ՀԱՀ-ի հումանիտար և հասարակական գիտությունների ֆակուլտետի դեկան, դոկտոր Թոմաս Սամուելյանի խոսքը
Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Բունդեսթագի 2016թ. որոշման կապակցությամբ Ազգային պատկերասրահում Գերմանիային մատուցված հարգանքի տուրքի միջոցառմանը 15 մայիսի, 2017թ.
Ցեղասպանությունը հանցագործություն է մարդկության դեմ: Ուստի, ելնելով ժողովուրդների միջազգային հանրության սեփական ապահովության և անվտանգության շահերից, նույն այդ հանրության պարտականությունն է դատապարտել ցեղասպանության անիրավ արարքը և հատուցել պատճառված վնասը:
2016թ. Բունդեսթագի որոշումը քայլ է այդ ուղղությամբ։ Էական նշանակություն ունի, երբ խոշոր տերությունը վճռականորեն դապարտում է ահավոր կերպով անիրավ արարքը և ընդունում է իր սեփական մեղսակցությունն այդ անիրավությանը:
Անիրավ արարքների դատապարտումն իրենից ներկայացնում է քաղաքակրթության նորմերի հավաստում: Դա բոլորի պարտականությունն է, այլ ոչ թե զոհերին մատուցվող շնորհ: Դա նշանակում է առաջ նայել, այլ ոչ թե ետ: Հավաստելով այդ նորմերը Գերմանիան կատարեց իր սեփական ապագայի և մարդկության ապագայի ապահովությանն ուղղված քայլ, այս կերպ օրինակ ծառայելով իր դաշնակիցներին, որոնք չեն զղջում կատարվածի համար, ինչպես նաև՝ անտարբեր ներկաներին: Քաղաքակիրթ վարքագիծն ամրագրող միջազգային նորմերի հաստատումը կարևոր է ողջամտությունը վերկանգնելու համար այս աշխարհում, որը գնալով շարքից դուրս է գալիս եւ կորցնում է իր հավասարակշռությունը:
Հասկանալու համար, թե որքան կարևոր է Բունդեսթագի որոշումը, պատկերցրեք, եթե դա արվեր ժամանակին՝ մեկ դար առաջ: Կայսեր Վիլհելմի կողմից Ֆեսը գլխին դրած շքահանդեսների մասնակցելու փոխարեն, Գերմանիան կարող էր դատապարտել Օսմանյան կայսրության քրիստոնյաների դեմ իրականացվող ջիհադը:
Գերմանիան, իր ռազմական և քարոզչական կարողությունների միջոցով ցեղասպանությանն աջակցելու և այն քաջալերելու փոխարեն կարող էր գործել ոճրագործությունը զսպելու ուղղությամբ: Վարժանքների մասնակցող թուրքական սպաներին հարավ-արևմտյան Աֆրիկայում հերերո ժողովրդին վերացնելու պատմության մասին դասեր տալու փոխարեն, գերմանական ռազմական խորհրդականները կարող էին սովորեցնել Հաագայի կոնվենցիան հարգելը և պատերազմի ժամանակ քաղաքացիական անձանց պաշտպանելը: Ինչքա~ն արհավիրքներից ու ավերածություններից կփրկվեր աշխարհը, ժամանակին արված քայլերի շնորհիվ:
Ստեֆան Իրվինգը, վերջերս կատարած հետազոտությունների արդյունքում, փաստագրել է, թե ինչքան հիացած էին նացիստները Թուրքիայով: Եթե ժամանակին ու պատշաճ կարգով դատապարտվեր Հայոց ցեղասպանությունը, գերմանցիները 1920- ականներին արդյո՞ք այդքան զմայլված կլինեին թուրքական օրինակով:
Հաճախ դժվար է պարզել, թե ով է ավելի մեղավոր հանցագործության կատարման դեպքում՝ դրդողը, թե՞ անմիջական ոճրագործը: Որոշակի իմաստով, դրդողները փաստացի «հանցագործության հեղինակներն» են: Նրանք, ովքեր դրդում և աջակցում են ոճրագործներին, մղում են նրանց այնպիսի արարքներ կատարելուն, որոնք վերջիններս գուցե չէին անի, եթե իրենք իրենցով մնային:
Պատկերացրեք որքան տարբեր կլիներ իրավիճակը, եթե Գերմանիան, որպես Առաջին համաշխարհայինում Թուրքիայի դաշնակից, չհամաձայնվեր, չաջակցեր, չարդարևացներ, նախադեպեր չներկայցներ և չքաջալերեր հայ բնակչությանը վերացնելու ուղղությամբ Թուրքիայի ծրագրին:
Արդյքոք պարտված Թուրքիան, եթե 1915-16թթ. պատշաճ կերպով և հստակորեն դատապարտվեր մարդկության դեմ հանցագործությունների համար, Առաջին աշխարհամարտից հետո կմնա՞ր սպաթռազինված պետություն, որ կարողանար ներխուժել Կովկաս և հողեր զավթեր ցեղասպանությունից բզկտված Հայաստանից: Ցավոք, սա սոսկ անցյալի հետաքրքրաշարժ դրվագ չէ: Սա նույնքան արդիական է, որքան այսօրվա նորությունները: Եթե Թուրքիան ժամանակին դատապարտվեր և պատշաճ կերպով զինաթափվեր Առաջին աշխարհամարտում պարտվելուց հետո, արդյո՞ք Նախիջևանը և Ղարաբաղը կդառնային Ադրբեջանի մաս:
Արդյո՞ք հայկական միջնադարյան մայրաքաղաք Անին կլիներ քաղաք-ուրվական:
Արդյո՞ք Արցախի հայությունը կտառապեր ևս մեկ հարյուրամյակ, որպես ինքնապահպանման միակ տարբերակ հարկադրված լինելով դիմելու ինքնապաշտպանության և ազատագրման: Միշտ էլ դժվար է ասել, թե ինչ կլիներ: Սակայն, մեկ բան հստակ է, Հայոց ցեղասպանությանը ժամանակին և պատշաճ կերպով չարձագանքելու հետևանքները շարունակում են իրենց գոյությունը, ընդ որում ոչ միայն զոհերի և հանցագործությունը կատարողների համար, այլև ողջ մարդկության համար:
Ցեղասպանության, նրա ժխտման և դատապարտման ձգձգման թունավոր ծառն ունի շատ պտուղներ: Կան ակնհայտ օգուտներ անմիջական ոճրագործների և նրանց հետնորդների համար, ովքեր շարունակում են օգուտներ քաղել այն գույքից, որն իրենց պապերը վայրագորեն զավթել են բնիկ ժողովրդին ունեզրկելով, այդ ժողովրդին տարագրելով և նրան հարկադրաբար մահվան տանելով դեպի սիրիական անապատներ:
Դրա հետ մեկտեղ, աշխարհում շատ ուրիշներն էլ կային, որ ձգտում էին օգտվել այդ երկրից, ներառյալ գերմանական աշխարհաքաղաքագետները, ռազմագետները և երկրաբանները, ովքեր լավատեղյակ էին Արևմտյան Հայաստանի բնական հարստությանը և դեմ չէին սիրաշահելու թուրքերին, հանուն իրենց նյութական շահի սևացնելով հայերին ու խրախուսելով նրանց ոչնչացումը:
Ինչքա՞ն էր ակնկալիքը: 2015թ. դրությամբ Արևմտյան Հայաստանի հայտնի բնական պաշարները կազմում են մոտ 2 տրիլլիոն ԱՄՆ դոլար՝ հանքանյութեր, գազ, նավթ, երկաթ, պղինձ, թանկարժեք մետաղներ, քարածուխ, ջուր, բերրի հողեր, մրգատու այգիներ, ընտանի կենդանիներ: Ո՞վ է շահում: Առնվազն Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիները, քանի որ հարկերը, մասհանումները և, շատ դեպքերում, շահույթը գանձում են Թուրքիայի զանազան պետական հաստատություններ: Սակայն, վերը հիշատակված թունավոր պտուղների շարքում, կան այնպիսիք, որոնք առանձնահատուկ թունավոր են՝ «պահարանի կմախքները» և անպատժելիության նախադեպը:
Ինչպես որ երկու տարի առաջ նշեց Հռոմի Պապ Ֆրանցիսկոսը, Հայոց ցեղասպանությունը «բաց վերք է» ոչ միայն հայության, այլև ողջ մարդկության համար: Նույն կերպ, Լյութերական ավետարանական եկեղեցու ղեկավարները, ներառյալ կայսր Վիլհելմի թոռը, ընդունել են այդ վերքի գոյությունը և ցավ են արտահայտել Հայոց ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի ունեցած դերի կապակցությամբ:
Հայոց ցեղասպանությունն արդեն իսկ անշրջելիորեն ճանաչվել է քաղքակիրթ աշխարհի լավագույն մասի կողմից: Այսօր, ցեղասպանության ժխտումից անգամ ավելի մեծ սպառնալիք է հանդիսանում ցեղասպանության անպատժելիությունը: Ճանաչումն առանց հատուցման պարունակում է աղետալի բարոյական վտանգ: Մարդիկ դասեր են քաղում իրենց գործողությունների հետևանքներից: Եթե հնարավոր է «մարսել» ցեղասպանությունը, լոկ ձեւական զղջմամբ եւ ենթարկվելով «դաստակին թեթևակի հարվածին» որպես պատիժ, ապա ինչպիսի՞ դաս կքաղեն ապագա ոճրագործները:
Ցեղասպանության անպատժելիոթյունը, ինչպես որ ահաբեկչությունը և համաշխարհային տաքացումը, իրենից ներկայացնում է համաշխարհային սպառնալիք: Հայոց ցեղասպանությունը մասնավոր, երկկողմ խնդիր չէ հայերի և թուրքերի կամ Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև: Զոհերն և ոճրագործները չեն կարող հանցագործության փաստը անհետացնել: Միջազգային հանրությունը պարտավոր է գործել հանուն ապագա սերունդների: Սա ևս մեկ պատճառ է, որով կարևորվում է Բունդսթագի 2016թ. որոշումը:
Այնուհանդերձ, անգամ ճանաչմամբ հանդերձ, ցեղասպանական միտումները չեն մարում արագորեն կամ մշտապես: Չնայած ձեռքերը ոլորելու ինստիտուցիոնալ պրակտիկային և ձևական խոսքերին, մարդկային ոգու արատները հաճախ քողարկված են մնում և պարբերաբար վերստին հայտնվում են անհանդուրժողականության և բռնության պոռթկումներով:
Գուցե հնարավոր չէ բուժել մարդկության ցեղասպանական միտումները, սակայն այդ միտումների հետևանքներին պետք է, և պարտադիր է արձագանքելը՝ եթե մենք չենք ցանկանում գալիք սերունդներին զոհաբերել անցյալի բարաբարոսական նախադեպերին:
Պատահական չէ, որ Հայկական եկեղեցու ամենաերևելի սրբերից մեկը՝ Սրբ. Գրիգոր Նարեկացին, 2015թ. Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի հիշատակության օրերին Հռոմի Պապի կողմից հռչակվեց Տիեզերական եկեղեցու վարդապետ: Վանա լճի ափին 951թ. ծնված Սրբ.Գրիգորը հոգու անհամար հիվանդությունների բժշկողն է: Իր «Մատյան ողբերգության» գրքում նա ամենայն մանրամասնությամբ ախտորոշում է մարդկային հոգու հիվանդությունները, և տալիս է հայտնի միակ բուժումը՝ քավաթյամբ մղվող, փրկության ձգտող, զղջացող սիրտը: Ինչպես նշվում է Բունդեսթագի որոշման մեջ, Գերմանիան ցույց է տալիս առաջ ընթանալու ուղին ոչ միայն իր համար, այլև Թուրքիայի և ողջ աշխարհի համար: Թուրքիան անելանելի վիճակում է՝ դատապարտված, առանց քավության և փրկության ճանապարհի: Սա փակուղի է թուրքերի, Թուրքիայի և մարդկության համար:
2016թ. Բունդեսթագի որոշմամբ, Գերմանիան մեկ անգամ ևս գալիս է օգնելու Թուրքիային, սակայն այս անգամ՝ իմաստուն խորհրդով և քաջարի օրինակ ծառայելով: Ինչպես նշվում է որոշմամբ, մենք բոլորս պետք է ի վիճակի լինենք նոր էջ շրջել՝ հակառակ դեպքում կմնանք անցյալի գերիներ: Այս առումով, ինչպես որ հայտնի է Գերմանիային, և ինչպես դա հասկացել էին Կոնրադ Ադենաուրը և Քիստոնեադեմոկրատական կուսակցությունը, ներողություն խնդրելը բավարար չէ: Ներողությունը պետք է զուգակցվի հատուցմամբ՝ փրկագինը վճառելով իրավական և բարոյական պարտքը փակելու համար:
Խոստովանությունը կամ դատապարտումը, դրան հաջորդող մեղքերի քավությամբ, հաշտության միակ ճանապարհն է: Միայն այդ դեպքում մենք կարող ենք առաջ ընթանալու ելք գտնել: Տարածաշրջանային խաղաղության համար, հարևանները պետք է ի վիճակի լինեն ապրել կողք-կողքի, առանց անցյալից եկող մտավախություններից հետապնդվելու:
Հայոց ցեղասպանության վնասները և դրանից անարդար կերպով հարստանալը այնքան ահռելի չափերի են հասնում, հատկապես հարյուր տարվա ձգձգումից հետո, որ հնարավոր քայլերը հիմնականում կրում են խորհրդանշական բնույթ:
Այնուհանդերձ, առաջ շարժվելու ուղին մատնանշում է ընդունված հատուցման բանաձեւը՝ վերականգնելի վնասը պետք է վերականգնվի, անվերականգնելի վնասը պետք է փոխհատուցվի:
Հայոց ցեղասպանությանը ժամանակին չարձագանքելուց բխող վերականգնելի վնասներից մեկը Արցախի հարցն է: Արցախի խնդիրն այն բազմաթիվ հետևանքներից մեկն է, որ ծագել են Թուրքիայի ցեղասպանական քաղաքականությանը Գերմանիայի կողմից ցուցաբերած աջակցության և Կովկասում Գերմանիայի սեփական աշխարհաքաղաքական հավակնությունների պատճառով: Ուստի, Գերմանիայի կողմից Արցախի անկախության իրավական ճանաչումը կլինի բարի կամքի և քավության առումով համարժեք և համաչափ խորհրդանշական քայլ:
Վնասը վերականգնելու ուղղությամբ աշխատանքի մեծ մասն արել են իրենք հայերը:
Դրսևորելու համար 2016թ. որոշման մեջ ամրագրված բարձր սկզբունքների հանդեպ իր հավատարմությունը և հանձնառությունը, Գերմանիան կարող է և պետք է դառնա Արցախի անկախության իրավական ճանաչման առաջամարտիկը և քաջալերի մյուս պետություններին կատարելու նույն բանը: Սա ոչ միայն համարժեք և համաչափ քայլ է, այլև ղարաբաղյան հակամարտության ամենապարզ և առավել տրամաբանական լուծումն է:
Եթե 1991թ. դեռևս պարզ չէր, ապա այժմ բոլորի համար պետք է պարզ լինի, որ անհնարին է ժամանակը ետ շրջելը և սովետական ստատուս-քվոն վերապարտադրելը: Համաշխարհային հանրությունը լիովին գիտակցում է, որ Արցախի հայությանը որևէ տարբերակով ադրբեջանական բռնապետությանը ենթարակելը, միայն կստեղծի հայերի նոր ցեղասպանության սպառնալիք: Այնուհանդերձ, անհասկանալի կերպով, տարածքային ամբողջականությունը շարունակում է մնալ քննարկումների շրջանակում, այդպիսով Հայաստանի արևելքում և արևմուտքում գտնվող գերսպառազինված թշնամական պետությունների համար պատրանք ստեղծելով, թե իբր հիմքեր կան վերացնելու Արցախի փաստացի անակախությունը բռնությամբ և ռազմական ուժով:
Ե՞րբ է վերջանալու այս անմտությունը:
Բուդեսթագի 2016թ.որոշումը հիշեցնում է մեզ, որ այս անմտությունը պետք է ավարտված լիներ վաղուց ի վեր: Ցեղապանությունները հենց այնպես չեն պատահում: Դրանք մշակվում են իշխանության միջանցքներում: Գերմանիայի համար ժամանակն է աշխարհին ցույց տալու, որ կարելի է դուրս գալ այս ձախողված և կործանարար քաղաքականության արատավոր շրջանակից:
Հայոց ցեղասպանությամբ պատճառված վնասի հատուցման առավել հրատապ և կարևոր ձևը անցյալի սխալների կրկնությունից խուսափելն է: Հայերն իրավունք ունեն պաշտպանելու իրենք իրենց ՝ խուսափելու համար անմիտ աշխարհաքաղաքականության հարակից կորուստը կրկին անգամ դառնալուց:
Այս բնական ձգտման հարցում, հայերը պետք է աջակցություն ստանան ուղղամիտ մարդկանց կողմից, որպիսիք են անցյալ տարի Բունդեսթագի որոշումը միաձայն ընդունողները:
Ամփոփելով նշենք, որ Արցախի իրավական ճանաչման գործնական և խորհրդանշական քայլը, առանց դրա հետագա ձգձգման, կլինի այն տրամաբանական հաջորդ գործողությունը, որը կյանք կհաղորդի Բունդեսթագի 2016թ. որոշմանը և կապացուցի, որ Գերմանիան հավատարիմ է իր ասածներին:
