Սասունցի Դաւիթ (դաս. ուղղ.)

Ներածութիւն

«Դաւիթ» եբրայերէն նշանակում է «սիրելի»: Սասունցի Դաւիթը Հին Կտակարանի Դաւթի նման, որը սպանեց Գողիաթին, նոյնպէս սիրուած ազգային հերոս էª մի համարձակ եւ ինքնավստահ երիտասարդ, որը Աստծու կամքով պաշտպանել է իր հայրենիքը տիտանական հարստահարիչի դէմ անհաւասար մենամարտում:

Այստեղ ներկայացուած «Սասունցի Դաւիթը» Յովհաննէս Թումանեանի կողմից էպոսի երրորդ ճիւղի հիանալի յանգաւորուած մշակումն է: Էպոսը ընդգրկում է Սասնայ տան չորս սերնդի պատմութիւն: Սասունը օտարների տիրոյթներով շրջապատուած լեռնային տարածք է Հայկական բարձրաւանդակումª Վանայ լճի եւ Արարատ լեռան արեւմուտքում, որը յայտնի է իր քաջարի ժողովրդով եւ նրա անսասան ոգով: Էպոսը ձեւաւորուել է 10-րդ դարումª հիմնուելով դարաւոր բանաւոր աւանդոյթների վրայ: Առաջին անգամ էպոսի հատուածները գրի են առնուել պորտուգալական ճանապարհորդների կողմից 16-րդ դարում: Իսկ լրիւ էպոսը առաջին անգամ գրի է առնուել Գ. Սրվանձտեանցի կողմից 1873 թուականին: Ամբողջ էպոսը մեծածաւալ երկ է, որն ընդգրկում է միջնադարեան վիպասացների պատումները, որոնք թեթեւացնում էին լեռնային հովիւների ձմեռային միայնակ, երկար, ձանձրալի օրերը:

Էպոսը սկսւում է երկու եղբայրներիª Սանասարի եւ Բաղդասարի պատմութեամբ, որոնց որոշ գիտնականներ նոյնացնում են Յեզեկիայի որդիներ Ադրամելիքի եւ Սարասարի հետ (2 Թագ. 19:37, Ես. 37:38): Յեզեկիան եղել է Իսրայէլի թագաւորըª Ասորեստանի թագաւոր Սենեքերիմի կողմից Երուսաղէմի պաշարման ժամանակ: Մովսէս Խորենացինª Հայոց պատմահայրը ¥II, 5,7, III, 55), գտնում էր, որ Հայաստանի Արծրունեաց դինաստիան, որը իշխում էր Վասպուրականը եւ նրա շուրջպարը ¥Վանայ լճից մինչեւ Ուրմիայ լիճը) եւ հասնում է իր բարձունքին 908-ից 1021 թուականներին, սերում է Սանասարից: Հայկական աւանդութեան համաձայնª երկու եղբայրները հաստատուել են Սիմ լեռան մօտ, որը ոմանք ընդունում են որպէս Սասնայ լեռ: Զոյգ եղբայրները հայկական էպոսում հանդէս են գալիս որպէս հայոց արքայադուստր Ծովինարի որդիներ: Ծովինարին Խալիֆը Հայաստանից գերի է տանում Բաղդատ, երբ հայկական որոշ գաւառներ գտնւում էին արաբական իշխանութեան տակ ¥7-9-րդ դարերում): Խալիֆը որոշում է սպանել եղբայրներին, բայց չի հասցնում իրագործել իր որոշումը. եղբայրները փախչում են Հայաստան: Այստեղ նրանք սպանում են վիշապներին, կառուցում են քաղաքներ, վերականգնում են իրենց երկրի բարեկեցութիւնը եւ վերադառնում են Բաղդատª իրենց մօրը ազատելու համար:

«Սասունցի Դաւիթ» էպոսում մուսուլմանները ¥որ էպոսի այս տարբերակում վերագրւում են Մըսրին կամ Եգիպտոսին) եւ նրանց առաջնորդը ¥որ վերագրւում է Մելիք թագաւորին) կարող էին փոխարինուել ասորիներով, եւ երկու հազար տարուայ պատմութիւնը կարող էր խտացուել մէկ նախադասութեան մէջ: Բայց հիւսիս-հարաւ աշխարհաքաղաքական շարժումները Հայաստանի եւ Միջագէտքի միջեւ պահպանուել են ժողովրդի հաւաքական հիշողութեան մէջ եւ արմատաւորուել հայ բանաւոր աւանդոյթներում:

Յաջորդ ճիւղը Դաւթի հօրª Առիւծ Մհերի պատմութիւնն է, որն ազնուահոգի, իմաստուն, արդար եւ անձնազոհ հայր-թագաւորի նկարագիրն է: Մօտենալով ծերունազարդ տարիքինª առանց ժառանգի, նա նրբանկատօրէն ընդունեց իր սերնդի անցողիկութիւնըª որպէս նուիրատւութիւն յաջորդ սերնդին: Ինչպէս ասւում է հոգեհանգստեան պաշտօնի ընթերցուածքը. «Եթէ ցորենի հատիկը հողի մէջ

ընկնելով չմեռնի, միայն ինքը հատիկ կմնայ, իսկ եթէ մեռնիª բազում արդիւնք կտայ» ¥Յովհ. 12:24): Առիւծ Մհերը կերպաւորում է բնութեան ուժ եւ ուղղամտութիւն, որ պտղաբերեց իր որդունª Դաւթին, որը մեծացել է որպէս «որբ, առանց խնամակալ»:

Սասունցի Դաւթի պատմութիւնը համահունչ է ոչ միայն Հին Կտակարանի Դաւթի պատմութեանը, այլեւ Հայկի եւ Ասորեստանի Բէլի ճակատամարտի պատմութեանը: Հայկը հայկական Օրիոնն է ¥Յոբ 9:9), հայերի պաշտած աղեղնաւոր-պահապան-նախահայրը: Նրա աստուածացումը որոշ գիտնականներ նոյնացնում են յունական դիցաբանութեան Պրոմեթեւսի հետ: Մովսէս Խորենացու պատմութեան մէջ Հայկի տիտանական ճակատամարտը Բէլի հետ հանդիսանում է հայ ժողովրդի ձեւաւորման պատմութեան գլխաւոր դրուագներից մէկը: Հայկը վայելչակազմ, բարեհաճ տղամարդ էրª գանգուր մազերով, կայծկլտուն աչքերով եւ ուժեղ բազուկներով: Նա յաղթանդամ էր, հզօր նետաձիգ եւ անվախ ռազմիկ: Հայկը եւ իր ժողովուրդը, սկսած իրենց նախահայրերիª Նոյի եւ Յաբեթի ժամանակից, ապրում էին Արարատ լեռան շրջակայքում ¥որտեղից էլ գալիս է Արարատից ներքեւ ընկած շրջանի անունըª Նախիջեւան, մի տեղ, ուր իջել է Նոյը): Հարաւային մասում իշխում էր մի չարամիտ հսկայª Բէլը: Նա փորձում էր իր բռնատիրութեանը ենթարկել Հայկի ժողովրդին: Բայց վեհապանծ Հայկը հրաժարուեց ենթարկուել Բէլին: Մեծ ճակատամարտերից յետոյ Հայկը ազատեց իր ժողովրդին եւ իր հայրենիքում ազատութիւն վերահաստատեց: Այս հիւսիս-հարաւային պայքարը դարձաւ կրկնուող թեմայ Հայաստանի պատմութեան մէջ. այն կրկնուեց 750-850 թուականներին Անիի Բագրատունեաց թագաւորութեան եւ իրենց արաբ տիրակալների միջեւ: Որոշ գիտնականների համոզմամբ, մէկ դար յետոյ Դաւիթ Բագրատունին ներկայանում է որպէս Սասունցի Դաւիթª անվախ եւ ազատատենչ երիտասարդ, իսկ Յովնան Բագրատունինª որպէս ստրկամիտ քեռի Օհան:

Էպոսը չի կարող ամփոփուել մէկ խօսքով կամ մէկ տեսակէտով: Իւրաքանչիւր ընթերցող եւ ունկնդիր տարբեր ձեւով է վերաբերւում այս կամ այն անձնաւորութեանը եւ իրադարձութեանը: Չնայած Սասունցի Դաւթի կերպարըª նրա ազնւութիւնը, անվախութիւնը, ուժը եւ պարզամտութիւնը, առանձնայատուկ նշանակութիւն ունի հայերի համար, բայց այն սիրելի է բոլոր ժողովուրդներին:

Վերջապէս մի խօսք այս թարգմանութեան վերաբերեալ: Սասունցի Դաւթի բազմաթիւ անգլերէն թարգմանութիւններ կան, նրանց թուին նաեւ այս երկի թումանեանական մշակման արձակ թարգմանութիւնը: Եւ այսպէս, ինչո՞ւ յատկապէս այս թարգմանութիւնը: Որովհետեւ ուրիշ ոչ մի անգլերէն թարգմանութիւն չի փորձել ընդօրինակել Թումանեանի մեկնակերպի յանգն ու չափը, մի խօսքով, պոեզիայի այն երաժշտութիւնը, որ ընթերցողին գրաւում եւ տանում է առաջ այս հիասքանչ էպիկական երկումª տողից տող եւ տնից տուն:

Թովմաս Սամուէլեան
Երեւան, օգոստոս, 1999

I

Առիւծ-Մըհերը, զարմով դիւցազուն,

Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն.

