջ: Որոշ երկրներ նոյնիսկ իրենց խորհրդականներին ուղարկեցին եւ աջակցեցին թուրքերին Հայկական Հարցի վերջնական լուծման հարցում: Որոշ պետութիւններ էլ ոճրագործութիւնից յետոյ այնպես էին հրապուրուած իրենց աւարը հափշտակելու ծարաւով, որ ոտնատակ տուեցին զոհերին: Ուրիշներն էլ շարունակում են շանտաժի ենթարկել ոճրագործին աշխարհաքաղաքական նպատակներով կարճաժամկէտ օգուտներ քաղելու համար: Կարճ ասած` Թուրքիայից բացի բազմաթիւ այլ երկրներ նոյնպէս օգուտ են քաղել Հայոց Ցեղասպանութիւնից եւ դրա ճանաչման եւ պատժի ձգձգումից:
Հայոց Ցեղասպանութիւնը սոսկ հարեւանների միջեւ ծագած տարաձայնութիւն չէ: Այն միջազգային նորմերի ոտնահարման խնդիր է: Նոյնիսկ եթէ հայերը եւ թուրքերը ցանկանան մոռանալ եւ մի կողմ դնել իրենց վէճը, բազմաթիւ ականատեսների, երկրների եւ այլ միջազգային հաստատութիւնների դատապարտումը չի անհետանայ եւ, որ առաւել կարեւոր է, նրանք չեն դադարի Թուրքիային «հետապնդել»: Նոբելեան մրցանակի դափնեկիր Օրհան Փամուկի անգլերէն թարգմանչուհի Մորին Ֆրիլին խորիմաստ կերպով գրել է Թուրքիայի տաբուների մասին: Հրանտ Դինքի փաստաբան Ֆէթիյ Չեթինի` ազգութեամբ հայ տատիկի յուշերի մասին իր ներածական խօսքում Ֆրիլին գրում է.
«Երբ յաղթանակած զօրավարները հաւաքւում են պատմութիւնը թելադրելու եւ գրելու համար, նրանց մեծագոյն առաւելութիւնն այն է, որ նրանք են որոշում, թէ այդ պատմութիւնից ինչը դուրս թողնեն»: Թուրքերը սարսափում են դրանից, թէ ինչպիսին կը լինէր Հայաստանը, եթէ Ցեղասպանութիւնը չլինէր` առեւտրային եւ մշակութային խաչմերուկ հանդիսացող մեծ, անկախ Հայաստան` իր տասնեակ միլիոնաւոր խելացի, աշխատասէր, աշխարհաքաղաքական հայացքներով, քրիստոնեայ հայերով, իր ծովափերով ու նաւահանգիստներով: Այդ սարսափը ցրելու համար, նրանք յօրինել են առասպելներ, որոնք ստիպողաբար կիրարկւում են իրաւական պատիժների միջոցով եւ տարածում են Թուրքիայում` դպրոցական շովինիստական դասագրքերով եւ արտասահմանում` հասարակական յարաբերութիւնների ընկերակցութիւների միջոցով: Ֆրիլին շարունակում է. «Երբ 1927 թուականին Քեմալ Աթաթուրքը նստեց Թուրքիայի արդի պաշտօնական պատմութիւնը գրելու, Սեւրի դաշնագիրը դեռ զգալի նշանակութիւն ունէր: Սա Եւրոպայի հնարաւոր ապագան էր, որտեղ Անատոլիայի քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններն իրենց ուղին ունէին: Հէնց այս տեսանկիւնից են 4 սերունդ թուրք դպրոցականների սովորեցրել դիտարկել Օսմանեան Կայսրութեան անցած տարիներին տեղի ունեցած աղէտները, երբ Անատոլիայի մօտ մէկ քառորդից մինչև մեկ երրորդը քրիստոնեաներ էին: Նրանց չեն ասել, որ կայսրութեան այն ժամանակուայ ղեկավարութիւնը ցանկանում էր «թրքացնել» Անատոլիան` քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնների թիւը կրճատելով – հասցնելով քաղաքականապէս աննշան մակարդակի»:
Նա շարունակում է.
«Վերջին ութսուն տարիների ընթացքում Թուրքիայի զօրեղ ռազմական եւ պետական պաշտօնական մարմինները մեծագոյն ջանքերով պաշտպանել են պաշտօնական պատմութիւնը:»
Թուրքիայի քրէական օրէնսգրքերում գերիշխում են ազատ արտայայտուելու իրաւունքը խստօրէն սահմանափակող օրէնքները, որոնք էլ ապահովում են, որ թուրքերի մեծամասնութիւնը կամ չունենան, կամ շատ քիչ հնարաւորութիւն ունենան ծանօթանալու այն տեղեկատւութեանը, որը կարող է կասկածի ենթարկել պաշտօնական կարծիքը կամ բարդեցնել դրա գործադրումը:»Նա եզրակացնում է. Սրանք իսկապէս, շատ դիպուկ եւ խորիմաստ դիտողութիւններ են:
Երբ յանցագործը անհատ է, մահը կարող է նրան հանգիստ պարգեւել: Սակայն հաւաքական, պետական ոճրի դէպքում յանցանքը նման է քաղցկեղի, որը ձգձգւում եւ շարունակւում է սերնդէ-սերունդ: Այսօր տասնեակ միլիոնանոց ազգն ապրում է «բացայայտուելու» սարսափով: Ե՞րբ է այս ամէնը ջրի երես դուրս գալու` իրենց լաւ կեանքը, բարի համբաւն ու դիրքը սպառնալով ոճրագործների ու իրենց զաւակների վայելած կեանքը, որը վայելում են զոհուած ազգի գնով:
«Ճշմարտութիւնը մեզ կ’ազատագրի»,- յայտարարեց նախագահ Օբաման Անկարայում:
Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը դուրս կը մղուի պատմութիւնից միայն ճշմարտութեան պարզաբանման եւ ոճրագործութեան համար արդարացի յատուցման դէպքում: Թուրքիան պէտք է հետ գնի իր արժանապատուութիւնը եւ թթօթափուի այս տաբուից: Նա պէտք է միջազգային հանրութեանը եւ բոլոր տուժածներին փոխհատուցելու ճանապարհով վերականգնի իր պատիւն ու արժանապատւութիւնը: Միջազգային հանրութիւնը Թուրքիային սատարելով եւ վերջինիս մեղքերը ծածկելով ամենեւին էլ օգուտ չի տալիս նրան: Միեւնոյն ժամանակ, գովասանքի են արժանի նրանք, ովքեր համարձակ համոզմունքով դատապարտում են Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Ճշմարտութեան եւ հաշտութեան մարտիկներից ոմանք էլ այստեղ, այս սրահում են, ովքեր Մասաչուսեթսի դպրոցներում Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման ծրագրին սատար կանգնեցին: Ցոյց տանք մեր գնահատանքը նրանց արած սխրանքի համար:
Այսօր ես Ձեր առջեւ կանգնած եմ եւ որպէս ամերիկացի, եւ որպէս հայ: Այժմ ես մի քանի խօսք ասեմ որպէս հայ` Ցեղասպանութեան զոհերի եւ փրկուածների ժառանգ եւ մարդ, ով վերջին 13 տարիներին ապրում եւ աշխատում է իր համար տուն դարձած Հայաստանում: Մարդիկ պարզապէս կը շարունակեն խօսել մինչեւ հայերը չպարզեն, թէ ինչ է պէտք անել:
Այսօրուայ ճգնաժամային վիճակից հոգնած աշխարհում պարզապէս դժբախտութեան մասին պատմութիւններ վերապատմելով եւ սեփական վիճակից գանգատուելով արդիւնքի չենք հասնի: Պետականութեան բացակայութեան եւ միջազգային հանրութեան մէջ կայուն դիրք չունենալու պայմաններում սա հայերի համար գուցէ միակ տարբերակն է եղել: Այս վիճակը փոխուեց Հայաստանի անկախացման հետ: Այժմ հայերը այլ իրաւական դիրք ունեն, համեմատած 20 տարի առաջուայ հետ, երբ հասարակական կարծիքի դատարանը նրանց համար պայքարելու իրօք միակ մատչելի ատեանն էր: Քաղաքական եւ իրաւական իրականութիւնը փոխուել է, բայց մեր մտածելակերպը դեռ չի հասցրել հասնել այդ փոփոխութիւնների հետեւից:
Հայաստանի եւ սփիւռքի հայութիւնը դեռ չի հասկացել, թէ ինչպէս է պէտք համակարգուած ու արդիւնաւէտ կերպով հասնել ազգի առջեւ դրուած նպատակներին:
Հայերը պէտք է ձեւակերպեն իրենց ներկայիս իրավիճակը որպէս խնդիր, որը կարող է եւ պէտք է լուծուի: Ոչ ոք մեր փոխարէն չի լուծելու այս խնդիրը: Հայերը պէտք է ցոյց տան աշխարհին, թէ ինչպէս է պէտք խնդիրը լուծել: Ցարդ մենք դա չենք արել:
Չկայ համընդհանուր համաձայնութիւնցեղասպանութեան փոխհատուցման վերաբերեալ, թէ որն է խնդիրը եւ թէ ինչպէս է կարելի լուծել այն: Ոմանք ասում են, որ ներողութիւնը բաւարար է, միւսները խօսում են փողի, հողի մասին, որոշներն էլ գտնում են, որ իրաւունքի ճանաչումն ու յարգալից վերաբերմունքը բաւարար են: Մինչդեռ պատասխանն այնքան էլ անըմբռնելի չէ:
Նպատակը պէտք է լինի բոլոր տուժածներին վնասները փոխհատուցել այնպիսի գործընթացի միջոցով, որը միեւնոյն ժամանակ թոյլ կտայ Հայոց Ցեղասպանութեան պատասխանատուներին եւ օգտուողներին քաւել իրենց մեղքերը միջազգային հանրութեան առջեւ: Սա նոր, առողջ եւ կայուն խաղաղութիւն ստեղծելու հիմք կը դառնայ: Ցանկացած այլ լուծում կը ցանի նոր տարաձայնութիւնների սերմեր: Ընդունուած կանոն է` վերացուելի վնասը պէտք է վերացուի, իսկ չվերացուելին պէտք է փոխհատուցուի: Բայց խնդրի լուծման առկայութիւնը դեռեւս բաւարար չէ:
Բացի դրանից, անհրաժեշտ է գործընթաց, որը կը ստիպի հետաքրքրուած կողմերին հարցը հասցնել իրաւական տեսանկիւնից պարտաւորուած եւ քաղաքական տեսակէտից ընդունելի լուծման:
Հայերը պէտք է աջակցեն թուրքերին, ամերիկացիներին եւ այլոց պատկերացնելու, իսկ այնուհետեւ կիրարկելու այդ գործընթացն ու հանգուցալուծումը: Մենք արդէն մօտ մէկ դար խրուել եւ մնացել ենք անելանելի իրավիճակում:
Իրատես չէ ակնկալել միջազգային հանրությունից սկզբունքայնութիւնից, արդարութեան մղումից կամ անգամ իրենց սեփական շահերից բխող գործողութիւններ, քանի դեռ իրականում չեն տուժւում հարցի լուծման ձգձգելուց: : Եթէ չկա տոյժ, ապա չկայ շահ եւ հետեւաբար չկա նաեւ հրատապութիւն: Որոշ չափով Հայկական Լոբբիին խանգարող գործօնը տոյժ է, սակայն բաւական չէ, որ կշեռքի նժարն իր կողմը թեքի:
Քանի որ այսօր հաւաքուել ենք Մասաչուսեթսի Նահանգապետարանում, ես ուզում եմ յիշել խօսնակ Ջորջ Քեւերեանին եւ այս սրահում նրա, որպէս ամերիկեան պետական ծառայողի ծառայութեան դրուատելի տարիների մասին, եւ ես ողջունում եմ միւս ամերիկահայերին, որոնք մտել են հանրային ծառայության ասպարէզ: Չսխալուենք, այսօր մեր այստեղ լինելու պատճառը յատուկ վերաբերմունք կամ էթնիկական լոբբիի ազդեցութիւնը չէ, այլ այն, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը բնականօրէն եւ անխուսափելիօրէն Ամերկեան խնդիր է, եւ որ ամերիկահայերն ունեն բաւական փորձ ու գիտելիքներ այդ խնդիրը լուծելու համար: Մենք այստեղ խնդիր լուծողներ ենք: Մենք հասարակական պատասխանատուութեան եւ հանրային ծառայութեան զգացումով ենք այստեղ:
Միացեալ Նահանգների համար այդքան էլ հեշտ չէ աշխարհի առաջատարը լինելը, բայց եթէ պետութիւնը վերցնում է այդ կոչումը, ապա այն նաեւ ստանձնում է համապատասխան պարտաւորութիւններ մարդկային հասարակութեան հանդէպ: Սա դաս է եւ արժէքների համակարգ, որը եւ ես, եւ իմ դասընկեր Բարաք Օբաման սովորել ենք եւ անգամ ընկալել որպէս անառարկելի ճշմարտութիւններ, Հարուարդի համալսարանի իրաւաբանութեան ֆակուլտետի ուսանած ժամանակ, արժեհամակարգ, որը, ցաւալիօրէն, նա կարծես թէ մոռացել է:
Ամփոփելու համար նշենք, որ Միացեալ Նահանգներն ու այլ երկրներ խաղում են թուրքերի հոգու հետ ոչ միայն ի վնաս հէնց իրենց, այլ նաեւ ուրիշների` ներառեալ Հայաստանի, որի խաղաղության ձիթենու ճիւղը մերժելու հիմքում ընկած հիւանդագին վիճակը, մասամբ ձեւաւորուել է ԱՄՆ-ի դիւանագիտութեան յարմարուողական քաղաքականության արդիւնքում:
Այո, Ցեղասպանութեան ճանաչումը որոշակի այրոց կ’առաջացնի Անկարայում, եւ, հաւանաբար, որոշ տաքգլուխներ կը փորձեն դիմել հակընդդէմ, պատասխան հռետորական եւ միգուցէ նաեւ որոշ վրէժխնդրական քայլերի: Սակայն այս հարցը պէտք է լուծուի նախքան աւելի աղէտալի վիճակներ ստեղծուելը: Խիստ ռազմականացուած Թուրքիայի հետ խաղալը նման է ռադիոակտիւ հրէ գնդի հետ խաղալուն: Դիւանագէտները թերեւ ոգեւորւում են վագրին հեծնելով, սակայն վաղ թէ ուշ վագրը կը սկսի կծել եւ հարուածել, դժբախտաբար, ոչ միայն իրեն դրդողներին, այլեւ ուրիշներին:
Անցեալ տարի Գազայի ծովեզերքում տեղի ունեցած բախումները լաւագոյնս ապացուցում են վտանգը:
Ներկայում եւ ապագայում գործելու համար նախ պէտք է հստակեցնենք անցեալը:
Մարդիկ պատմութեան զգացումով օժտուած արարածներ են, ովքեր կարող են եւ պէտք է յաղթահարեն պատմական բեռը, ինչպէս Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսեանը համարձակօրէն արեց Արձանագրութիւնների դէպքում: Բազմաթիւ հարցեր կան, որոնք հայերը չեն կարող ինքնուրոյն լուծել: Կան նաեւ հարցեր, որոնք ուրիշները չեն կարող լուծել հայերի փոխարէն: Այնուամենայնիւ, հայերը Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի լուծումը կարող են հեշտացնել, եթէ խօսեն միասնական տրամաբանութեամբ եւ ոչ թէ շարունակեն Թուրքիայի, Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգների Պետդեպարտամենտի «մասնատիր եւ տիրիր» hնարքին զոհ գնալ, հնարք, որը դարերով օգտագործուել է ի վնաս մեր ազգային շահերի: Մենք պէտք է պնդենք հարցի վերջնական հանգուցալուծումը հետեւեալ հինգ պայմաններով. ճանաչում, փոխհատուցում, վերականգնում, հատուցում եւ հաշտութիւն:
Ժամանակն է բուժել Ցեղասպանութեան եւ Սառը Պատերազմի վէրքերը` հայ ազգի սփռուածութիւնն ու հատուածականութիունը: Միայն մենք կարող ենք դա անել մեզ համար: Սա այս սերնդի` պետութեան, եկեղեցու, քաղաքական, հասարակական եւ մշակութային կազմակերպութիւնների պատասխանատուութիւնն է, բայց ամէնից շատ համարձակ եւ ստեղծարար ղեկավարութեան պարտքն է: Հայերը պէտք է իրադրութիւնը գնահատեն այնպէս, ինչպէս որ կայ: Մենք պէտք է օգտագործենք այս ժամանակը մեր պաշտօնական դիրքը պարզաբանելու համար: Դա պահանջում է, որ միմեանց հետ անկեղծ, յարգալից եւ իրատեսական փոխխորհրդակցենք:
Այսպիսով իմ ուղերձի իմաստը հետեւեալն է` այո՛, մենք դեռ պէտք է խօսենք Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Մենք նաեւ պէտք է պատրաստ լինենք յարմար պահի, յարմար վայրում արդիւնաւէտ գործել, եւ երբ հնարաւոր լինի, աշխատենք ստեղծել հէնց այդ պահերը: Պետականութեան բացակայութեան դարերից յետոյ մենք վերջապէս ունենք պետութիւն, որը կարող է միջազգային ատեաններում հանդէս գալ ի շահ եւ յանուն հայ ազգի:
Արդիւնքի հասնելու համար պէտք է ունենալ հզօր ու յարգանք վայելող պետութիւն եւ միասնական ու անձնուէր ազգ, որոնք միասին խօսում եւ գործում են արդիւնաւէտ ու վճռական կերպով:
Վկայել, ողբալ, բողոքել` սրանք բոլորն էլ իրենց տեղն ունեն, բայց սրանք սոսկ արձագանքներ են:
Արձագանքող վարքագիծը բաւարար չէ: Անցան այն ժամանակները, երբ մեր խնդիրները ներկայացնում էինք աշխարհին եւ սպասում, որ աշխարհը մեր փոխարէն մեզ փրկի: Հայերը պէտք է նախաձեռնող լինեն եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցին լուծում տալ ինչպէս մեզ, այնպէս էլ ողջ աշխարհի համար:
