Մշակութային Ժառանգութեան Պահպանում (2001)

 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ IDF

 Իրավական դաշտի ուսումնասիրություն

 ԹՈՎՄԱՍ ՍԱՄՈՒԷԼԵԱՆ

Իրավաբանության եւ փիլիսոփայության դոկտոր

 Վերջնական տարբերակ

 29 նոյեմբերի 2001

Մշակութային Ժառանգութեան Պահպանում (pdf տարբերակ)

 Համաշխարհային Բանկ, օգտագործման լրիվ իրավունքը պատկանում է նաեւ Թովմաս Սամուէլեանին, իրավաբանության եւ փիլիսոփայության դոկտոր

---

 Contents

1. Աշխատանքի Ծավալները

1.1 Հանրագումար եւ հետագա քայլեր

1.2 Մեթոդաբանություն

1.3 Էլեկտրոնային կառավարում

2. Մշակութային ժառանգության սահմանումը

2.1 Անշարժ մշակութային արժեքներ

2.2 Շարժական մշակութային ժառանգություն

2.3 Ոչ նյութական/ներկա մշակույթ, որը ներառում է բոլոր կատարողական արվեստները, ինչպիսիք են թատրոնը, երաժշտությունը, պարը եւ կինոն, ինչպես նաեւ ժողովրդական արվեստը, արհեստները եւ ավանդույթները:

3. Ընդհանուր Քաղաքականության Նպատակները.

3.1 Պաշտպանություն եւ Պահպանություն, Գույքագրում եւ Դասակարգում

3.2 Ազգային Ինքնություն

3.3 Մշակութային Զբոսաշրջություն

3.4 Հայաստանի համար հատուկ կարեւորության հարցեր

3.4.1 Փոքր մասշտաբ եւ կենսունակություն

3.4.2. Սփյուռք

3.4.3. Արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքներ

3.4.4. Հին եւ ժամանակակից քաղաքակրթության խաչմերուկ եւ հանգրվան

3.4.5. Ֆինանսական ռեսուրսների սղություն

3.4.6 Անցում համայնավարությունից

3.4.7 Եկեղեցի-Պետություն հարաբերություններ

4 Առաջարկների ամփոփագիր

4.1 Ռիսկի գնահատում

4.2 Գույքագրում եւ դասակարգում

4.3 ԵԽ-ի միջազգային նորմերի հետ ներդաշնակեցում եւ ինտեգրացիա

4.4 Արդյունավետություն, ռեսուրսների արդյունավետ բաշխում

4.5 Ֆինանսավորվող ինստիտուտներ` հանրային-պետական համագործակցություն, հարկային քաղաքականություն

4.6 Սեփականության հստակեցում` հատկապես Եկեղեցի-Պետություն հարաբերություններում

4.7 Էլեկտրոնային կառավարում

4.8 Բնական եւ արհեստական միջավայրի ինտեգրացված կոնսերվացիա, քազաքաշինության պլանավորում եւ պահպանում, անշարժ, շարժական եւ ոչ նյութական մշակութային արժեքների նկատմամբ քաղաքականություն

4.9 Մշակութային եւ կրթական քաղաքականությունների ինտեգրացիա

4.10 Օրենքների եւ ինստիտուտների փորձարկում

4.11 Արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքները

---

Բաժին 1. Օրենսդրության եւ քաղաքականության վերլուծություն 

1. Աշխատանքի Ծավալները

1.1 Հանրագումար եւ հետագա քայլեր

Սույն ուսումնասիրությունը պատրաստվել է Հայաստանի Հանրապետության («ՀՀ») կառավարության եւ ՀՀ Մշակույթի, երիտասարդության հարցերի եւ սպորտի նախարարությանօգտագործման համար: Ուսումնասիրությունը կատարվել է “Հայաստան” համահայկական հիմնադրամի շրջանակներում, որպես Համաշխարհային Բանկի Հայաստանում Մշակութային Ժառանգության Պահպանման ուսումնասիրության մաս: Այս ուսումնասիրության հիմնական հարցերը վերաբերում են մշակութային ժառանգության պահպանման իրավական, քաղաքականության եւ վարչական պայմաններին` միջազգային պրակտիկայի լույսի ներքո: Ուսումնասիրության մեջ հետազոտվում են ներկա օրենքները եւ ինստիտուտները, միջազգային ստանդարտները եւ համեմատելի պայմաններում գտնվող երկրների փորձը` նպատակ ունենալով տալ առաջարկներ Հայաստանի դաշտը համապատասխանեցնելու համար լավագույն միջազգային պրակտիկային, մասնավորապես Եվրոպայի Խորհրդի («ԵԽ») պրակտիկային, որին 2001թ. միացավ Հայաստանը: Հայաստանը միացել է նաեւ այս ոլորտի մի քանի միջազգային պայմանագրերի (տես Հավելվածը): Դրանցից մի քանիսը, մասնավորապես ԵԽ–ի Եվրոպայի ճարտարապետական ժառանգությունը պահպանելու Կոնվենցիան (հոկտեմբեր 3, 1985թ., Գրանադայի Կոնվենցիա) եւ ԵԽ–ի Հնէագիտական ժառանգության պահպանման Կոնվենցիան (16 հունվարի, 1992թ. Մալթայի Կոնվենցիայի վերանայված տարբերակը) անդամ երկրների վրա պարտավորություն են դնում իրենց օրենսդրությունը այդ Կոնվենցիաներով նախատեսված ստանդարդներին համապատասխանեցնելու համար: Մշակութային ժառանգությանն ուղղված քաղաքականությունը կարեւոր դեր է խաղում տնտեսական զարգացման, մշակութային զբոսաշրջության, քաղաքաշինության եւ մշակութային եւ ազգային ինքնության հաստատման մեջ: Քանի որ Հայաստանը թեւակոխում է անկախության եւ գլոբալ տնտեսության եւ համաշխարհային համայնքին ինտեգրման երկրորդ տասնամյակ, մասնավորապես պահպանման եւ զարգացման ռեսուրսների սղության պայմաններում մշակութային ժառանգության պահպանումը պահանջում է շուտափույթ ուշադրություն, քանի դեռ այդ հապաղումը անդառնալիորեն չի ազդել հայկական մշակույթի երկարաժամկետ կենսունակության վրա: Սահմանափակ ռեսուրսները պահանջում են գերակայությունների սահմանում մշակութային ժառանգության ոչնչացումը կանխելու եւ ինստիտուտների, հավաքածուների եւ ավանդույթների շարունակելիությունըապահովելու, որը մեկ անգամ ընդհատվելուց հետո դժվար կամ անհնար կլինի վերականգնել:

      Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանը նվիրված եւ կրթված մասնագետների շնորհիվ կարողացել է պահպանել իր մշակութային ժառանգությունը չնայած միջոցների սակավությանը: Այն նաեւ ընդունել է մի շարք օրենքներ, ենթաօրենսդրական ակտեր եւ այլ իրավական փաստաթղթեր, կապված մշակութային ժառանգության պահպանման հետ, որոնք մոտենում են միջազգային նորմերին: Հիմնական հարցերը, որոնք բարձրացվել են հարցազրույցների ժամանակ եւ հայտնաբերվել են ուսումնասիրության ընթացքում հետեւյալն են.

• ռեսուրսների սակավությունը, որը սպառնում է մշակութային արժեքների ֆիզիկական պահպանությանը եւ սահմանափակում է մանսագետների վերապատրաստումը
• անարդյունավետությունը եւ հովանավորչությունը
• Հայաստանի կարիքներից բխող հստակ քաղաքականության բացակայությունը
• առաջնահերթությունների սահմանումը, որոնք իրենց հերթին բխում են.

1. օրենսդրության մեջ առկա բացերից, հակասություններից եւ անորոշություններից,
2. թափանցիկությունից, հաշվետվության եւ պատշաճ գործընթացի բացակայությունից,
3. օրենքների եւ տեղական ինստիտուտների, պայմանների եւ իրավական կուլտուրայի միջեւ անհամապատասխանություննից
4. տարբեր անցումային երեւույթներից, ներառյալ ա) պետական ապարատի կրճատումը, բ) գործազրկությունը, գ) սեփականաշնորհման հետ կապված անորոշությունները, դ) պետություն–եկեղեցի հարաբերությունների անհստակությունը, ե) կարգավորումների եւ սահմանափակումների չափից ավելի կիրառումը, որոնք ծանրաբեռնում են մշակութային ժառանգության օգտագործողների, ստեղծողների եւ պահպանողներին, քաղաքականության իրագործման անարդյունավետ բաժանումը, օրենքների կիրարկումը, եւ կառավարության չափազանց մեծ ներգրավվածությունը կարգավորման գործառույթներից բացի այլ ծառայությունների մատուցման մեջ զ) միջոցների սղությունը (աշխատավարձներ, ոլորտի աշխատակիցների համար հեռանկարների բացակայություն);
5. տարբեր կառուցվածքային խնդիրներ`

հետեւյալ գործառնությունների ոչ բավարար տարանջատումը

• քաղաքականության մշակում
• օրենսդրական դաշտի ստեղծում
• վերահսկողություն/կիրարկում
• իրականացման գործառույթներ
• կառավարության կամ կառավարության հետ կապված կառույցների չափազանց ներգրավվածությունը կարգավորման հետ չկապված ծառայությունների մատուցման մեջ

Քանի որ սույն ուսումնասիրությունը եւ դրա մեթոդաբանությունը հիմնված է այն սկզբունքի վրա, որ օրենքները պետք է մշակվեն մշակութային քաղաքականության հստակեցման հիման վրա, սույն ուսումնասիրությունը չի փորձում առաջարկել կոնկրետ օրենսդրական նախաձեռնություններ: Այս ուսումնասիրության նպատակն է տրամադրել քննարկումների եւ մշակութային ժառանգության ասպարեզում որոշումների ընդունման կաղապար, որի օգնությամբ հնարավոր կլինի բարելավել օրենսդրական դաշտը: Ակնկալում ենք, որ այս կաղապարը կօգտագործվի որոշումներ կայացնողների, վարչարարների, օրենսդիրի, մասնագետների, դոնոր կազմակերպությունների եւ այլ շահագրգիռ անձանց կողմից ներկա իրավիճակի գնահատման գործընթացում ներգրավվելու համար եւ տվյալ պահին Հայաստանի կարիքների համար հատուկ հարմարեցված օրենքների վերաբերյալ համաձայնվելու համար, որը թույլ կտա կազմակերպել մշակութային ժառանգության կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ պաշտպանությունը:

 Հետագա քայլերը.