Իշխում էր ահեղ, ու նըրա օրով

Հաւքն էլ չէր անցնում Սասմայ սարերով.

Սասմայ սարերից շա՜տ ու շատ հեռու

Թընդում էր նըրա հըռչակն ահարկու,

Խօսւում էր իր փառքն, արարքն անվեհեր,

Հազար բերան էր – մի Առիւծ-Մըհեր:

II

Էսպէս, ահաւոր առիւծի նըման,

Սասմայ սարերում նըստած էր իշխան

Քառասուն տարի: Քառասուն տարում

«Ա՜խ» չէր քաշել նա դեռ իրեն օրում.

Բայց հիմի, երբ որ եկաւ ծերացաւ,

Էն անահ սիրտը ներս սողաց մի ցաւ:

Սկըսաւ մըտածել դիւցազուն ծերը.

–  Հասել են կեանքիս աշնան օրերը,

Շուտով սեւ հողին կերթամ ես գերի,

Կանցնի ծըխի պէս փառքը Մըհերի,

Կանցնեն ե՛ւ անուն, ե՛ւ սարսափ, ե՛ւ ահ,

Իմ անտէր ու որբ աշխարքի վըրայ

Ոտի կը կանգնեն հազար քաջ ու դեւ …

Մի ժառանգ չունեմ իմ անցման ետեւ

Իմ թուրը կապի, Սասուն պահպանի …

Ու միտք էր անում հըսկան ծերունի:

III

Մի օր էլ՝ էն գորշ յօնքերը կիտած

Երբ միտք էր անում, երկընքից յանկարծ

Մի հուր – հըրեղէն յայտնուեց քաջին,

Ոտները ամպոտ կանգնեց առաջին:

Ողջո՜յն մեծազօր Սասմայ հըսկային.

Քու ձէնը հասաւ Աստըծու գահին,

Ու շուտով Նա քեզ մի զաւակ կը տայ:

Բայց լաւ իմանաս, լեռների՛ արքայ,

Որ օրը որ քեզ ժառանգ է տըւել,

Էն օր կը մեռնէք քու կինն էլ, դու էլ:

Իր կամքը լինի, ասաւ Մըհերը.

Մենք մահինն ենք միշտ ու մահը մերը,

Բայց որ աշխարքում ժառանգ ունենանք,

Մենք էլ նըրանով անմեռ կը մընանք:

Հըրեշտակն էստեղ ցոլացաւ նորից,

Ու էս երջանիկ աւետման օրից

Երբ ինը ամիս, ինը ժամն անցաւ,

Առիւծ-Մըհերը զաւակ ունեցաւ:

Դաւիթ անուանեց իրեն կորիւնին,

Կանչեց իր ախպեր Ձէնով Օհանին,

Երկիրն ու որդին աւանդեց նըրան,

Ու կինն էլ, ինքն էլ էն օրը մեռան:

IV

Էս դարում Մըսըր անյաղթ ու հըզօր

Մըսրայ-Մելիքն էր նըստած թագաւոր:

Հէնց որ իմացաւ՝ էլ Մըհեր չըկայ,

Վեր կացաւ կըռուով Սասունի վըրայ:

Ձէնով Օհանը ահից սարսափած՝

Թըշնամու առաջն ելաւ գըլխաբաց,

Աղաչանք արաւ, ընկաւ ոտները.

Դու եղիր, ասաւ, մեր գլխի տէրը,

Ու քու շուաքում քանի որ մենք կանք,

Քու ծառան լինենք, քու խարջը միշտ տանք,

Միայն մեր երկիր քարուքանդ չանես

Ու քաղցըր աչքով մեզ մըտիկ անես:

Չէ՛, ասաւ Մելիք, քու ամբողջ ազգով

Անց պիտի կենաս իմ թըրի տակով,

Որ Էգուց – էլօր, ինչ էլ որ անեմ,

Ոչ մի սասունցի թուր չառնի իմ դէմ:

Ու գընաց Օհան՝ բոլոր-բովանդակ

Սասունը բերաւ, քաշեց թըրի տակ.

Մենակ Դաւիթը, ինչ արին, չարին,

Մօտ չեկաւ դուշման Մելիքի թըրին:

Եկան քաշեցին՝ թէ զոռով տանեն,

Թափ տուաւ, մարդկանց գըցեց դէս ու դէն,

Փոքրիկ ճըկոյթը մի քարի առաւ,

Ապառաժ քարից կըրակ դուրս թըռաւ:

Պէտք է սպանեմ էս փոքրիկ ծուռին,

Ասաւ թագաւորն իրեն մեծերին:

Թագաւո՛ր, ասին, դու էսքան հըզօր,

Թըրիդ տակին է ողջ Սասունն էսօր.

Ի՞նչ պէտք է անի քեզ մի երեխայ,

Թէկուզ իր տեղով հէնց կըրակ դառնայ:

Դո՛ւք գիտէք, ասաւ, Մըսրայ թագաւոր,

Բայց թէ իմ գըլխին փորձանք գայ մի օր,

Էս օրը վըկայ,

Սըրանից կը գայ:

V

Էս որ պատահեց, մեր Դաւիթ հըսկան

Մի մանուկ էր դեռ եօթ-ութ տարեկան.

Մանուկ եմ ասում, բայց էնքան ուժեղ,

Որ նըրա համար թէ՛ մարդ, թէ՛ մըժեղ:

Բայց վա՜յ խեղճ որբին աշխարքի վըրայ,

Թէկուզ Առիւծի կորիւն լինի նա:

Ձէնով Օհանին ունէր մի չար կին:

Մին-երկու լըռեց, մի օր էլ կարգին

Իրեն մարդու հետ սկըսաւ կըռուել.

Ես մենակ հոգի, հազար ցաւի տէր,

Ի՜նչ ես ուրիշի եթիմը բերել,

Նըստեցրել գըլխիս պարապ հացակեր…

Հո՜ղեմ գըլուխը … ես գերի հո չե՞մ՝

Ամէնքի քէֆի ետեւից թըռչեմ…

Մի կուռ կորցըրո՛ւ, կարգի՛ր մի բանի,

Գընա՛, իր համար աշխատանք անի…

Ու հետն սկըսաւ ողբալ ու կոծել,

Իր օրը սըգալ, իր բախտն անիծել,

Թէ անբախտ եղաւ աշխարքի միջում,

Ոչ մի տէր ունի, ոչ մարդն է խըղճում…

Գընաց Օհանը երեխի ոտի

Մի զոյգ ոտնաման բերաւ երկաթի,

Երկաթի մի կոռ շալակին դըրած,

Ու արաւ Սասմայ քաղքի գառնարած:

VI

Քըշեց գառները մեր հովիւ հըսկան,

Ելաւ Սասունի սարերն աննըման.

«Է՜յ ջան, սարե՛ր,

Սասման սարե՜ր…»

Որ կանչեց, նըրա ձէնից ահաւոր

Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկաւ սար ու ձոր,

Վայրի գազաններ բըներից փախան,

Քարէքար ընկան, դատարկուն եղան:

Դաւիթը ընկաւ նըրանց ետեւից,

Որին մի սարից, որին մի ձորից,

Աղուես, նապաստակ, գէլ, եղնիկ բըռնեց,

Հաւաքեց, բերաւ, գառներին խառնեց,

Իրիկուան քշեց ողջ Սասմայ քաղաք:

Կաղկա՜նձ ու ոռնո՜ց, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ…

Քաղքըցիք յանկարծ մին էլ էն տեսան՝

Գալիս են հըրես անհամար գազան.

«Վա՜յ, հարա՜յ, փախէ՜ք…»

Մեծեր, երեխէք

Սըրտաճաք եղած,

Գործները թողած,

Որը տուն ընկաւ, որը՝ ժամ, խանութ,

Ու ամուր փակեց դուռն ու լուսամուտ:

Դաւիթը եկաւ, կանգնեց մեյդանում.

