Նարեկացին և Շեքսպիրը, որպես զարթոնքի նախակարապետներ
Թոմաս Սամուելյան, Հասարակական և հումանիտար գիտությունների ֆակուլտետի դեկան
Ակնարկներ
Ներկայացվել է «Շեքսպիր 400. Հարատևության առեղծվածը» գիտաժողովի լիագումար նիստին, Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարան, 3 հոկտեմբերի, 2016թ.
Այսօր մենք կրկին հավաքվել ենք մեծարելու համար համաշխարհային գրականության ամենանշանավոր դեմքերից մեկին՝ Շեքսպիրին: Եվ դա պատշաճ է համարվել կազմակերպելու Հայաստանի Ամերիկյան Համալարանում, ուր ուսուցման լեզուն անգլերնն է, որով մեծ բանաստեղծը կերտել է իր գործերը: Միևնույն ժամանակ, մենք նաև Հայաստանում գործող համալսարան ենք, ուստի անխուսափելիորեն ամեն ինչ տեսնում ենք հայկական համատեքստում: Իսկ այդ համատեքստում խոսքի արվեստի կատարյալ քերթողը հայկական Արծաթե դարի զարթոնքի ավետաբեր Գրիգոր Նարեկացին է:
Այս երկուսն էլ մեծապես հայտնի են հայ ընթերցողին և ակնածանք են վայելում նրա մոտ: Եվ իրոք, Հայաստանը գուցե աշխարհի այն հազվագյուտ վայրերից մեկն է, ուր
համլետների և օֆելիաների կարելի է հանդիպել բեմից դուրս: 2015թ. ի վեր, երբ Նարեկացին Հռոմի Պապի կողմից հռչակվեց Տիեզերական եկեղեցու դոկտոր, նրա գործերը սկսեցին ավելի մեծ ճանաչում ստանալ աշխարհում: Դրա պատճառը ոչ միայն այդ ստեղծագործությունների աստվածաբանական բովանդակությունն է, այլև դրանց խոսքի արվեստը, որը մեծ մասամբ հասանելի է դառնում թարգմանաբար:
Պայծառատեսորեն, Նարեկացին մտորել է խոնարհաբար այս ամենի մասին ավելի քան 1000 տարի առաջ, Վան լճի հարավային ափին գտնվող իր վանական խցում, որն այժմ վերածվել է ավերակի: Նարեկացին ասում է, որ ինքը աղոթագիրք է գրել`
Եվ քանզի առ ամենայն հասարակ տնկեցեալ յերկրի ազգ բանականաց՝
Այս պատուէր նկարագրական նորոգ մատենի ողբոց նուագի,
Որ զամենեցունց ունի զկրից պատահմանց, նշաւակեալ յիւրում պատկերի,
Իբր կցորդ մեծգիտակակական կարեաց համայնից՝
Առ բոլոր գումարս բազմահոլով տիեզերակոյտ քրիստոնէից»: (Բան Գ:Բ)
Գիտաժողովի խորագիրը՝ «Հարատևության առեղծվածը» հավասարապես վերաբերում է այս երկու մեծերին: Աստվածաշնչի հետ մեկտեղ, Նարեկացին հայոց լեզվով ամնեավաղ և ամենահրատարակվող գրքերից է, նույն կերպ՝ ինչ Շեքսպիրը անգլերենով:
Հանձինս Գրիգոր Նարեկացու և Շեքսպիրի մենք գործ ունենք երկու հեղինակների հետ, ովքեր կերտել են մարդկային կեցության խոսքային հայելիները, մեզ մղելով խորհելու մեր մասին և աշխարհի մասին:
Այնտեղ, ուր մեր խղճի հետ ներքին երկխոսություն հատատելու նպատակով Նարեկացին օգտագործում է մենախոսությունն Արարիչի հետ, Շեքսպիրը մեզ արթնացնելու համար, օգտագործում է արտաքին երկխոսությունը հանդիսատեսի և հասարակության հետ:
Երկուսն էլ ձգտում էին խոսքային պատկերների միջոցով փոխել մեր ընկալումը ինքներս մեր մասին և մեր ապրելակերպի մասին, այն մասին, թե ինչպես ենք մենք վերաբերվում իրար: Գրառումներ կատարելով թղթի վրա, երկուսն էլ, ըստ էության, կերտում էին բարձրաձայնելու նոտաներ, իրենց բանաստեղծական երաժշտությունը անքակտելիորեն միաձուլելով դրա իմաստին:
Ձայն հառաչանաց հեծութեան ողբոց սրտից աղաղակի
քեզ վերընծայեմ, տեսողդ գաղտնեաց,
Եւ մատուցեալ եդեալ ի հուր թախծութեան անձին տոչորման
զպտուղ ըղձից ճենճեռոյ սասանեալ մտացս`
բուրվառաւ կամացս առաքել առ քեզ : (Բան 1)
Միքիա մարգարեի հարցմանը. «Ինչո՞վ փութամ Տիրոջ մօտ, ապաւինեմ իմ բարձրեալ Աստծուն, ընդառաջ գնամ նրան ողջակէզներով եւ մէկ տարեկան հորթերով» (Միք. 6:6), Սրբ. Գրիգորը պատասխանում է ըստ Սաղմոսի «Խոնարհ հոգին է պատարագն Աստծու, մաքուր սիրտն ու խոնարհ հոգին Աստուած չի արհամարհում» (Սղ. 50:19): Այսպիսով, նա ձեւաւորում է բառերի մի ընծայ, որով մատուցում է իր խոցված բեմային. հիշենք որ հունարեն «βήμα» բառը օգտագործվում է հայերենում «խորան» ինչպես նաև թատերական բեմի համար:
Շեքսպիրի գործերի պես, Նարեկացու աղոթքներից յուրաքանչյուրը փորձ է, «էսե» բառիս բուն իմաստով, որով խոսքերով սահմանում է իրավիճակի կենդանի էությունը, զգացմունքները, հուզական վիճակը, միտքը, ինչի համար սովորական արձակն անբավարար է: Ո՞վ չի ապրել աղոթքի ժամանակ հիացած, սակայն դեգերող մտքի վիճակը, որը ձգտում է կենտրոնանալ, սակայն միաժամանակ հակված է խռովքի:
Սրանով են պայմանավորված արտահայտման հարուստ բառապաշարը, երգեցիկ զմայլեցնող կրկնությունները, հարադրությունները, բազմաշերտ փոխաբերությունների և պատկերների կուտակումը՝ որպեսզի օգնեն կենտրոնացնել ունկնդիրների/ընթերցողների ուշադրությունը՝ իմաստավորվելով տարբեր մարդկանց համար` տարբեր ժամանակներում:
Մեր ներքնաշխարհի ուսումնասիրությունը և նրանում չափերի ու սահմանների քննաչափման ու ցուցադրման հանդգնությունը զարթոնքի մեկ այլ նշան են. այն բանի ըմբռնումն են, որ մենք ի զորու ենք և պարտավոր է փորձել ինքերս մեզ հասկանալ, ընդլայնելով մեր միտքը և մեր մշակույթի խոսքային միջոցներն այդ նպատակին հասնելու համար:
Նման յուրաքանչյուր փորձ Անպատմելիի հանդեպ մեր կարոտի վսեմ վկայությունն է, ինչը մեզ հիշեցնում է որոնման վեհության և դրան հասնելու համար պատշաճ ակնածանքի անհրաժեշտության մասին: 10-րդ դարում, Վանա լճի հարավային ափին ստեղծագործող վանական Նարեկացու համար դա մի ձգտում էր, որ հղի էր վտանգներով ու տագնապով, բայցևայնպես՝ նաև կոչում էր, որ բխում էր մտածող մարդկանց մտահոգությունները բարձրաձայնելու և նրանց համար կյանքի վարանումների մասին խոսելու անհրաժեշտությունից: Այն նաև ողբերգական իմաստ ունի, որը մարդկանց օգնում է վեր բարձրանալ իրենցից և հեռվից նայել, թե մեր ժառանգած դրախտը ինչի՜ ենք վերածել:
Նրա դիրքորոշումն ապաշխարական է՝ ահազանգ ժամանակի իշխող հաղթական ոգուն: Դրանք բարգավաճման տարիներ էին, արևելքից թրքական և մոնղոլական ասպատակություններից առաջ, երբ Հայաստանը արաբական լծից ազատագրված մեծ թագավորություն էր Անի մայրաքաղաքով, իր 1000 եկեղեցիներով և 100000 բնակչությամբ: Անին այդ ժամանակ հարյուրավոր մղոնների վրա եղած միակ խոշորագույն քաղաքն էր:
Հայկական թագավորությունն, իր քարեգործական լավագույն ճարտարապետական կարողություններով, հզոր բանակով և Բյուզանդական գահին հասած իր բարետենչ ու կրթյալ ընտրախավով, հավասարին հավասար հանդես էր գալիս հարևան թագավորությունների և կայսրությունների դիմաց: Այդ ժամանակում էր, որ Նարեկացին իր խոսքերով կանխատեսօրեն ամենինչ դրա տեղն էր դնում:
Ինչպես և Շեքսպիրը Էլիզաբեթյան Անգլիայի ինքնագոհ ժամանակներում, Նարեկացին ըմբռնում է, թե որքան անկայուն և անցողիկ են մարդկային հաղթանակները: Թվում է, յուրաքանչյուրը ստեղծում էր զարթուցիչ կոչեր և հակաթույներ այն մարդկանց համար, ովքեր աչքեր ունեն տեսնելու և կամք ունեն հասկանալու համար: Այնուհանդերձ, զգուշացումները չարժանացան ուշադրության, իմաստուն խոսքը անտեսվեց, անիմաստ վարվելակերպից հետ կանգնելու հնարավորությունը բաց թողնվեց և հաջորդեց ողբերգությունը: Երկու հասարակություններն էլ, այդ հեղինակների մահվանից հետո, ականատես դարձան խառնակության տասնամյակների:
Հայերի, և հավանաբար մնացած ողջ աշխարհի համար, շրջադարձային պահը վրա հասավ 1071թ. Մանազկերտի ճակատամարտում, որը հիմնավորապես փոխեց հայկական և եվրոպական պատմության ընթացքը, ոչ նվազ չափով, քան Անգլիական քաղքացիական պատերազմը կամ փառապանծ հեղափոխությունն Անգլիայում:
Ոչ ամենևին պատահմամբ Նարեկացի անունն ունի «զարթուն, զգոն» իմաստը: Նարեկացին և Շեքսպիրը բացահայտում են, եթե չասենք ուղղակիորեն հայտարարում են, որ գրի և գրողների դերը կայանում է մեզ այս թմրած, մարդկային էությանը հատուկ անհանգիստ, անփույթ և ամբարտավանության վիճակից արթնացնելու մեջ: Հենց որ այս աշխատություններն աղդում են մեր մտքի և սրտի վրա, մարդկանց մեծ մասն անդառնալիորեն սկսում է կյանքն ապրել նոր ձևով, նորովի հասկանալով, թե ով ենք մենք և ինչպես պետք է ապրենք: Սա, գուցե արդարև, նրանց համաշխարհային մշակութային ժառանգության մաս լինելու «հարատեւության առեղվածք»-ի բանալիներից է:
Ցանկանում եմ ձեզ արդյունավետ քննարկումներ գիտաժողովի այս վերջին օրում՝ գիտաժոովի, որը հարստացրեց մեր համալսարանը և համայնքը նոր գաղափարներով և նոր գործընկերներով ողջ աշխարհից: Մենք առանձնահատուկ շնորհակալություն ենք հայտնում Ժասմին Սեմուրին և Շեքսպիրագիտության հայկական ընկերությանը այս ոլորտի գիտական ուսումնասիրությունների եւ հայկական մշակութային ու գրական կյանքի այս վաղեմի և հարուստ ժանգության հանդեպ իրենց նախանձախնդրության եւ նվիրվածության համար:
