Եկեղեցի-Պետութիւն տարանջատում

Պետությունից անջատ լինելու պայմաններում եկեղեցու ներգործությունը
ԱՄՆ-ի հասարակության վրա (2000)

     Ելնելով ԱՄՆ-ի փորձից, եկեղեցու եւ պետության տարանջատումը հանգեցրել է եկեղեցու ուժեղացմանը եւ կրոնական գաղափարների համատարած ներգործությանը աշխարհիկ կյանքում: Լինելով պետությունից անջատ, եկեղեցին սկզբունքային դիրքորոշում է գրավել հասարակական եւ պետական մի շարք երեւույթների նկատմամբ: Չնայած եկեղեցու տարանջատվածությանը պետությունից, այն իրականացնում է մի շարք հասարակական ֆունկցիաներ, այդ թվում կրթության, բուժօգնության բնագավառներում, ունի հիվանդանոցներ, դպրոցներ, համալսարաններ, լրատվամիջոցներ, իրականացնում է սոցիալական այլ ծառայություններ: Որքան էլ որ տարօրինակ հնչի, մի երկրում ուր պետությունն ու եկեղեցին ամբողջովին տարանջատված են, կյանքի համարյա բոլոր ոլորտները, ներառյալ քաղաքական, տնտեսական, բարոյական, գտնվում են կրոնի ազդեցության տակ: Ոգեշնչված իր փրկարար առաքելությամբ, կրոնը, մասնավորապես Քրիստոնեությունը, իր հոգեւոր հովիվներով հանդերձ, մշտապես եղել է Ամերիկյան ռեֆորմի եւ սոցիալական արդարության համար պայքարի առաջամարտիկը: Եկեղեցին իրականացնում է իր այդ ազդեցությունը առանց պաշտոնների եւ առանց կապերի պետական կառույցների հետ: Լինելով բարոյական առաջնորդ, Եկեղեցին վեր է կանգնում անցողիկ եւ աշխարհիկ արժեքներից այն հասարակության, որին ծառայում է:

Viewed from the US experience, the separation of church and state has resulted in a stronger church and pervasive influence of religious ideas in civic culture. Being independent of the state, the church can take principled positions on the secular society and temporal acts of state. Although the church is separate from the state, it performs many public functions, including education, medical care, and social services, and sponsors universities, schools, hospitals, media, and a variety of social services. So paradoxically in a country where the separation of church and state is nearly complete, nearly every aspect of life is influenced by religion, including politics, policymaking, economics, and public ethics. Inspired by the salvific mission of religion, in particular Christianity, religious leaders have been at the forefront of American reform and the struggle for a more just society. They exercise this influence without public office or any direct link into the governmental structure. Their moral leadership transcends the temporal values and secular society in which they serve.

Պեությունից եկեղեցու անջատում գոյույթյուն ունի գրեթե բոլոր երկրներում, և ԱՄՆ-ը հանդիսանում է դրա տիպիկ օրինակը: Այսպես.

• համաձայն իր հիմնախնդիրների համոզման, այն ի սկզբանե բողոքական այլախոհների երկիր էր, որտեղ պիլգրիմները, քեյրները և այլ խմբերը որդեգրեցին Րոջեր ՈՒիլյամի կարգախոսը՝ «իմ վրա չոտնկոխել», այսինքն՝ անհատի խղճի ազատությունը չպետք է ոտնձգվի պետության կողմից,
• երկրի սահմանադրությամբ Աստված բառն ընդհանրապես չի օգտագործվում, բայց սահմանադրության առաջին լրացմամբ ամրագրվում է. «Կոնգրեսը չպետք է ընդունի որևէ օրենք կրոնի հաստատման կամ էլ դրան ազատորեն հետևելն արգելելու մասին»: Ասվածն ավելի տպավորիչ է դառնում, երբ ԱՄՆ-ի սահմանադրությունը բաղդատում ենք այլ երկրների (Հունաստան, Իռլանդիա) սահմանադրությունների հետ. վերջիններիս մեջ հիշատակվում են ինչպես եկեղեցին, այնպես էլ Աստված և նույնիսկ Հիսուս Քրիտոս, Սուրբ Երրորդությունը:

Նախկին ԽՍՀՄ-ի սահմանադրությամբ (52 հոդված) եկեղեցին անջատված էր պետությունից և թեև քաղաքացիների համար ձևականորեն «երաշխավորվում» էր խղճի ազատություն, բայց պետությունն ու նրա միակուսակցական բիրտ համակարգը հետևողականորեն վարում էին հակաստվածյան (աթեիստական) քարոզչություն, ընդսմին՝ հավատքի հետ առնչություն ունեցող քաղաքացիները ենթարկվում էին հետապնդման, ընկերային (սոցիալական) փաստացի խտրականության:

Եվ՛ ԱՄՆ-ում, և՛ նախկին ԽՍՀՄ-ում եկեղեցին պետությունից անջատ է:
Բայց եթե առաջինում եկեղեցին ազատորեն գործելու բացարձակ իրավունք ունի, ապա նախկին ԽՍՀՄ-ում եկեղեցին պետությունից անջատ էր հռչակվել, հետագայում հասարակական կյանքից այն դուրս մղելու, վերացնելու նպատակով:

Այսինքն՝ եկեղեցու և պետության անջատվածության միևնույն սկզբունքն այդ երկու երկրներում տարբեր արդյունքներ ունեցավ, որից էլ կարելի է հետևություն անել, որ միայն սահմանադրական դրույթներից չէ որ կախված է հասարակության վրա եկեղեցու ունեցած ազդեցության մակարդակը:

ԱՄՆ-ում պետությունից եկեղեցու անջատվածության սկզբունքի ամրագրումն այլ հետևանքներ (դրական) է ունեցել: Ոչ ոք չի երկմտում, որ մեծ դեր է խաղացել և խաղում է ԱՄՆ-ի ձևավորման, ներկա զարգացման ընթացքի, այդ թվում՝ Անկախության Հռչակագրում, նահանգների հիմնական օրենքներում, երկրի առաջատար համալսարանների, հիվանդանոցների, դպրոցների հիմնավորման, դատական համակարգի մեջ, զինված ուժերում (վերջինումս մշտապես գործում է կրոնավոր, հատկապես պատերազմների ժամանակ): Ամերիկայի առօրյայում միշտ առկա են հավատքն ու Աստված: Կոնգրեսի նիստն աղոթքով է բացվում, հասարակական ամեն մի կարևոր միջոցառում սկսվում և ավարտվում է աղոթքով (օրինակ՝ դպրոցի և համալսարանի շրջանավարտության արարողությունները), դատական նիստերը միշտ սկսվում են «Աստված պահի այս պատվական դատարանը», երկրի դրոշակի հավատարմախոսքում օգտագործվում է «մեկ երկիր Աստծո խնամքի ներքո» արտահայտությունը: Երկրի ազգային օրհներգներում միշտ Աստծո անունն է, դրամի վրա գրված է՝ «Առ Աստված է մեր հավատը»
արտահայտությունը և այլն: Եկեղեցու ազդեցությունն առկա է քաղաքական ոլորտի վրա: Չկա երկրի մի այնպիսի նախագահ, քաղաքական գործիչ, որն իր ելույթներում չհիշատակի Աստծո անունը և Քրիստոնեության հիմնարար սկզբունքները, խնդրելով երկրի և ժողովրդի ապագայի համար Աստծո օրհնությունը, շնորհաբերությունը: Ամերիկյան դատարանը եբրայա- քրիստոնեական բարոյագիտական ժառանգությունը դիտում է դատական գործունեության (պրակտիկայի) հիմք:

Եվ որովհետև հոգևորականը ժողովրդի հովիվն է, քաղաքական գործիչները հաշվի են նստում հոգևորականների կարծիքների, առաջարկությունների հետ ոչ միայն կրոնա-մշակույթային, այլև
առողջապահության, միջազգային հարաբերությունների, ազգային անվտանգության, պաշտպանության և, հատկապես, հասարակական արդարության հարցերում: Հոգևորականն էլ իր հերթին, զգալով իր հոտի առջև ունեցած իր պարտավորությունները, հրապարակայնորեն արտահայտում է իր հոտի կրոնական հենք ունեցող պահանջները, մտահոգությունները:

Օրինակ՝ սևամորթների հոգևոր առաջնորդները ղեկավարեցին նրանց ազատագրական շարժումը: Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, որն Ամերիկայում փոքրամասնական եկեղեցի է, հասարակության վրա էական
ազդեցություն ունի շնորհիվ իր կազմակերպվածության, ներքին կարգապահության, կրոնական եղբայրությունների և քույրությունների կրթա- բարերարական գործունեության: Կաթոլիկ համալսարաներն առաջնակարգ գիտական կենտրոններ են կաթոլիկ դպրոցներում (որոնք կան գրեթե բոլոր քաղաքներում) հաճախում են զգալի թվով ոչ-կաթոլիկներ, եռանդուն կերպով գործում են կաթոլիկ ծերանոցները, հիվանդանոցները, հասարակական- սոցիալական ծառայության բազում կառույցներ, հեռուստատեսային և ռադիո ծրագրերը, թերթերը, գրականությունը և այլն: Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու կարդինալների խորհուրդն Ամերիկայում մերթ ընդ մերթ իրենց կարծիքն ու տեսակետն են արտահայտում երկրի դրության, հրատապ հարցերի վերաբերյալ, ընդգծելով քրիստոնեական համընդհանուր սկզբունքների պահանջները՝ իրավահավասարությունը, հանդուրժողականությունը, հասարակական, տնտեսական արդարությունը, կյանքի սրբազանությունը և յուրաքանչյուր մարդու արժանապատվությունը: Հրեաները, որոնք նվազաթիվ փոքրամասնություն են կազմում, հասարակական նշանակություն ունեցող հարցերը քննության թիրախ են դարձնում Աստվածաշնչային սկզբունքների տեսանկյուններից: Հրեաները հաճախ քարոզչություն են իրականացնում մի այնպիսի համընդհանուր գաղափարի մասին, որը միևնույն ժամանակ նրանց ազգային շահերն է շոշափում (օրինակ՝ ազգային անխտրականություն, խղճի ազատություն): Ուշագրավ է, որ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին
Ամերիկայի հասարակական կյանքում համընդհանուր խնդիրների շուրջ սակավադեպ է հանդես գալիս, բայց, դրա փոխարեն, այն հաճախ է անդրադառնում իր ազգային նեղ խնդիրներին: Դա բացատրվում է զանազան պատճառներով և այդ պատճառներից մեկն էլ այն է, որ Ամերիկայում այլ ազգերի խնդիրների համեմատ հայ ազգի խնդիրները նվազ չափով են հայտնի, ՀԱԵ-ն որպես ազգապահպան հաստատություն, չունի բավարար միջոցներ, ինչպես այդ, այնպես էլ տիեզերական արժեքներին հետամուտ լինելու համար:

Քաղաքական գործընթացների վրա անմիջապես չներգործելով, Ամերիկայում եկեղեցիներն իրենց հավատացյալներին հուշում են, թե որ քաղաքականությունն է ընդունելի քրիստոնյաների համար (այդպես նրանք անուղղակիորեն ազդում են քաղաքականության և ընտրարշավների վրա): Նման միջամտությունը քաղաքական գործընթացների վրա ազդեցիկ է դառնում հատկապես այն պատճառով, որ հոգևոր առաջնորդներն ունեն մեծ հեղինակություն, ելույթ են ունենում համոզիչ փաստարկներով քարոզչական և լրատվական բարձրամակարդակ մոտեցումներով: Նրանք իրենց հետևորդներին քաջալերում են իրենց պատգամները տարածել ոչ միայն իրենց հոտի այլև ընդհանրապես հասարակության մեջ՝ հետապնդելով ժողովրդի փրկության նպատակ:

ԱՄՆ-ում հոգևորականը հանդիսանում է հասարակության խղճի արտահայտողը: Նա մեղքի մասին խոսում է բացահայտորեն, դատապարտում է իր հավատքին անհարիր քաղաքականությունը, հասարակական անարդարությունները և երևույթները: Հոգևորականը, որպես Աստծո ծառա, ընդգրկելով իր փրկարար առաքելությունը, խոստովանահոր պես ժողովրդի համար բացահայտում է նրանց գործած չարիքները, նպաստում է դրանցից մարդկանց հեռու մնալուն՝ ի փրկություն իրենց անձերի և երեխաների:
Նա (հին Կտակարանի մարգարեների նման) սաստում է պետական ղեկավարություններին նրանց կատարած անարդարությունների համար և նոր Կտակարանի ուսմունքի համաձայն էլ կոչ է անում մարդկանց սիրել և հարգել միմյանց: Հոգևորականն այս կերպ է օգտագործում երկրի ժողովրդավարությամբ իրեն ընձեռնված հնարավորությունները: Հոգևորականները ընտրությունների, պետա-հասարակական կյանքի ձևավորման ընթացքում հարուցում են մարդկանց մեջ նրանց պատասխանատվության զգացումն առ Աստված:

Քանի որ ԱՄՆ-ում եկեղեցին անկախ է պետությունից, այդ պատճառով էլ այն կարողանում է նվաճել հիշյալ բարձունքները: Դա արդյունքն է այն բանի որ եկեղեցին պետական համակարգում չէ, իսկ նրա խնդիրները չեն մտնում առանձին անձանց կամ պետության խնդիրների մեջ: Հոգևորական իր ուժն
գտնում է անաչառության և հավիտենական սկզբունքներին իր ունեցած հավատարմության մեջ, որի հետ ոչ մի աշխարհիկ անձ չի կարող համեմատվել: Քրիստոնյան և քրիստոնեական հաստատությունները պետք է աշխատեն այս աշխարհում, բայց ոչ թե պատկանեն այս աշխարհին: Նրանք պետք է արժանանան Աստծո շնորհներին և արդարանան իրենց Աստվածահաճո գործերով: Դա կախված չէ պետության դրությունից, առանձին անձանց կամ էլ մարդկանց խմբերից: Պեությունից եկեղեցու անջատումը վերջինիս տալիս է իր առաքելության պահանջներից բխող գործունեության ծավալման ազատ հնարավորություններ:

«ՀՀ խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին օրենքն» ընդհանրապես հավատքն ու եկեղեցին ավելի նեղ շրջանակների մեջ է ամփոփում քան ԱՄՆ-ի սահմանադրությունը: Տարօրինակ է, որ Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու ազատություններն օտար հողի վրա
ավելի ընդարձակ են, քան հայրենիքում: ՀԱԵ-ն ԱՄՆ-ում իրավունք ունի ստեղծել դպրոցներ, հիվանդանոցներ, համալսարաններ, հասարակական այլ ծառայություններ մատուցել իր առաքելությունը կատարելու համար: Այն ունի վնասահատուցման իրավունք, եթե նրա սեփականության դեմ ոտնձգություններ են կատարվել կամ էլ պատմական խտրականություն է ցուցաբերվել նրա դեմ (կրոնական խտրականության համար այնտեղ պետությունը պտասխանատվություն է կրում մինչդեռ հայրենիքում, որտեղ նշվելու է Քրիստոնեությունն առաջինը պետական կրոն հռչակելու 1700 ամյակը, ՀԱԵ-ն առայսօր, որպես բոլշևիկյան բռնապետության օրոք բռնադատված եկեղեցի, դրա համար չի ստացել որևէ փոխհատուցում): Այսօր այն կարիք ունի իրենից բռնագրավված կալվածքների շարժական և անշարժ
գույքի պետության կողմից հետ վերադարձման, առանց որի եկեղեցին չի կարող լիարժեքորեն կատարել իր ունեցած առաքելությունը:

Ուրեմն ԱՄՆ-ի փորձը ցույց է տալիս, որ բարոյական միջոցները ավելի ուժեղ են քան կրոնի ոլորտի վրա պետության անմիջական միջամտությունը: Դա այդպես է հատկապես նրա համար, որ այդ երկրում եկեղեցին ու նրա սպասավորն իսկապես հարգված են և՛ հասարակության, և՛ պետության կողմից: Իսկ եկեղեցուն պատճառված վնասները վերականգնվում են օրենքի ողջ պատշաճությամբ, որի երաշխավորը պետությունն է: Այս ամենի հիմքում ընկած է եկեղեցու նկատմամբ հասարակության ունեցած հարգանքը, որը նվաճել են եկեղեցին ու նրա սպասավորն իրենց ազնիվ դերակատարումներով:
Եկեղեցին լավ գիտի, որ « ձայն բազմաց, ձայն Աստծո» է, և դրա կշիռը շատ մեծ է ժողովրդավարական երկրի հասարակական կյանքում:

Եկեղեցին իր բարի գործերով, քրիստոնեական սկզբունքներին իր պաշտոնյաների և ծառայողների հավատարմությամբ, ժողովրդին ուղղված խորհուրդներով, խոսքով վերջինիս միշտ պահում է դրականի, լավի, բարու, բարոյաբարքայինի ոլորտում, նրանից հեռու պահելով բացասականն ու չարը, վատն ու անբարոն: ԱՄՆ-ում կա մի խորիմաստ կարգախոս, ըստ որի՝ օրենքի հարկադրանքի ուժով հարգանք կամ բարոյականություն չի ստեղծվում: Ստիպողական հարգանքը ենթակա է արհամարհանքի: Այս առումով նախկին ԽՍՀՄ-ում ապրած մարդկանց համար հարկադրանքով պետության կողմից թխված բարոյականությունն ի վերջո դարձավ արհամարհանք նույն պետության նրա գաղափարախոսության և բարոյական պատկերացումների նկատմամբ:

Հարկադրված բարոյականության դեպքում չարը գործում է անամոթ ամբարտավանությամբ: ԱՄՆ-ում Աստվածավախությունը եկեղեցու միջոցով է մտնում մարդկանց հոգիների և գիտակցության մեջ այն աստիճան, երբ նման վարքագծից մարդկանց մեջ շեղումներ են ի հայտ գալիս, նրանք ամոթից հույժ ընկճվում են և ինքնաձաղկում: Ամեն մի քաղաքացի իր արժանավայել բարքով, հավատքային սկզբունքներին իր նվիրվածությամբ, հիրավի, դառնում է աշխարհի աղ, թթխմոր, որով (ինչպես ասվում է նոր կտակարանում) բարձրանում է մարդկային հասարակությունը: Ամերիկյան լավատեսության հիմքը դա է: Թեև ԱՄՆ-ը միատարր երկիր չէ, բայց այնտեղ քրիստոնեության հիմնարար սկզբունքներն այնքան են արմատացել, որ երբ որևէ պետական, քաղաքական գործիչ շեղվում է այդ սկզբունքներից, այդ ոչ միատարր հասարակությունը սաստում է նրանց:

Այսպիսով՝ ԱՄՆ-ում եկեղեցին գաղափարի համոզմունքի շնորհիվ, լինելով պետությունից անջատ, բայց միաժամանակ իրավապես անկախ, ինքնիշխան, գերակա իր ներքին կյանքում, ազնվորեն կատարելով Աստծո խոսքը կյանքի վերածելու իր մեծ առաքելությունը, հետևողականորեն, բարեխղճորեն բարերար լուրջ ներգործություն է ունենում հասարակական կյանքի վրա, արդյունքում ստանալով այդ հասարակության խոր հարգանքը, պատկառանքը, վստահությունը և սերը:

Թովմաս Ջ. Սամուէլեան
իրավագիտության եւ փիլիսոփայության դոկտոր
«Առլեքս Ինտերնեյշնլ»