Վա՜հ, էս մարդիկը ի՜նչ վաղ են քընում.

Հէ՜յ ուլատէր, հէ՛յ գառնատէր,

Ելէ՛ք, շուտով բացէք դըռներ.

Ով մինն ունէր – տասն եմ բերել,

Ով տասն ունէր – քըսանն արել…

Շուտով ելէ՛ք, եկէ՜ք տարէ՜ք,

Ձեր գառն ու ուլ գոմերն արէք:

Տեսաւ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում,

Ինքն էլ մեկնըւեց քաղքի մեյդանում,

Գըլուխը դըրաւ մի քարի ՝ մընաց,

Ու մուշ-մուշ քընեց մինչեւ լուսաբաց:

Լուսին իշխաններ ելան միասին,

Գընացին Ձէնով Օհանին ասին.

Տո՛ Ձէնով Օհան, տո՛ մահի տարած,

Էս խենթը բերիր, արիր գառնարած,

Ո՛չ գառն  է ջոկում, ո՛չ՝ գէլն ու աղուէս,

Գազանով լըցրեց մեր քաղաքն էսպէս,

Աստուած կը սիրես՝ դիր ուրիշ բանի,

Թէ չէ էս խալխին լեղաճաք կանի:

VII

Ելաւ Օհանը, Դաւթի մօտ գընաց.

Հօրեղբայր Օհան, հեռո՜ւ եկ, կամա՜ց,

Ուլեր կը փախչեն:  – Մին էլ էնտեղից

Մի բոզ նապաստակ, ականջները ցից,

Խրտնեց ու ահից դուրս պրծաւ յանկարծ:

Դաւիթն էր. ելաւ, ետեւից ընկած

Էն սարը քըշեց, ետ բերաւ էս ձոր,

Բերաւ, ուլերին խառնեց նորից նոր:

Օ՜ֆ, ինչ դժուար է, հօրեղբայր Օհան.

Աստուած օխնել է էն սեւ-սեւ ուլեր,

Ամայ բոզալուկ էս ուլեր, որ կան,

Փախչում են, ցըրւում ողջ սարերն ի վեր.

Էնքան եմ երէկ վազել, չարչարուե՜լ,

Մինչեւ հաւաքել ու տուն եմ բերե՜լ…

Նայեց Օհանը, որ Դաւթի հագին

Ոտնաման չի էլ մնացել կարգին,

Մահակն էլ մաշուել, մինչ բուռն է հասել,

Մի օրուայ միջում Էնքան է վազել:

Դաւի՛թ ջան, ասաւ,  չեմ թողնի էսպէս,

Բոզալուկ ուլեր չարչարում են քեզ.

Էգուց նախիրը կը տանես արօտ:

Ասաւ Օհանը ու միւս առաւօտ

Գընաց, նորից նոր մեր Դաւթի ոտի

Մի ջուխտ նոր տըրեխ բերաւ երկաթի.

Երկաթի մի կոռ հարիւր լըդրական

Ու շինեց Սասմայ քաղքի նախրապան:

VIII

Քըշեց նախիրը մեր նախրորդ հըսկան,

Ելաւ Սասունի սարերն աննըման:

«Է՜յ  ջան, սարե՛ր,

Սասման սարե՛ր,

Ի՜նչ անուշ է

Ձեր լանջն ի վեր…»

Որ կանչեց, նըրա ձէնից ահաւոր

Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկաւ սար ու ձոր:

Վայրի գազաններ բըներից փախան,

Քարէքար ընկան, դատարկուն եղան:

Դաւիթն էր ընկաւ նրանց ետեւից,

Որին մի սարից, որին մի ձորից,

Գէլ, ինձ, առիւծ, արջ, վագըր բըռնեց,

Հաւաքեց, բերաւ, իր նախրին խառնեց

Ու առաջն արաւ դէպ Սասմայ քաղաք:

Ոռնո՜ց, մըռընչի՜ւն, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ..,

Վախկոտ քաղքըցիք մին էլ ի՜նչ տեսան,

Հէնց քաղքի վըրայ անհամար գազան…

«Վա՜յ, հարա՜յ, փախէ՜ք…»

Մեծեր, երեխէք

Սըրտաճաք եղած,

Գործները թողած

Փախան, ներս ընկան տուն, ժամ կամ խանութ,

Ամուր փակեցին դուռ կամ լուսամուտ:

Դաւիթը եկաւ կանգնեց մեյդանում,

Վա՜հ, էս քաղքցիք ի՜նչ վաղ են քընում:

Հէ՜յ կովատէր, հէյ գոմշատէր,

Ելէ՛ք, շուտով բացէք դըռներ,

Ով մինն ունէր – տասն եմ բերել,

Ով տասն ունէր – քըսանն արել:

Շուտով ելէ՜ք, եկէ՜ք, տարէ՜ք,

Ձեր եզն ու կով գոմերն արէք:

Տեսաւ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում,

Ինքն էլ մեկնուեց քաղքի մեյդանում,

Գըլուխը դըրաւ մի քարի, մընաց,

Ու մուշ-մուշ քընեց մինչեւ լուսաբաց:

Լուսին իշխաններ ելան միասին,

Գընացին Ձէնով Օհանին ասին.

–   Ամա՜ն, քեզ մատաղ,  ա՛յ Օհան ախպէր,

Մեր եզն ու մեր կով թող մընան անտէր,

Միայն սրանից ազատ արա մեզ:

Ոչ արջն է ջոկում, ոչ գոմէշն ու եզ,

Մի օր էս քաղքին փորձանք կը բերի,

Արջերոց կանի, կը տայ կաւերի:

IX

Դաւիթ չըդառաւ, մի կըրա՜կ դառաւ:

Ճարը կըտըրուած՝ Օհանը բերաւ

Նետ-աղեղ շինեց ու տըւաւ իրեն՝

Գընա, որս անի սարերի վըրեն:

Դաւիթ նետ-աղեղն առաւ Օհանից,

Հեռացաւ Սասմայ քաղքի սահմանից

Ու դառաւ որսկան: Գնաց, մի կորկում

Լոր էր սպանում, ճնճղուկ էր զարկում,

Մըթանը գընում իրեն հօր ծանօթ

Աղքատ, անորդի մի ծեր կնկայ մօտ,

Վիշապի նըման, երկա՜ր, ահա՜գին

Մեկնըւում, քընում կըրակի կողքին:

Մի օր էլ, երբ որ իր  որսից դարձաւ,

Պառաւը վըրէն սաստիկ բարկացաւ.

–  Վա՜յ Դաւիթ,  ասաւ,  մահըս տանի քեզ,

Դո՞ւ պէտք է էն հօր զաւակը լինե՜ս:

Ձեռից ու ոտից ընկած մի ծեր կին –

Ես եմ ու էն արտն Աստըծու տակին,

Ինչո՞ւ ես գընում, տափում, տըրորում,

Իմ ամբողջ տարուան  ապրուստը կըտրում:

Թէ որսկան ես դու – նետ-աղեղըդ ա՛ռ,

Ծըծմակայ գըլխից մինչեւ Սեղանսար

Քու հէրը ձեռքին մի աշխարհ ունէր,

Որսով մէջը լի որսի սար ունէր.

Եղնիկ կայ էնտեղ, այծեամ ու պախրայ.

Կարո՞ղ ես – գընա՛, էնտե՛ղ որս արա:

Ի՞նչ ես, ա՛յ պառաւ, էլ ինձ անիծում.

Ես ջահիլ եմ դեռ, ես նոր եմ լըսում:

Ո՞րտեղ է հապա սարը մեր որսի…

Գընա՛, հօրեղբայրդ – Օհանը կասի:

X

Հօրեղբօր շէմքում միւս օրը ծէգին

Դաւիթը կանգնեց աղեղը ձեռքին:

Հօրեղբա՛յր Օհան, ինչո՞ւ չես ասել՝

Իմ հէրը որսի սար է ունեցել,

Այծեամ  կայ  էնտեղ, եղջերու, կըխտար.

Վե՜ր կաց, հօրեղբա՛յր, տար ինձ որսասար:

Վա՜յ, կանչեց Օհան, էդ քու խօսքը չէր,

Էդ ով քեզ ասաւ, լեզուն պապանձուեր:

Էն սարը, որդի՛, գընաց մեր ձեռից,

Էն սարի որսն էլ գընաց էն սարից,

Էլ չկան  այծեամ, եղջերու, կըխտար:

Քանի լուսեղէն քու հէրը դեռ կար,

(Է՜յ գիդի օրեր – ո՜րտեղ էք կորել),

Ես շատ եմ էնտեղ որսի միս կերել…

Քու հէրը մեռաւ, Աստուած խըռովեց,

Մըսրայ թագաւոր զօրքեր ժողովեց,

Եկաւ, մեր երկիր քարուքանդ արաւ,

Էս սարի որսն էլ թալանեց, տարաւ.

Եղնիկը գընաց, եղջերուն գընաց …

Մեր գիրն էլ հալբաթ էդպէս էր գրած:

Անցել է, որդի, քու բանին գընա,

Մըսրայ թագաւոր ձենըդ կիմանայ…

Մըսրայ թագաւոր ինձ ի՞նչ կ՛անի որ…

Ես ի՞նչ եմ հարցնում Մըսրայ թագաւոր.

Մըսրայ թագաւոր թող Մըսըր կենայ,

Իմ հօր սարերում ի՞նչ գործ ունի նա…

Վեր կաց, հօրեղբա՛յր, նետ-աղեղդ առ,

Կապարճըդ կապի՛ր, գընանք որսասար:

Ելաւ Օհանը ճարը կըտըրուած,

Գընացին տեսան՝ էլ ի՜նչ որսասար.

Անտառը  ջարդած, պարիսպն աւերած,

Բուրգերը արած գետնին հաւասար…

XI

Գիշերը հասաւ, մընացին էնտեղ:

Ձէնով Օհանն էր, իր նետն ու աղեղ

Դըրաւ գլխի տակ, հանգիստ խըռըմփաց:

Դաւիթը մընաց մըտքի ծովն ընկած:

Մին էլ նկատեց, որ մութը հեռւում

Մի թէժ, փայլփլուն կըրակ է վառւում:

Էն լուսը բըռնած՝

Վեր կացաւ, գընաց,

Գընաց ու գընա՜ց, բարձրացաւ մի սար,

Բարձրացաւ, տեսաւ մի մեծ մարմար քար

Կիսից պատըռուած,

Ու միջից վառուած

Բըխում է լուսը պա՜րզ, քուլա՜յ –քուլա՜յ,

Բարձրանում, իջնում ետ քարի վըրայ:

Վար իջաւ Դաւիթ Էնտեղից կըրկին,

Վար իջաւ, կանչեց Ձէնով Օհանին.

Ե՛լ, հօրեղբա՛յր, քանի՞ քընես,

Ե՛լ, էն պայծառ լուսը մի տես:

Լուս է իջել բարձըր սարին,

Բարձըր սարին, մարմար քարին:

Ե՛լ, հօրեղբայր, անուշ քընից.

էն ի՞նչ լուս է բըխում քարից:

Ելաւ, խաչ քաշեց Օհանն երեսին.

Է՜յ, որդի՛, ասաւ,  մեռնեմ իր լուսին,

Էն մեր Մարութայ սարն է  զօրաւոր:

Էն լուսի տեղը կանգնած էր մի օր

Սասմայ ապաւէն, Սասմայ պահապան

Մեր Սուրբ Տիրամօր վանքը Չարխափան:

Մըշտական, երբ որ կըռիւ էր գընում,

Էնտեղ էր քու հէրն իր աղօթքն անում:

Քու հէրը մեռաւ, Աստուած խըռովեց,

Մըսրայ  թագաւոր զօրքեր  ժողովեց,

Մեր վանքն էլ եկաւ քանդեց էն սարում,

Բայց դեռ սեղանից լոյս է բարձրանում …

XII

Դաւիթը էս էլ երբ որ իմացաւ,

–   Անո՛ւշ  հօրեղբայր, հօրեղբա՛յր, ասաւ,

Որբ եմ ու անտէր աշխարքի վըրայ,

Հէր չունեմ՝ դու ինձ հէրութիւն արա՛:

Էլ չեմ իջնի ես Մարութայ սարից,

Մինչեւ չըշինեմ մեր վանքը նորից:

Քեզանից կուզեմ հինգ հարիւր վարպետ,

Հինգ հազար բանվոր մըշակ նըրանց հետ,

Որ գան՝ էս շաբաթ կանգնեն ու բանեն,

Առաջուան կարգով մեր վանքը շինեն:

Գընաց Օհանը ու բերաւ իր հետ

Հինգ հազար բանուոր, հինգ հարիւր վարպետ:

Վարպետ  ու բանուոր  եկան կանգնեցին,

Չըրը՛խկ հա թըրը՛խկ նորից շինեցին,

Առաջուան  կարգով, փառքով  փառաւոր

Բարձըր Մարութայ վանքը Տիրամոր:

Ցըրուած միաբանք ետ նորից եկան,

Նորից թընդացին աղօթք, շարական.

Ու երբ շէն արաւ հօր վանքը նորից,

Ցած իջաւԴաւիթ Մարութայ սարից:

XIII

Համբաւը տարան Մըսրայ Մելիքին.

–  Հապա՜ չես ասիլ՝ Դաւիթը կրկին

Հօր վանքը շինել, իշխան է դառել,

Դու օխտը տարուան խարջը չես առել:

Մելիք զայրացաւ.

– Գընացէ՛ք,  ասաւ,

Բադին, Կոզբադին,

Սիւդին, Չարխադին,

Սասմայ քար ու հող տակն ու վեր արէք,

Իմ օխտը տարուան խարաջը բերէք:

Քառսուն կոյս աղջիկ բերէք արմաղան,

Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան,

Քառսունն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան,

Իմ տանն ու դըռան ղարաւաշ դառնան:

Ու Կոզբադին առաւ զօրքեր.

– Գըլխի՛ս վըրայ, ասաւ, իմ տէր.

Գընամ հիմի քանդեմ Սասուն,

Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն,

Քառսուն բեռնով դեղին ոսկի,

Տեղը ջընջեմ հայոց ազգի:

Ասաւ. Մըսրայ աղջիկ ու կին

Պար բըռնեցին ու երգեցին.

– Մեր Կոզբադին գընաց Սասուն,

Կանայք բերի քառսուն-քառսուն,

Քառսուն բեռնով ոսկի բերի,

Մեր ճակատին շարան շարի,

Կարմիր կովեր բերի կըթան՝

Գարնան շինենք եղ ու չորթան:

Ջա՛ն Կոզբադին, ջան Կոզբադին,

Սասմայ Դաւթին զարկեց գետին:

Ու Կոզբադին փըքուած, ուռած,

– Շնորհակալ եմ, քոյրե՛ր, գոռաց,

Մինչեւ գալըս դեռ համբերէք,

Էն ժամանակ պիտի պարէք…

XIV

Էսպէս երգով,

Զոռով-զօրքով

Գոռ Կոզբադին մըտաւ Սասուն.

Օհան լըսեց՝ կապուեց լեզուն:

Աղ ու հացով,

Լաց ու թացով

Առաջն ելաւ,

Խընդիրք արաւ.

– Ինչ որ կուզես՝ ա՛ռ, տա՛ր, ամա՜ն.

Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման,

Դառը դադած դեղին ոսկին,

Միայն թէ գըթա մեր խեղճ ազգին,

Մի՛ կոտորիր, մի՛ տար մահու,

Վերեւ՝ աստուած, ներքեւը՝ դու…

Ասաւ, բերաւ, շարան-շարան

Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման,

Ու Կոզբադին կանգնեց, ջոկեց,

Մարագն արաւ, դուռը փակեց,

Քառսուն կոյս աղջիկ, սիրուն, արմաղան,

Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան,

Քառսունն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան,

Մըսրայ Մելիքին ղարաւաշ դառնան:

Դեզ-դեզ կիտեց դեղին ոսկին.

Սեւ սուգ կալաւ հայոց ազգին:

XV

Հե՜յ, ո՞ւր ես, Դաւի՜թ, հայոց պահապան,

Քարը պատըռուի – դուրս արի մեյդան:

Քանդած հօր վանքը որ շինեց նորից,

Ցած իջաւ Դաւիթ Մարութայ սարից,

Ժանգոտած, անկոթ մի շեղբիկ գըտաւ,

Գընաց՝ պառաւի շաղգամը մըտաւ:

Պառաւն էր.  եկաւ՝ անէ՜ծք, աղաղա՜կ.

– Վա՜յ, խելա՛ռ Դաւիթ, շաղգամի տեղակ

Դու կըրակ ուտես, ցաւ ուտես, ասաւ,

Քու աչքն աշխարքում մենակ ի՞նձ տեսաւ.

Կորեկըս արիր գետնին հաւասար,

Էս էր մընացել ձըմեռուան պաշար,

Էս էլ կըտրում ես,

էլ ո՞նց ապրեմ ես:

Թէ կըտրիճ ես դու, աղեղդ ա՛ռ, գընա՛,

Քու հօր աշխարքին տիրութիւն արա՛,

Քու հօր գանձը կե՛ր,

Թողել ես անտէր,

Մըսրայ թագաւոր ղըրկել է՝ տանի:

– Էլ ի՞նչ ես վըրես բարկանում, նանի՛,

Էդ ի՞նչ ես ասում, ես չեմ հասկանում,

Մըսրայ թագաւոր մեր ի՞նչն է տանում:

Մըսրայ թագաւոր մեր ի՜նչն է տանում…

Մըսրայ թագաւոր քու աչքն է հանում,

Դանդալոշ Դաւիթ. ղըրկել է հըրեն,

Եկել են Սասմայ քաղաքի վըրէն

Բադին, Կոզբադին,

Սյուդին, Չարխադին,

Թալան են տալի բովանդակ Սասուն.

Քառսուն բեռ ոսկի խարաջ են ուզում,

Քառսուն կոյս աղջիկ, սիրուն, արմաղան,

Քառսուն կարճ կնիկ, որ երկանք աղան,

Քառսունն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան,

Մըսրայ Մելիքին ղարաւաշ դառնան:

– Ի՞նչ ես, ա՛յ պառաւ, էլ ինձ անիծում.

Ցոյց տուր մի տեսնեմ – ո՞րտեղ են ուզում:

– Ո՜րտեղ են ուզո՜ւմ… Մահըս տանի քե՜զ.

Դո՛ւ պէտք է էն հօր զաւակը լինե՜ս…

Եկել ես՝ էստեղ շաղգամ ես լափում…

Ոսկին Կոզբադին ձեր տանն է չափում,

Աղջիկներ փըլեկ մարագն են լըցրած:

Շաղգամը թողեց Դաւիթն ու գընաց:

Տեսաւ՝ Կոզբադին իրենց տան միջին,

Չափում է ոսկին՝ թեղած առաջին,

Սիւդին, Չարխադին պարկերն են բըռնել,

Ձէնով Օհանն էլ շըլինքը ծըռել,

Կանգնել է հեռու, ձեռները ծոցին:

Տեսաւ, աչքերը արնով լըցուեցին:

– Վե՛ր կաց, Կոզբադին, հեռո՛ւ կանգնիր դու,

Իմ հօր ոսկին է – ես եմ չափելու:

– Կոզբադին ասաւ.  – Է՜յ, Ձէնով Օհան,

Կը տաս – տո՛ւր խարջը էս օխտը տարուան,

Թէ չէ՝ կը գնամ, միրուքըս վըկայ,

Մըսրայ-Մելիքին կը պատմեմ, կը գայ,

Ձեր Սասմայ երկիր քար ու քանդ կ՛անի,

Տեղը կը վարի, բոստան կը ցանի:

– Կորէ՛ք, անզգամ դուք Մըսրայ շըներ,

Բա չ՞էք իմացել դուք Սասմայ ծըռեր…

Մեռա՞ծ էք կարծում դուք մեզ, թէ՞ շուաք,

Կ՞ուզէք մեր երկիր դընէք խարջի տա՜կ…

Բարկացաւ Դաւիթ, չափը շըպըրտեց,

Տըւաւ Կոզբադնի գըլուխը ջարդեց,

Չափի փըշրանքը պատն անցաւ, գընաց,

Մինչեւ օրս էլ դեռ գընում է թըռած:

Ու ելան՝ թափած ոսկին թողեցին,

Հայոց աշխարքից փախան գընացին

Բադին, Կոզբադին,

Սիւդին, Չարխադին:

XVI

– Վա՜յ, վա՜յ, հօրեղբա՛յր, ի՜նչ ասեմ ես քեզ.

Մենք ունենք էստեղ դեղին ոսկու դէզ,

Դու արել ես ինձ քաղաքի ծառան,

Դու թողել ես ինձ օտարի դըռան…

Հօրեղբայրն ասաւ. – Ա՛յ խենթ, խելագար,

Ոսկին պահել եմ Մելիքի համար,

Որ քաղցըր լինի աչքը մեզ վըրայ:

Չըտուիր, հիմի որ զօրք առնի՝ գայ,

Սասմայ քար ու հող հեղեղի, տանի,

Ո՞վ դէմը կերթայ, ո՞վ կըռիւ կանի:

– Դու կա՛ց, հօրեղբա՛յր, թող գայ, ե՛ս կերթամ,

Կերթամ, ե՛ս նըրան պատասխան կը տամ:

Ու մութ մարագի դըռանը զարկեց,

Փակած աղջիկներ հանեց, արձակեց:

– Գընացէ՛ք, ասաւ, ազատ ապրեցէ՛ք,

Սասունցի Դաւթին արեւ խընդրեցէք:

XVII

Էսպէս ջարդուած, արիւնլուայ

Փախան, ընկան հողը Մըսրայ

Բադին, Կոզբադին,

Սիւդին, Չարխադին:

Մըսրայ կանայք հեռուից տեսան,

Հեռուից տեսան, ուրախացան

Ու ծափ տուին կըտերներին.

– Եկա՜ն, եկա՜ն, բերի՜ն, բերի՜ն…

Մեր Կոզբադին գնաց Սասուն,

Կանայք բերաւ քառսուն-քառսուն,

Կարմիր կովեր բերաւ կըթան՝

Գարնան շինենք եղ ու չորթան…

Հէնց մօտեցան, նըկատեցին,

Ծափ ու խընդում ընդհատեցին,

Քըրքըջացին ու կանչեցին.

– Է՜յ, Կոզբադին մեծաբերան,

Էդ ո՞րտեղից լերան-լերան,

Լերան-լերան կը գաս փախած,

Հաստ գըլուխըդ կիսից ճըղած:

Էն դո՞ւ չասիր՝ գընամ Սասուն,

Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն,

Քառսուն բեռնով ոսկի հանեմ,

Հայոց երկիր աւեր անեմ:

Գացիր Սասուն քանց գէլ գազան,

Ետ ես գալի քանց շուն վազան …

Ու Կոզբադին խիստ բարկացաւ.

– Սո՛ւս կացէք դուք, լըրբե՛ր,  ասաւ.

Ձեր մարդիկն էք տեսել դուք դեռ,

Դուք չէք տեսել Սասմայ ծըռեր:

Սասմայ ծըռեր լերան-լերան,

Նետեր ունեն մի-մի գերան.

Սասմայ երկիր քար ու կապան,

Դըժար սարեր, ձոր ու ծապան.

Նըրանց խոտեր – ինչպէս կեռ թուր,

Զօրք ջարդեցին երեք հարիւր…

Ասաւ ու էլ չառաւ դադար,

Վըռազ-վըռազ, գըլխապատառ

Վազեց իրեն թագաւորին:

Խընդաց թագուորն իր աթոռին:

– Ապրե՛ս, ապրե՛ս, քաջ Կոզբադին,

Արժէ՝ կախեմ ես քու ճըտին

Մեր ղուզղունի մեծ նըշանը –

Պարգեւ քու մեծ յաղթութեանը:

Ո՞ւր են, հապա առաջըս բեր

Սասմայ ոսկին ու աղջիկներ:

Ասաւ Մելիք, ու Կոզբադին

Գըլուխ տըւաւ մինչեւ գետին.

– Ապրա՜ծ կենաս, մեծ թագուոր,

Զոռով փախայ ես ձիաւոր,

Ո՞նց բերէի Սասմայ ոսկին:

Մի խենթ ծընուեց հայոց ազգին,

Ոչ ահ գիտի, ոչ տէր ու մեծ,

Գըլուխս Էսպէս տըւաւ ջարդեց.

«Չե՛մ տալ, ասաւ, իմ հօր ոսկին,

Չեմ տալ կանայք իմ հայ ազգին,

Սասմայ երկիր ձեզ տեղ չըկայ…

Քու թագաւոր, ասաւ, թո՛ղ գայ,

Թող գա ինձ հետ կըռիւ անի,

Թէ ղոչաղ է՝ զոռով տանի»:

Կատաղեց, փըրփրեց Մըսրայ թագաւոր.

– Կանչեցէ՜ք, ասաւ, իմ զօրքը բոլոր.

Հազար հազար մարդ նորելուկ մանուկ,

Հազար հազար մարդ անբեղ, անմօրուք.

Հազար հազար մարդ բեղը նոր ծըլած,

Հազար հազար մարդ նոր թախտից ելած,

Հազար հազար մարդ թուխ միրուքաւոր,

Հազար հազար մարդ սպիտակ ալեւոր,

Հազար հազար մարդ, որ փողեր հընչեն.

Հազար հազար մարդ, որ թըմբուկ զարկեն…

Կանչեցէ՜ք, թող գան, հագնեն զէ՜նք, զըրա՜հ,

Կըռիւ տի գընամ ես Դաւթի վըրայ,

Սասունն աւերեմ,

Հեղեղեմ, բերեմ:

XVIII

Էսպէս անհամար զօրքեր հաւաքեց,

Եկաւ Սասմայ դաշտ, բանակը զարկեց

Ու ծանըր նըստեց Մըսրայ թագաւոր:

Էնքան ահագին բազմութիւնն էն օր

Բաթմանայ ջըրին եկաւ ու չոքեց,

Ով եկաւ, խըմեց – գետը ցամաքեց.

Սասմայ քաղաքում մընացին ծարաւ:

Ձէնով Օհանին զարմանքը տարաւ:

Քուրքը ուսն առաւ, սարը բարձրացաւ.

Սարը բարձրացաւ, տեսաւ, ի՜նչ տեսաւ:

Ճերմակ վըրանից դաշտը ճերմակել,

Ասես՝ էն գիշեր ձըմեռը եկել,

Սպիտակ ձիւնով պատել էր Սասուն:

Լեղին ջուր կտրեց, կապ ընկաւ լեզուն,

Հարա՜յ կանչելով՝ փախաւ տուն ընկաւ.

– Վա՜յ, փախէ՜ք, եկա՜ւ… հա՜յ, հարա՜յ, եկաւ…

– Ի՞նչը, հօրեղբա՛յր, ի՞նչը, ի՞նչն եկաւ…

– Ցաւն ու կըրա՜կը Դաւթի պինչն եկաւ:

Մըսրայ թագաւոր ելել է, եկել,

Եկել, մեր դաշտին բանակ է զարկել.

Թիւ կայ աստղերին, թիւ չկայ զօրքին…

Վա՜յ մեր արեւին, վա՜յ մեր աշխարքին…

Ե՛կ, ոսկին տանենք, աղջիկներ տանենք,

Չոքենք առաջին, պաղատանք անենք,

Գուցէ թէ գըթայ,

Մեզ սըրի չըտայ…

– Դու կա՛ց, հօրեղբայր, դու դարդ մի՛ անիր.

Գընա՛, քու օդում դու հանգիստ քընիր.

Հիմի ես կ՛ելնեմ, Սասմայ դաշտ կ՛երթամ,

Մըսրայ-Մելիքին պատասխան կը տամ:

Ու գընաց Դաւիթ ծանօթ պառաւին.

– Նանի ջա՛ն, ասաւ, ժանգոտած ու հին

Երկաթի կըտոր, անթարոց, շամփուր,

Ինչ ունես չունես, հաւաքի՛ր, ինձ տուր,

Մի էշ էլ գըտիր, որ վըրէն նըստեմ,

Կըռիւ տի գընամ Մըսրայ զօրքի դէմ:

– Վա՜յ, Դաւի՛թ, ասաւ, մահս տանի քեզ.

Դո՞ւ պէտք է էն հօր զաւակը լինե՜ս…

Քու հէրն ունէր կըռուի համար

Հըրեղէն ձի, ոսկի քամար,

Ծալ-ծալ կապեն, գուռզը պողպատ,

Թամբ սադափէն, կուռ սաղաւարտ,

Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին,

Զըրահ շապիկ, Թուր-Կէծակին,

Դու եկել ես, ա՛յ խենթ ու ծուռ,

Ինձնից կ՛ուզես էշ ու շամփո՜ւր…

– Ամա՛ն, նանի՛, չեմ լըսել դեռ:

Ո՜ւր են հիմի իմ հօր զէնքեր:

– Հօրեղբօրըդ գընա հարցուր.

Ո՞ւր են, ասա, հանի՛ր, բե՛ր, տո՛ւր:

Բան է, թէ որ չտա սիրով,

Աչքը հանի՛ր, խըլի՛ր զօռով:

XIX

Դաւիթ գընաց հօրեղբօր մօտ.

– Է՜յ հօրեղբայր, կանչեց հերսոտ,

Իմ հէրն ուներ կռուի համար

Հրեղէն ձի, ոսկի քամար,

Ծալ-ծալ կապեն, գուռզը պողպատ,

Թամբ սադափէն, կուռ սաղաւարտ,

Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին,

Զըրահ շապիկ, Թուր-Կէծակին,

Կը տաս – բեր տուր…

– Վա՜յ, Դաւիթ ջա՜ն,

Ահից գոռաց Ձէնով Օհան.

Քու հօր մահուան տարուց – օրից

Դուրս չեմ հանել ձին ախոռից,

Ոչ սընդուկից Թուր-Կէծակին,

Զըրահ շապիկ, ոսկի գօտին…

Ինձ թող, ամա՛ն, մի՛ սպանիր,

Կուզես – հըրէն, գընա հանի՛ր:

XX

Հագաւ Դաւիթ զէնք ու զըրահ,

Կապեց գօտին, Թուր-Կէծակին,

Խաչն էլ իր յաղթ բազկի վըրայ,

Ելաւ, Հեծաւ Առիւծ հօր ձին,

Հօր ձին հեծաւ ու մըտրակեց.

Ձէնով Օհան լալով երգեց.

–  Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս հըրեղէն մեր ձին,

Ա՜խ, հըրեղէն մեր ձին.

Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս մեր ոսկի գօտին,

Ա՜խ, մեր ոսկի գօտին.

Ափսո՜ս, թանկ կապեն, որ հագին տարաւ,

Ա՜խ, որ հագին տարաւ…

Դաւիթ բարկացաւ,

Ձին քշեց, դարձաւ,

Օհանը վախեց,

Իր երգը փոխեց.

«Ափսո՜ս, նորելուկ Դաւիթըս կորաւ,

Ա՜խ, Դաւիթըս կորաւ»:

Էս որ իմացաւ,

Դաւիթ մեղմացաւ,

Իջաւ, Օհանի ձեռքը համբուրեց:

Ձէնով Օհանն էլ, ինչպէս հայր ու մեծ,

Օրհնեց, խըրատեց նըրան հայրաբար,

Դէպի Սասմայ դաշտ դըրաւ ճանապարհ:

XXI

Սասունցի Դաւթին ունէր մի քեռի.

Անունը Թորոս, ահեղ աժդահայ:

Սա էլ իմացաւ համբաւը կռուի,

Մի բարդի ուսին գալիս է ահա:

Գալիս է՝ հեռուից բարձըր գոռալով.

– Ի՜նչ էք վեր եկել էս դաշտի միջում,

Քանի գըլխանի մարդիկ էք կամ ո՞վ,

Սասունցի Դաւթին որ չէք ճանաչում…

Բա չե՞ք իմանում, որ էստեղ է նա

Գալու՝ խաղացնի իր ձին թեւաւոր.

Չըքուեցէ՜ք, հիմի ուր որ է՝ կը գայ,

Եկել եմ սըրբեմ մեյդանը էսօր:

Ասաւ ու քաշեց իր ուսի բարդին,

Սըրբեց բանակից մի քըսան վըրան…

Դաւիթն էլ ահա սարի գագաթին

Կանգնած՝ գոռում է վիշապի նըման.

– Ով քընած էք՝ արթուն կացէ՜ք,

Ով արթուն էք՝ ելէ՜ք, կեցէ՜ք,

Ով կեցել էք՝ զէնք կապեցէ՜ք,

Զե՛նք էք կապել՝ ձի թամբեցէ՜ք,

Ձի էք թամբել՝ ելէ՜ք, հեծէ՛ք.

Յետոյ չասէք, թէ մենք քընած  –

Դաւիթ գող-գող եկաւ, գընաց…

Էսպէս կանչեց, ասպանդակեց,

Ու, ինչ ամպից կէծակ զարկի,

Մըսրայ զօրքի մէջտեղ զարկեց,

Շողացնելով Թուր-Կէծակին:

Ջարդեց, փըշրեց մինչեւ կէսօր.

Կէսօր արինն ելաւ հեղեղ,

Քըշեց, տարաւ հազարաւոր

Մարդ ու դիակ ողջ միատեղ:

Կար զօրքի մէջ մի ալեւոր՝

Աշխարք տեսած ու բանագետ,

– Տըղե՛րք, ասաւ, ճամփայ տուէք,

Գընամ խօսեմ ես Դաւթի հետ:

Գընաց, կանգնեց Դաւթի առաջ,

Էսպէս խօսեց էն ծերունին.

– Դալա՛ր կենա, կուռըդ, ո՛վ քաջ,

Սուրըդ կըտրուկ միշտ քու ձեռին:

Մի ծերունուս խօսքին մըտիկ,

Տե՛ս, քու խելքը ինչ է կըտրում:

Ի՞նչ են արել քեզ էս մարդիկ,

Հե՞ր ես սըրանց դու կոտորում:

Ամէն մինը մի մօր որդի,

Ամէն մինը մի տան ճըրագ,

Որը կինն է թողել էնտեղ

Աչքը ճամփին, խեղճ ու կըրակ,

Որը՝ մի տուն լիք մանուկներ,

Որը՝ ծընող աղքատ ու ծեր,

Որը՝ լացով, քողն երեսին

Նորապըսակ ջահել հարսին…

Թագաւորը զոռով-թըրով

Հաւաքել է, էստեղ բերել:

Խեղճ մարդիկ ենք՝ պակաս օրով,

Մենք քեզ վընաս ի՞նչ ենք արել:

Թագաւորն է քու թըշնամին,

Կըռիւ ունես – իր հետ արա,

Հե՞ր ես քաշում Թուր-Կէծակին

Էս անճարակ խալխի վըրայ:

– Լաւ ես ասում դու, ծերունի՛,

Ասաւ Դաւիթն ալեւորին,

Բայց թագաւորն ո՞ւր է հիմի,

Որ սեւ կապեմ նըրա օրին:

– Մեծ վըրանում քընած է նա,

Է՛ն, որ միջից ծուխը կ՛ելնի.

Էն ծուխն էլ հո ծուխ չի որ կայ,

Գոլորշին է իր բերանի:

Ասին. դէպի մեծ վըրանը

Ասպանդակեց Դաւիթն իր ձին,

Քըշեց, գընաց ու դըռանը

Գոռաց կանգնած արաբներին.

– Ո՞ւր է, ասաւ, ի՞նչ է կորել,

Դուրս կանչեցէ՛ք, գա ասպարեզ,

Թէ մահ չունի՝ մահ եմ բերել,

Գըրող չունի՝ գըրողն եմ ես…

– Մելիքն, ասին, քուն է մըտել,

Օխտը օրով պէտք է քընի.

Երեք օրն է դեռ անցկացել,

Չորս օր էլ կա, քունը առնի:

– Ի՜նչ, բերել է աղքատ ու խեղճ

Խալխին լըցրել ծովն արիւնի,

Ինքը մըտել վըրանի մէջ՝

Օխտը օրով հանգիստ քընի՜…

Քընել-մընել չեմ հասկանում,

Վե՛ր կացրէք շո՜ւտ, դուրս գա մեյդան,

Էնպէս դըրան ես քընացնեմ,

Որ չըզարթնի էլ յաւիտեան:

Ելան մարդիկ ճարահատուած

Շամփուր դըրին թեժ կըրակին:

Ու զարկեցին խոր մըրափած

Մըսրայ-Մելքի բաց կրընկին:

–   Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ

Էս անիծուած լուի ձեռից:

Խոր մըռընչաց հըսկան հանդարտ

Ու շուռ եկաւ, քընեց նորից:

Ելան, բերին մեծ գութանի

Խոփը դըրին թեժ կըրակին,

Ու կաս-կարմիր, կեծկըծալի,

Շիկնած տուին մերկ թիկունքին:

– Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ

Էս անիրաւ մոծակներից,

Աչքը բացաւ հըսկան հանդարտ,

Ուզում էր ետ քընել նորից:

Տեսաւ Դաւթին: Գլուխն ահեղ

Վեր բարձրացրեց մըռընչալով,

Փըչեց վըրէն, որ թըռցընի

Էն աժդըհին մի փըչելով:

Տեսաւ, տեղից ժաժ չի գալի,

Զարմանքն ու ահ պատեց հոգին:

Արնոտ աչքերն ըսպառնալի

Յառեց խոժոռ Դաւթի աչքին:

Նայեց թէ չէ, զգաց՝ իր մէջ

Տասը գոմշի ուժ պակասեց:

Պառկած տեղից վրայ նստեց

Ու ժպտալով հետը խօսեց:

– Բարով, Դաւի՛թ, հոգնած ես դեռ,

Ե՛կ, մի նստի՛ր, խօսենք կարգին,

Յետոյ դարձեալ կըռիւ կ՛անենք,

Եթէ կըռիւ կ՛ուզես կըրկին…

Իր վըրանում բըռնակալը

Քառսուն գազ խոր հոր էր փորել,

Ցանցով փակել մութ բերանը,

Վըրէն փափուկ խալի փըռել:

Ում որ յաղթել չէր կարենում,

Շողոմելով կանչում էր նա,

Նըստեցնում էր իր վըրանում

Էն կորստեան հորի վըրայ:

Իջաւ Դաւիթ ձիուցը ցած,

Գընաց նըստեց… ընկաւ հորը.

– Հա՛, հա՛, հա՛, հա՛, քահ-քահ խընդաց

Մըսրայ դաժան թագաւորը:

– Դէ, թող հիմի գընայ խաւար

Հորում փըթի, էնքան մընայ:

Ու ահագին մի ջաղացքար

Բերաւ, դըրաւ հորի վըրայ:

XXII

Քընեց էն գիշեր Ձէնով Օհանը:

Գիշերն երազում երեւաց ծերին՝

Մըսրայ երկընքում արեւ ճառագած,

Սեւ ամպ էր պատել Սասմայ սարերին:

Սաստիկ վախեցած վեր թըռաւ տեղից:

– Վա՛յ, կընի՛կ, ասաւ, մի ճըրագ արա՛,

Գընա՜ց մեր անփորձ Դաւիթը ձեռից,

Սեւ ամպ էր իջել Սասունի վըրայ:

– Հողե՜մ գըլուխդ, ասաւ կընիկը,

Ո՜վ գիտի՝ Դաւիթն ո՛ւր է քէֆ անում…

Դու էլ քեզ համար քու տանը ընկած՝

Ուրիշի համար երազ ես տեսնում:

Քընեց Օհանը: Վեր կացաւ դարձեալ.

– Կընի՛կ, Դաւիթը նեղ տեղն է ընկած.

Մըսրայ վառ աստղը շողում էր պայծառ,

Մեր աստղը հիւանդ ցոլքում դալկացած:

– Ի՞նչ եղաւ քեզ, մա՛րդ, գիշերուան կիսին.

Բարկացաւ վըրեն կընիկն աղմուկով:

Խաչ քաշեց էլ ետ Օհանն երեսին,

Շուռ եկաւ, քընեց խըռոված հոգով:

Մի ուրիշ պատկեր աւելի ահեղ.

Տեսաւ՝ երկընքի բարձըր կամարում

Վառւում էր Մըսրայ աստղը փառահեղ,

Սասմայ աստղիկը սուզուեց խաւարում:

Զարթնեց վախեցած: – Տունդ քանդուի, կի՜ն:

Ես ո՜նց լըսեցի քու էդ կարճ խելքին,

Կորաւ մեն-մենակ մեր ջահելն անտէր.

Վե՛ր կաց, շո՛ւտ արա, զէնքերըս մի բե՛ր…

XXIII

Ելաւ Օհան, գոմը մըտաւ,

Զարկեց ճերմակ ձիու մէջքին.

– Է՜յ, ճերմակ ձի, մինչ ե՞րբ, ասաւ,

Կը հասցընես Դաւթի կըռուին:

«Մինչեւ լուսը կը հասցնեմ».

Ու ձին տըւաւ փորը գետին.

– Մե՛ջքըդ կոտրի, լուսն ի՞նչ անեմ.

Լաշի՞ն հասնեմ ես թէ՞ նաշին:

Կարմիր ձիու մէջքին զարկեց.

Սա էլ երետ փորը գետին.

– Ջա՛ն կարմիր ձի, մինչ ե՞րբ դու ինձ

Կը հասցընես Դաւթի կռուին:

«Մի ժամի մէջ, կարմիրն ասաւ,

Կը հասցընեմ Դաւթի կռուին»:

– Լեղի դառնայ, սեւ մահ ու ցաւ,

Ինչ տըւել եմ քեզ էն գարին:

Հերթը եկաւ սեւին հասաւ.

Գետին շերետ փորը սեւ ձին:

– Է՜յ, ջան Սեւուկ, մինչ ե՞րբ, ասաւ,

Կը հասցընես Դաւթի կռուին:

«Եթէ ամուր մէջքիս մընաս,

Ոտըդ դընես ասպանդակին,

Մինչեւ մեկէլ ոտըդ շուռ տաս,

Կը հասցընեմ», ասաւ սեւ ձին:

XXIV

Սեւ ձին քաշեց Ձէնով Օհան,

Ձախը դըրաւ ասպանդակին,

Աջն էլ մինչեւ շուռ տար վըրան,

Կանգնեց Սասմայ սարի գըլխին:

Տեսաւ՝ Դաւթի նըժոյգն անտէր

Սարերն ընկած խըրխընջալով,

Ներքեւ Մըսրայ զօրքը չոքած,

Ինչպէս անծեր ծըփուն մի ծով:

Օխտը գոմշի կաշի հագաւ,

Որ չպատռի իրեն զոռից,

Կանգնեց Օհան, ամպի նըման

Գոռաց Սասմայ սարի ծերից:

– Հէ՜յ-հէ՜յ Դաւի՜թ, որտե՜ղ ես դու.

Հիշի՜ր խաչը քո աջ թեւի,

Սուրբ Տիրամօր անունը տո՜ւր,

Ու դուրս արի լոյսն արեւի…

Ձէնը գընաց դըմբդըմբալով՝

Դաւթի ականջն ընկաւ հորում.

– Հա՛յ-հա՜յ, ասաւ, հօրեղբայրս է,

Սասմայ սարից ինձ է գոռում:

Ո՜վ Մարութայ Աստուածածին,

Ո՜վ անմահ խաչ պատարագի,

Ձե՜զ եմ կանչել, – հասէ՜ք Դաւթին…

Կանչեց, տեղից ելաւ ոտքի,

Էնպէս զարկեց ջաղացքարին՝

Քարը եղաւ հազար կըտոր,

Կըտորները երկինք թըռան,

Ու գնում են մինչեւ էսօր:

Ելաւ հորից, կանգնեց ահեղ,

Սարսափ կալաւ դեւ Մելիքին:

– Դաւիթ ախպէր, ե՛կ դեռ էստեղ,

Սեղան նըստե՜նք, խօսենք կարգի՜ն…

– Էլ չեմ նըստիլ ես քու հացին,

Դու տըմարդի, վախկոտ ու նենգ.

Շո՛ւտ, զէնքըդ առ, հեծիր քու ձին,

Դո՛ւրս եկ մեյդան, կըռիւ անենք:

– Կըռիւ անենք, ասաւ Մելիք,

Իմն է միայն զարկն առաջին:

– Քոնն է, զարկի՛ր, կանչեց Դաւիթ,

Գընաց, կեցաւ դաշտի միջին:

Ելաւ, կանգնեց Մըսրայ-Մելիք,

Իր գուրզն առաւ, հեծաւ իր ձին,

Քըշեց, գընաց մինչ Դիարբէքիր

Ու էնտեղից եկաւ կըրկին:

Երեք հազար լիդր էր քաշում

Հըսկայական իր մըկունդը.

Եկաւ, զարկեց. կորաւ փոշում

Ու երերաց երկրի գունդը:

– Երկիր քանդուեց կամ ժաժք եղաւ,

Ասին մարդիկ շատ աշխարքում:

– Չէ՛, ասացին, արնի ծարաւ

Հըսկաներն են իրար զարկում:

– Մեռաւ Դաւիթ էս մի զարկից,

Ասաւ Մելիք իրեն զօրքին:

– Կենդա՜նի եմ, ամպի տակից

Գոռաց Դաւիթ Մըսրայ -Մելքին:

– Հա՛յ-հա՜յ, մօտիկ տեղից եկա,

Տե՛ս, ո՜րտեղից հիմի կը գամ:

Ու վեր կացաւ, կանգնեց հըսկան,

Իր ձին հեծաւ երկրորդ անգամ:

Երկրորդ անգամ քըշեց Հալաբ

Ու բաց թողեց ձին Հալաբից.

Բուք վեր կացաւ, տեղ ու տարափ,

Արար աշխարհ դողաց թափից:

Եկաւ, զարկեց. զարկի ձէնից

Մոտիկ մարդիկ ողջ խըլացան:

– Գընա՜ց Դաւիթ Սասմայ տանից,

Գուժեց գոռոզ Մըսրայ արքան:

– Կենդանի՜ եմ, կանչեց Դաւիթ,

Մին էլ արի՜,  հերթն ինձ հասաւ:

– Հա՛յ -հա՜յ, մօտիկ տեղից եկայ,

Կանչեց Մելիք ու վեր կացաւ:

Երրորդ անգամ հեծաւ իր ձին,

Գընաց մինչեւ հողը Մըսրայ,

Ու էնտեղից, գուրզը ձեռին

Քըշեց, եկաւ Դաւթի վըրայ:

Եկաւ, զարկեց բոլոր ուժով,

Ծանըր զարկով հըսկայական,

Փոշին ելաւ Սասմայ դաշտից,

Բըռնեց երեսն արեգական:

Երեք գիշեր ու երեք օր

Փոշին կանգնեց ամպի նըման,

Երեք գիշեր ու երեք օր

Բոթը տըւին Դաւթի մահուան:

Երբ որ անցաւ երեք օրը,

Էն ամպի պէս կանգնած փոշում

Կանգնեց Դաւիթ, ինչպէս սարը,

Գըրգուռ սարը մէգ-մըշուշում:

– Մելի՛ք, ասաւ, ո՞ւմն է հերթը:

Սարսափ կալաւ գոռ Մելիքին,

Մահուան դողը ընկաւ սիրտը

Ու տապ առաւ գոռոզ հոգին:

Գընաց, խորունկ մի հոր փորեց,

Իջաւ, մըտաւ վիհն էն խաւար,

Վըրէն քաշեց քառսուն կաշի

Ու քառասուն ջաղացի քար:

Մըռընչալով ելաւ տեղից

Էն առիւծի առիւծ որդին,

Իր ձին հեծաւ ու փոթորկեց,

Խաղաց, շողաց Թուր-Կէծակին:

Առաջ վազեց մազերն արձակ

Մելքի պառաւ մայրը ջադու.

– Դաւի՛թ, մազըս ա՛ռ ոտիդ տակ,

Էդ մի զարկը ի՛նձ բաշխիր դու:

Երկրորդ անգամ թուրը քաշեց.

Էս անգամ էլ եկաւ քուրը.

– Դաւի՜թ, եթէ կ՛ուզես, կանչեց,

Իմ սըրտին զա՛րկ երկրորդ թուրը…

Վերջին զարկի ժամը հասաւ,

Ելաւ Դաւիթ երրորդ անգամ.

– Էս մի զարկն ու Աստուած, ասաւ,

Էլ մարդ չըգայ, պէտք է որ տամ:

Ասաւ, ելաւ ու փոթորկեց,

Թըռաւ, ցոլաց Դաւթի հուր ձին,

Ձին փոթորկեց, փայլատակեց

Ու ցած իջաւ Թուր-Կէծակին:

Անցաւ քառսուն գոմշի կաշին,

Անցաւ քառսուն քարերը ցած,

Միջից կըտրեց ժանտ հըրէշին,

Օխտը գազ էլ դէնը գընաց:

– Կենդանի՜ եմ, մին էլ արի՜,

Գոռաց Մելիք հորի տակից:

Դաւիթ լըսեց, շատ զարմացաւ

Իրեն զարկից, Թուր-Կէծակից…

– Մելի՛ք, ասաւ, թա՛փ տուր մի քէ:

Ու թափ տըւաւ Մելիքն իրեն,

Միջից եղաւ ճիշտ երկու կէս,

Մեկն ընկաւ դէսն ու միւսը՝ դէն:

Էս որ տեսաւ Մըսրայ բանակ,

Ջուր կըտըրվեց ահ ու վախից,

Դաւիթ կանչեց. – Մի՛ վախենաք,

Ակա՛նջ արէք հալայ դեռ ինձ:

Դուք ըռանչպար մարդիկ, ասաւ,

Զուրկ ու խաւար, քաղցած ու մերկ,

Հազար ու մի կըրակ ու ցաւ,

Հազար ու մի հոգսեր ունէք:

Ի՜նչ էք առել նետ ու աղեղ,

Եկել թափել օտար դաշտեր.

Չէ՞ որ մենք էլ ունենք տուն-տեղ,

Մենք էլ ունենք մանուկ ու ծեր…

Ձանձրացե՞լ էք խաղաղ ու հաշտ

Հողագործի օր ու կեանքից,

Թէ՞ զըզուել էք ձեր հանդ ու դաշտ,

Ձեր հունձ ու փունջ, վար ու ցանքից…

Դարձէ՛ք եկած ճանապարհով,

Ձեր հայրենի հողը Մըսրայ,

Բայց թէ մին էլ զէնք ու զոռով

Վեր էք կացել դուք մեզ վըրայ,

Հորում լինեն քառսուն գազ խոր

Թէ ջաղացի քարի տակին, –

Կ՛ելնեն ձեր դէմ, ինչպէս էսօր,

Սասմայ Դաւիթ, Թուր-Կէծակին:

Էն ժամանակ Աստուած գիտի,

Ով մեզանից կ՛ըլնի փոշման.

Մե՞նք, որ կ՛ելնենք ահեղ մարտի,

Թէ՞ դուք, որ մեզ արիք դուշման…