Սույն ուսումնասիրությունը կարող է օգտագործվել որպես աջակցություն քաղաքականության հարցերի ճշտմանը, իրավական եւ վարչական բարեփոխումների իրականացմանը եւ հատուկ Հայաստանի համար հարմարեցված օրենքների ընդունման համար: Օրենքում բերված առաջարկները եւ Բաժին II-ի Արդյունավետության չափանիշները կարող են ծառայել որպես ելակետ մշակութային ժառանգության պաշտպանության քաղաքականության վերաբերյալ քննարկումներ անցկացնելու համար: Այդ քննարկումներին կարող են մասնակցել բոլոր շահագրգիռ անձինք, բերելով քննարկման խնդիրների իրենց յուրահատուկ ընկալումը: Քննարկումների ժամանակ, որպես մոտեցում կարող է օգտագործվել Արդյունավետության չափանիշները – երբ վերցվում են կոնկրետ դեպքեր եւ ուսումնասիրվում է թե ինչպե՞ս է ներկա համակարգը աշխատում այդ կոնկրետ դեպքում, որո՞նք են նպատակները, ինչպե՞ս կարելի է բարելավել օրենսդրական դաշտը այդ նպատակներին հասնելու համար օգտագործելով միջազգային ստանդարտները, որոնք ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրության մեջ (հոդված), ըստ որի օրենքները չպետք է լինեն ավելի սահմանափակող քան դա անհրաժեշտ է պետության եւ հասարակության օրինական շահերի եւ պահանջների բավարարման համար: Ամենաառաջնայինը այս գործընթացում վտանգված մշակութային արժեքների պաշտպանության գործն է: Այլ հարցերը ներառում են` (1) ինչպե՞ս ստեղծել ֆինանսավորվող հաստատություններ, որոնք են շուկայի եւ դոնորների, մասնավորապես միջազգային կազմակերպությունների եւ սփյուռքի դոնորների, պահանջները (2) ինչպե՞ս ստեղծել վստահություն հաստատությունների, իրավական եւ վարչական համակարգի նկատմամբ, Հայաստանի մշակությաին ժառանգության պաշտպանության գործըաջակցելու եւ խթանելու համար: Այս քննարկումները կարող են տեղի ունենալ ժողովների, մամուլի, ինթերնեթի, էլեկտրոնային կառավարման եւ թռուցիկների տախտակի միջոցով: Ինթերնեթային քննարկումը ապահովում է հասարակության առավել լայն մասնակցություն քան մամուլի միջոցով քննարկումները կամ ժողովները: Այսպիսով որպես առաջին քայլ կարելի է ստեղծել թռուցիկների ինթերնեթային տախտակ` մշակությաին ժառանգության ասպարեզում քաղաքականության եւ օրենքների բարելավման հանրային լայն քննարկումներ սկսելու համար: 

1.2 Մեթոդաբանություն. իրավական եւ վարչական ուղեցույցներ, մոդելներ, կատարման եւ որակի վերահսկման չափանիշներ

ԵԽ–ը թողարկել է իրավական ուղեցույցներ մշակութային ժառանգության օրենքների մասին, որոնք ամփոփում են Եվրոպական երկրների փորձառությունը: ԵԽ–ն ունի նաեւ իրավական հարցերով օգնության մի կառույց` ԵԽ–ի ստանդարտների հետ ազգային օրենքները ներդաշնակեցնելու համար: Հայաստանի համար այս ուղեցույցները առաջարկվում են որպես քաղաքականության, վարչական եւ իրավական բարեփոխումների սկզբնակետ:

Ինչպես համակարգչային ծրագրերի կոդերը, օրենքները գրվում են որոշակի համակարգերում աշխատելու եւ որոշակի արդյունքներ արտադրելու համար: Հնարավոր չէ տարբեր համակարգերի կամ գործառույթների համար նախատեսված կոդերը համակցել միմյանց հետ, խուսափելով անհամատեղելիությունից եւ չնախատեսված հետեւանքներից: Այդ պատճառով Հայաստանի օրենքները պետք է մշակվեն` հաշվի առնելով առնվազն հետեւյալը.

1. Հայաստանի քաղաքականության նպատակները եւ մշակութային ժառանգության վիճակը,
2. արդյունավետության միջազգային չափանիշները,
3. Հայաստանի ընդհանուր վարչական եւ իրավական համակարգը, որը ներկայացնում է այն համատեքստը, որում պետք է գործեն մշակութային ժառանգության ոլորտի օրենքները,
4. տեղայնացված արդյունավետության չափանիշները,
5. որակի վերահսկողությունն ապահովելու (1) եւ (2)-ի հետ համատեղելի արդյունքներ, եթե ապահովված են (3) եւ (4)-ը,
6. օրենքների ստուգում նախքան դրանց ընդունումը չնախատեսված եւ անցանկալի հետեւանքները եւ դրանց սխալ գործադրումը հնարավորին չափ կանխելու համար:

Մեր կողմից ուսումնասիրվել են բազմաթիվ օտարերկրյա օրենքներ, զեկույցներ եւ ուսումնասիրություններ, որոնց պատճեները կցված են: Սրանք ներառում են նաեւ Եվրոպական եւ Անկախ Երկրների Համագործակցության («ԱՊՀ») երկրների եւ Արեւելյան Եվրոպայի երկրների օրենքների եւ պրակտիկայի ուսումնասիրություննները:

Սկսած խորհրդային ժամանակաշրջանից Հայաստանի օրենսդրությունը հիմնված է ռուսական մոդելների վրա: Այս միտումն է արտահայտված նաեւ 2001թ. ամառվանից շրջանառության մեջ գտնվող մշակույթի հիմնադրույթների մասին օրինագծում: Սա ունի իր առավելությունները եւ թերությունները: Հիմնական առավելություններն են 1) Հայաստանի իրավական եւ վարչական համակարգի հետ համատեղելիություն, 2) որակի վերահսկողություն, քանի որ դրանք մշակվել են ավելի մեծ երկրում օրենքի մշակման համար տրամադրվող ավելի լայն հնարավորություններով: Հիմնական թերություններն այն են, որ այս օրենքները նախատեսված են 1) բազմազգ երկրի համար 2) Հայաստանի իրավական եւ վարչական համակարգերը այժմ բավականին տարբեր են ռուսական համակարգից 3) Ռուսաստանը, ինչպես եւ Հայաստանը գտնվում են անցումային շրջանում եւ այդ օրենքները Ռուսաստանի անցումային շրջանին ներհատուկ կարիքների եւ փոխզիջումների արտահայտումն է, որոնք կարող են չհամընկնել Հայաստանի կարիքների հետ:

 Այլ օտարերկրյա մոդելներ: Տարբեր երկրների ուսումնասիրված մոդելներից ոչ մեկը չի կարող ուղղակիորեն կիրառվել Հայաստանում, ելնելով տեղական պայմանններից, ինստիտուտներից եւ քաղաքականության նպատակներից: Դրանք կարող են օգտագործվել որպես սկզբնակետ եւ ոչ ավելին: Դրանք պատրաստի “ծրագրային փաթեթներ” չեն, որոնք կարող են ներկցվել Հայաստանի համատեքստում: Կարճաժամկետ հեռանկարում դրանք կարող են օգտագործվել, հաշվի առնելով այդ դաշտի կարգավորման անհետաձգելի անհրաժեշտությունը, սակայն երկարաժամկետ առումով Հայաստանի մշակութային ժառանգության պահպանման օրենքները պետք է մշակվեն հաշվի առնելով վերը նշված արդյունավետության չափանիշները:

Բոլոր ուսումնասիրված մոդելներից ամենակիրառելին Կիպրոսի եւ Բալթյան երկրների ի մոդելներն են: Դրանք հարաբերականորեն նոր օրենքներ են ԵԽ-ի ստանդարտների շրջանակներում` գրված համեմատելի չափերի երկրի համար, նոր անկախացած երկրների եւ էթնիկական նմանատիպ կառուցվածքով: Կիպրոսի եւ Բալթյան երկրների մոդելները, այնուամենայնիվ, չեն ապահովում հստակ կողմնորոշիչներ ազգային եկեղեցու եւ եկեղեցական հարուստ ժառանգության դերի համար: Այդպիսի կողմնորոշիչներ չեն ապահովում նաեւ կաթոլիկ երկրների մեծ մասի մոդելները, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային երկրների մոդելները, ներառյալ Ռուսաստանը, որտեղ ռուսական եկեղեցու դիրքը շատ է տարբերվում, կապված մեծության, ռեսուրսների եւ ավելի քիչ տարածված սփյուռքի հետ: Ազգային եկեղեցիներ ունեցող երկրների մոդելները, ինչպիսիք են Անգլիան, Դանիան, Շվեդիան, Ֆինլանդիան եւ Հունաստանը, ավելի լավ անալոգիայի հիմք են տալիս, այնուամենայնիվ յուրաքանչյուր դեպքում յուրահատուկ պատմական, մշակութային գործոնները (օրինակ, Հունաստանի հատուկ անտիկվարիատի օրենքները, ազգային վստահության բարձր մակարդակը` Անգլիայում), երկրի հարստությունը եւ չափերը, իրավական համակարգի զարգացման յուրահատուկ ընթացքը չեն թույլատրում ուղղակիորեն կիրառել նրանց քաղաքականությունը Հայաստանի համատեքստում:

Արդյունավետության ցուցանիշներ, որակի վերահսկողություն, չարաշահումների ստուգում

Մշակութային ժառանգության պաշտպանության ոլորտում Հայաստանի քաղաքականության հստակեցման, արդյունավետության եւ որակի մշակութային արժեքների պահպանության օրենքների վերահսկողության չափանիշներ մշակելուն օժանդակելու համար, ինչպես նաեւ դրանք շտկելու եւ փորձարկելու համար, պատրաստվել են ստուգացուցակներ եւ չափանիշներ (տրված Բաժին II-ում): Դրանք հիմնված են հարցազրույցների եւ իրավական ու վարչական համակարգի վերլուծության վրա` հաշվի առնելով միջազգային ստանդարտները եւ տեղական իրավիճակը ու կարիքները:

Այդ ստուգացուցակները եւ չափանիշները կարող են օգնել օրենսդիրներին եւ քաղաքականություն մշակողներին մշակութային արժեքների պահպանության նոր սերնդի օրենքների մշակման գործում:

Յուրաքանչյուր նոր օրենք պետք է ապահովի հիմնական գործարքների իրականացումը միջազգայնորեն ընդունված ձեւերով:

• Որակի ապահովում – ապահովել բոլոր տարածված եւ կարեւոր գործարքների հեշտ կատարում: Բոլոր կարեւոր գործարքների իրականացումը պետք է լինի այնքան հեշտ, որքան լավագույն միջազգային պրակտիկայում,
• Արդյունավետության տեստի իրականացում որոշակի համատեքստում: Սա ապահովելու համար օրենքի նախագիծը պետք է փորձարկվի որոշակի արդյունավետության չափանիշների հիման վրա` հաշվի առնելով փաստացի օրենսդրական դաշտը, ինստիտուտները եւ պրակտիկան Հայաստանում:
• Չարաշահումների ստուգումը: Տիպային գործարքների մեծամասնության համար օրենքի դրույթները պետք է ստուգվեն ոչ ազնիվ անհատի տեսանկյունից, որը կարող է օգտագործել օրենքը կաշառք ստանալու, քաշքշուկներ ստեղծելու եւ արդար ու կանխատեսելի արդյունքին խոչընդոտելու համար:

1.3 Էլեկտրոնային կառավարում

Օրենքի էությունը կայանում է պատշաճ գործընթացի եւ հավասար պաշտպանության ապահովման մեջ: Պատշաճ գործընթացը պահանջում է (1) ծանուցում, (2) լսված լինելու հնարավորություն, (3) ռացիոնալ/պատճառաբանված որոշումների կայացում, (4) հիմնավորված բողոքարկում: Հավասար պաշտպանությունը պահանջում է օրենքների հետեւողական կիրառում եւ դրանց մասին տեղեկանալու հավասար հնարավորություն, որոնք երկուսն էլ հիմնված են տեղեկատվության հասանելիության վրա: Իրավական եւ վարչական կառուցվածքը հիրավի համարվում է ճգնաժամային երկրների, ներառյալ հետխորհրդային երկրների` ինչպիսին Հայաստանն է, տնտեսական զարգացման ամենաքարացած խոչընդոտներից մեկը: Էլեկտրոնային կառավարումը նպատակ ունի թափանցիկության խթանման, տեղեկատվության հավասար մատչելիության եւ իրավական ու վարչական համակարգերի վրա ազդելու հնարավորություն տալու միջոցով մեծացնել քաղաքացիների, փաստաբանների եւ հանրության շահագրգիռ խմբերի դերը: Դրանք պետք է դառնան անվիճարկելի չափանիշների վրա հիմնված կոնկրետ քայլեր, որոնցով մասնավոր եւ հանրային հատվածները կկարողանան միասին զարգացնել բարենպաստ գործարար միջավայրի ստեղծման եւ կառավարման բարելավման համար անհրաժեշտ լծակներ եւ գործընթացներ: Այս համագործակցությունը միեւնույն ժամանակ կնպաստի մասնավոր եւ հասարակական հատվածների միջեւ վստահության աճին:

Սա հանրությանը տեղեկատվությամբ ապահովելու ամենահեշտ եւ էժան ձեւն է, հատկապես հանրության այն հատվածին, որը կարող է ազդել համակարգի վրա եւ նպաստել համակարգային բարեփոխումներին: Այս ծրագրերը հեշտ է թարմացնել: Այն հեշտ է նաեւ որոնման իմաստով: Տեղեկությունները կարելի է ստանալ ամեն տեղից, մինչդեռ տպագրված նյութերը թանկ են, նրանցում պարունակվող տեղեկությունները արագ հնանում են, դրանց հաշվառումը դժվար է եւ ծախսատար եւ դրանք արագ վերանում են հանրային շրջանառությունից: Էլեկտրոնային կառավարումը ներառում է մշակութային գույքի ինթերնեթային գույքագրում, էլեկտրոնային թանգարաններ եւ գրադարաններ, թույլտվություններ ստանալու համար դիմումների ընդունում ինթերնեթի միջոցով, նոր օրենքների եւ ենթաօրենսդրական ակտերի նախագծերի վերաբերյալ ծանուցումներ եւ առաջարկների ընդունում ինթերնեթի միջոցով:

2. Մշակութային ժառանգության սահմանումը

Որպես ներդաշնակեցման գործընթացի մաս շատ երկրներ ընդունում են ԵԽ-ի ընդունած տերմինոլոգիան: Չնայած ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը ոչ պակաս կարեւոր է, քան նյութական ժառանգությունը, սույն ուսումնասիրությունը կենտրոնանում է նյութական շարժական եւ անշարժ արժեքների վրա, քանի որ դրանք են Հայաստանի օրենքների կարգավորման անմիջական առարկան:

Մշակույթի հիմնադրույթների նոր օրենքի նախագիծը տալիս է մշակութային արժեքների լայն եւ համապարփակ սահմանում, որը ներառում է «մշակույթի և արվեստի երկեր, գեղարվեստական ժողովրդական ստեղծագործություններ և արհեստներ, բանահյուսություն, բարոյագիտական և գեղագիտական գաղափարատիպեր (իդեալներ), վարվեցողության կանոններ և ձևեր, լեզուներ, բարբառներ և խոսվածքներ, ազգային ավանդություններ և սովորույթներ, պատմաաշխարհագրական տեղանուններ, մշակութային գործունեության մասին գիտական հետազոտությունների արդյունքներ և մեթոդներ, մշակութային ժառանգության առարկաներ (օբյեկտներ):» Այն նաեւ տալիս է մշակութային ժառանգության սահմանում, որպես «անցյալում ստեղծված մշակութային արժեքների ամբողջություն, որ Հայաստանի Հանրապետության և հայ ժողովրդի մշակութային ինքնատիպության պահպանման ու զարգացման, համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ ներդրման համար հնագիտական, ճարտարապետական, պատմական, գեղագիտական կամ սոցիալ-մշակութային հայեցակետից ունի կարևոր նշանակություն»: Այս սահմանումները չեն համապատասխանում ԵԽ-ի կամ միջազգային սահմանումներին:

Քանի որ ԵԽ-ի նորմերը ներառում են միջազգային ստանդարտները եւ ավելի հաճախ ու ակտիվորեն են թարմացվում մեկնաբանություններով եւ առաջարկություններով, եւ առավել ուղղակիորեն եւ անմիջականորեն կիրառելի են Հայաստանի օրենսդրական դաշտի զարգացման տեսանկյունից, սույն զեկույցում կորդեգրվի ԵԽ-ի մոտեցումը:

2.1 Անշարժ մշակութային արժեքներ

Գոյություն ունեն անշարժ մշակութային արժեքների սահմանման մի քանի միջազգայնորեն ընդունված տարբերակներ: Հայաստանի օրենսդրությանը ուղղակիորեն կիրառելի ստանդարտների երկու հիմնական աղբյուրներից են. Միացյալ ազգերի կազմակերպության կրթության, գիտության եւ մշակույթի կազմակերպության («ՅՈՒՆԵՍԿՈ») Կոնվենցիան աշխարհի մշակութային եւ բնական ժառանգության պահպանության մասին (1972), որով ստեղծվեց Համաշխարհային ժառանգության ցուցակ եւ դրա հետ կապված ծրագրեր, եւ ԵԽ-ի 1985թ. (Գրանադա) ու 1992թ. (Մալթա) Կոնվենցիաները համապատասխանաբար ճարտարապետական եւ հնագիտական հուշարձանների վերաբերյալ: Միտումը կայանում է արհեստական եւ բնական տեղանքների ինտեգրացիայի եւ պահպանման ու քաղաքաշինության պլանավորման գործունեությունների ինտեգրացիայի մեջ: Այնպիսի կազմակերպություններ ինչպիսիք են Հուշարձանների եւ Վայրերի Միջազգային Խորհուրդը («ICOMOS») եւ Բնության եւ բնական ռեսուրսների կոնսերվացման միջազգային միությունը («IUCN») ունեն ուղեցույցներ օրենսդրական դաշտի նկատմամբ ինտեգրված մոտեցման եւ տերմինոլոգիայի վերաբերյալ: Այդ միտումն են արտահայտում, օրինակ, ԵԽ-ի անդամ երկրների նախարարների խորհրդի Առաջարկ No. R (95)-ը մշակութային միջավայրի ինտեգրված պահպանման վերաբերյալ (ընդունված 1995թ. սեպտեմբերի 11-ին, նախարարների տեղակալների 543 հանդիպման կողմից): Մշակութային արժեքները փչացումից կանխելուց հետո, ամենաառաջին գերապատվություններից է հանդիսանում անշարժ մշակութային արժեքների գույքագրումը: Սա պահանջում է միջազգայնորեն ընդունված սահմանում: ՀՀ «Պատմության եւ մշակույթի անշարժ հուշարձանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության եւ օգտագործման մասին» օրենքի սահմանումը նման է, բայց նույնական չէ միջազգային ստանդարտներին:

1972թ. ՅՈՒՆԵՍԿՈ–ի Կոնվենցիայի սահմանումները

1. հուշարձաններ. ճարտարպետական, հուշարձանային քանդակագործության եւ գեղանկարչության ստեղծագործությունները, հնագիտական բնույթի տարրերը կամ կառուցվածքները, արձանագրություններ, անձավային կացարանները եւ տարրերի համադրումները, որոնք ունեն պատմության, արվեստի եւ գիտության տեսանկյունից համընդգրկուն արժեք;
2. համալիրներ` մեկուսացված կամ իրար միացած կառույցների խմբեր, որոնք իրենց ճարտարապետության, միասեռության կամ բնապատկերում իրենց տեղի շնորհիվ հանդիսանում են պատմության, արվեստի եւ գիտության տեսանկյունից բացառիկ համընդգրկուն արժեք;
3. տեսարժան վայրեր. ձեռակերտ աշխատանքները կամ մարդու եւ բնության համատեղ ստեղծագործությունները, ինչպես նաեւ հնագիտական տեսարժան վայրերը ընդգրկող գոտիները, որոնք հանդիսանում են պատմական, էսթետիկական, ազգագրական կամ մարդաբանական տեսանկյունից համընդգրկուն արժեք:

Եվրոպայի ճարտարապետական ժառանգության պահպանման մասին Գրանադայի Կոնվենցիայի սահմանումները (1985)

1. հուշարձաններ` ակնհայտ պատմական, հնագիտական, գեղագիտական, գիտական, սոցիալական կամ տեխնիկական կարեւորություն ունեցող բոլոր շենքերը եւ կառույցները` ներառյալ դրանց ներքին հարդարանքը:
2. համալիրներ` ակնհայտ պատմական, հնագիտական, գեղարվեստական, գիտական, սոցիալական եւ տեխնիկական կարեւորություն ունեցող քաղաքային եւ գյուղական շենքերի համասեռ խմբեր, որոնք բավարար կապակցված են քարտեզագրորեն սահմանելի միավորներ ձեւավորելու համար;
3. տեսարժան վայրեր` ձեռակերտ աշխատանքները կամ մարդու եւ բնության համատեղ ստեղծագործությունները, մասնակի կառուցապատումներով, որոնք բավարար չափով յուրահատուկ են ու քարտեզագրորեն համասեռ եւ ունեն ակնհայտ պատմական, հնագիտական, գեղագիտական, գիտական եւ սոցիալական նշանակություն:

2.2 Շարժական մշակութային ժառանգություն

Շարժական մշակութային ժառանգությունը համընդգրկուն ձեւով սահմանվել է 1970թ. Փարիզի Կոնվենցիայում: Այդ սահմանմանը համահունչ է նաեւ ՀՀ օրենքը մշակութային արժեքների արտահանման եւ ներմուծման մասին: Փարիզի Կոնվենցիան սահմանում է`

1. բուսական, կենդանական եւ երկրաբանական հազվագյուտ նմուշներ եւ հավաքածուներ, անատոմիայի եւ հնէագիտության համար հետաքրքրություն ներկայացնող առարկաներ;
2. պատմական արժեքներ, ներառյալ գիտության եւ տեխնիկայի, ռազմական եւ սոցիալական կյանքի, ինչպես նաեւ նշանավոր մարդկանց, քաղաքական գործիչների, գիտնականների եւ արվեսի գործիչների կյանքի ու գործունեության հետ կապված առարկաներ;
3. հնագիտական պեղումներից (կանոնավոր եւ պատահական) ստացված գտածոներ;
4. գեղագիտական կամ պատմական հուշարձանների տարրեր կամ հնագիտական տեղանքներ, որոնք բաժանվել են մասերի;
5. 100 տարուց ավել հնության անտիկվարիատ, ինչպիսիք են արձանագրությունները, մետաղադրամները եւ փորագրված դրոշմները
6. գեղագիտական արժեքները, ինչպիսիք են`

ա) ամբողջովին կամ մասամբ ձեռքով արված պատկերներ եւ նկարներ` ցանկացած միջոցով եւ նյութերով կատարված (բացառությամբ արդյունաբերական նախագծերի եւ ձեռքով ձեւավորված արդյունաբերական ապրանքների)

բ) յուրատեսակ քանդակներ եւ քանդակագործական արվեստի գործեր

գ) փորագրություններ, արտատպություններ եւ դրոշմվածքաձեւեր

դ) յուրատեսակ գեղագիտական համալիրներ եւ մոնտաժներ ցանկացած նյութից;

7. հատուկ հետաքրքրության (պատմական, գեղարվետական, գիտական, գրական եւ այլն) առանձին կամ հավաքածու հնագույն գրքեր, ձեռագրեր, փաստաթղթեր եւ հրատարակություններ
8. առանձին կամ հավաքածու փոստային նամականիշներ, այլ նամականիշային նյութեր;
9. արխիվներ, ներառյալ ձայնագրական, տեսագրական, լուսանկարչական եւ կինոարխիվներ
10. 100 տարուց ավել հնության կահույք եւ երաժշտական գործիքներ

Շարժական մշակութային ժառանգությունը ներառված է նաեւ ԵԽ-ի ուղեցույցներում` որպես մշակութային արժեքների երկու կարեւորագույն տեսակներից մեկը: Շարժական մշակութային արժեքներին առընչվող հարցերը դիտարկվում են հինգ հիմնական ուղղություններով. (1) տեսակները, (2) պահպանմամբ զբաղվող ինստիտուտները եւ քաղաքականությունը (3) շրջանառությունը, ներառյալ արտահանումը եւ ներմուծումը (4) օրինական սեփականատերերի իրավունքների վերականգնումը (5) շարժական գույքի նկատմամբ մտավոր սեփականության պաշտպանությունը:

• շարժական գույքի տեսակներն են գրքերը, ձեռագրերը, արվեստի գործերը, գեղանկարչության եւ կիրառական արվեստի գործերը, ձեռագործ իրերը, գործվածքները, ձայնագրությունները, կինոնկարները, ինչպես նաեւ կատարողական արվեստի արժեքները, ինչպիսիք են երաժշտական գործիքները, զգեստները, կինոնկարները, ազգագրական ուսումնասիրությունները եւ այլ միջոցները:
• ինստիտուտները ներառում են գրադարանները, արխիվները, թանգարանները, հետազոտական եւ կրթական ինստիտուտները, եկեղեցիները եւ այլ հանրային եւ մասնավոր հավաքածուները, հրատարակչությունները, ինթերնեթային էջերը` վիրտուալ գրադարանները եւ թանգարանները:
• շրջանառությունը ներառում է գույքագրումը, առեւտրային գործարքների կարգավորումը, արտասահման փոխանցումները, ժամանակավոր արտահանումը եւ ներմուծումը;
• օրինական սեփականատերերին մշակութային արժեքների վերադարձը: Սա հանդիսանում է միջազգային օրենքի եւ ԵԽ-ի կոնվենցիաների եւ համաձայնագրերի նորմ:
• շարժական գույքի նկատմամբ մտավոր սեփականության պաշտպանությունը` օրինակ հեղինակային իրավունք, անօրինական վերարտադրությունից պաշտպանություն, շրջանառության ռոյալթիները վերավաճառքի դեպքում:

2.3 Ոչ նյութական/ներկա մշակույթ, որը ներառում է բոլոր կատարողական արվեստները, ինչպիսիք են թատրոնը, երաժշտությունը, պարը եւ կինոն, ինչպես նաեւ ժողովրդական արվեստը, արհեստները եւ ավանդույթները:

ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ն սահմանում է այն հետեւյալ կերպ. «Ոչ նյութական ժառանգությունը կարող է սահմանվել որպես ավանդական կամ ժողովրդական մշակույթի բոլոր ձեւերի ամբողջություն, այսինքն համատեղ ստեղծագործություններ, որոնք ստեղծվել են տվյալ համայնքում եւ հիմնված են ավանդույթի վրա: Այս ստեղծագործությունները փոխանցվում են բանավոր կամ նշանների միջոցով եւ վերափոխվում են ժամանակի ընթացքում կոլեկտիվ վերարտադրման միջոցով: Դրանք ներառում են բանավոր ավանդույթները, բարքերը, լեզուն, երաժշտությունը, պարը, ծեսերը, տոները, ավանդական բժշկությունը, ազգային ճաշատեսակները եւ բոլոր տեսակի այլ գիտելիքները, որոնք կապված են նյութական մշակույթի հետ, ինչպիսիք են գործիքները եւ կացարանները»:

Ոչ նյութական մշակույթի պահպանման մեջ ներգրավված հաստատություններն են թանգարանները, գրադարանները, հետազոտական եւ կրթական ինստիտուտները, եկեղեցիները, թատրոնները, նվագախմբերը, պարային համույթները, ժողովրդական արհեստների արհեստակցական միությունները եւ արհեստանոցները, ատելյեները, կոնսերվատորիաները, կինոստուդիաները, ձայնագրման ստուդիաները, լրատվամիջոցները, ինթերնեթը եւ այլ ֆորմալ եւ ոչ ֆորմալ հաստատությունները, որտեղ այդ մշակույթը ստեղծվում է, փոխանցվում (ուսուցվում) է կամ ներկայացվում;

3. Ընդհանուր Քաղաքականության Նպատակները

3.1 Պաշտպանություն եւ Պահպանություն, Գույքագրում եւ Դասակարգում

Մշակութային ժառանգության պահպանումը ինքնին վերջնական նպատակ է, ինչպես նաեւ մի շարք այլ կարեւոր նպատակների հասնելու միջոց: Յուրաքանչյուր սերունդ պահպանում է, պաշտպանում եւ ավելացնում մշակութային ժառանգությունը հաջորդ սերունդների համար: Մշակութային ժառանգության պահպանման պատճառները եւ դրան վերաբերվող հայեցակարգերը բազմաթիվ են, սկսած կոնսերվացումից կամ փլուզման կանխարգելումից, վերջացրած վերականգնմամբ կամ այլ նպատակների համար օգտագործման համար հարմարեցմամբ:

Մշակութային արժեքների փլուզումը կամ վիճակի վատթարացումը կանխելուց հետո, ամենաառաջնայինը դրանց գույքագրումն է եւ դասակարգումը առարկայական չափանիշների հիման վրա, հանրության համար հասանելի եղանակով:

3.2 Ազգային Ինքնություն

Ազգային ինքնությունը կարեւոր խթանիչ է մշակութային ժառանգության պահպանման համար, ոչ միայն այդ ազգի համար այլ նաեւ մյուս ազգերի համար: Այլ ազգերի մշակույթների նկատմամբ հարգանքը ներկայումս, կարող է դառնալ անցյալում պատճառած վերքերի սպեղանի: Նյութական արժեքների բացակայության դեպքում, մշակույթը դառնում է վերացական եւ դժվարանում է դրա ճանաչումը, եւ երբ ոչ նյութական մշակույթի փոխանցումը եւ վերարտադրությունը դադարում է, այն դառնում է անկենդան եւ սկսում է վերանալ: Բնական զանազանության նման մշակութային զանազանությունը նույնպես մարդկային հարստության մաս է կազմում, եւ դրա ցանկացած կորուստ վնասում է համաշխարհային մշակութային ժառանգությանը:

3.3 Մշակութային Զբոսաշրջություն

Զբոսաշրջությունը մշակութային փոխանակման եւ միջազգային կապերի ձեւ է, որը խթանում է մշակութային զանազանության ճանաչումը եւ գնահատումը: Զբոսաշրջությունը տալիս է մշակութային ժառանգության պահպանությանը եւ դրա պատշաճ ներկայացմանը տնտեսական բաղադրիչ, միեւնույն ժամանակ սպառնում է մշակութային ժառանգությանը` դարձնելով դա առեւտրի առարկա: Հայաստանի նման երկրի համար պետք է գտնվի տարբերակված մշակութային զբոսաշրջության տեսակ, որպեսզի ապահովվի, որ զբոսաշրջության քանակի ավելացումով, չնվազի որակը եւ Հայաստանի դիրքը, որպես անդորրի երկիր, որպես լեռներում ծվարած, մաքուր եւ խորհրդավոր Արեւլյան Քրիստոնեության երկիր:

Մշակութային զբոսաշրջությունը շատ կարեւոր է Հայաստանի եւ հայերի համար, քանի որ Հայաստանի պատմական տարածքը ընկած է Հայաստանի Հանրապետության ժամանակակից սահմաններից դուրս, եւ Հայաստանի պատմության մի շատ մեծ մաս կապված է Հայաստանի սահմաններից դուրս տեղի ունեցած պատմական դեպքերի հետ: Քրիստոնեական/կրոնական թեմաններով այն կապված է Երուսաղեմի եւ վաղ քրիստոնեական բազմաթիվ սրբավայրերի ու Առաքյալների կատարած ճանապարհորդությունների հետ: Հետագայում այդ կապերը զարգացան Կիլիկիայի եւ Երուսաղեմի Հայկական Թաղամասի միջոցով Խաչակիրների հետ շփումների շնորհիվ: Այլ մշակութային ճանապարհներ էին Եվրոպայից Հեռավոր Արեւելք ճանապարհները, այնպիսիք ինչպիսիք էին Մարկո Պոլոյի ճանապարհը եւ Մետաքսի Ուղին, ինչպես նաեւ հյուսիս հարավ ճանապարհները Ռուսաստանից Իրանի վրայով դեպի Մերձավոր Արեւելք եւ Պաղեստին: Հայաստանը որպես հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի բնօրրան կապված է թե արեւելքին թե արեւմուտքին, ինչպես նաեւ Կովկասին եւ Մերձավոր Արեւելքին:

3.4 Հայաստանի համար հատուկ կարեւորության հարցեր

3.4.1 Փոքր մասշտաբ եւ կենսունակություն

Մշակութային ժառանգության պահպանման գործում Հայաստանը հանդիպում է մի շարք յուրօրինակ խնդիրների: Չնայած այն բանին, որ Հայաստանը հարուստ մշակույթով հնագույն ժողովուրդ է, Հայաստանի տարածքի եւ բնակչության փոքր չափերը, խոչընդոտում են միջազգային ասպարեզում Հայաստանի մշակույթի մրցունակությունը այլ, մեծ երկրների մշակույթների հետ, որոնք ունեն առավել մեծ շուկա` խթանելու համար իրենց մշակութային ժառանգությունը: Այնպես ինչպես տնտեսության եւ պետության այլ ասպարեզներում փոքր մասշտաբը պակասեցնում է ռեսուրսները եւ մեծացնում է մարքեթինգի, վերադիր եւ կառավարման ծախսերը մշակութային ժառանգության պաշտպանության ասպարեզում: Բնակչության կողմից մշակույթի բարձր գնահատման պատճառով Հայաստանում մշակութային ժառանգության ուղվելիք ֆինանսական միջոցների պահանջարկը ավելի մեծ է քան մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ–ի միեւնույն մակարդակ ունեցող այլ երկրներում:

3.4.2. Սփյուռք

Հայաստանի մշակութային ժառանգության մեկ այլ կարեւոր բաղադրիչ է հայ բազմադարյա Սփյուռքը, որը աշխարհով մեկ տարածեց հայկական մշակույթը, ստեղծելով Հայ մշակութային կյանքի կարեւոր կենտրոններ Հայրենիքից դուրս: Հայաստանի մշակութային ժառանգության այս առանձնահատկությունը ավելի է բարդացնում մշակութային ժառանգության գույքագրումը եւ հաշվառումը, մասնավորապես շարժական արժեքների համար (արվեստի գործեր, արխիվներ), ինչպես նաեւ ոչ նյութական մշակույթի համար (ազգային ավանդույթներ, պարեր, բանահյուսություն եւ այլն): Եթե հաստատությունները, օրենքները եւ քաղաքականությունը պատշաճորեն մշակվեն, Սփյուռքը, իր միջոցների շնորհիվ, կարող է դառնալ Հայաստանի մշակութային ժառանգության աջակից եւ այն համաշխարհային ասպարեզում տարածող, ինչպես նաեւ կարող է դառնալ սեփական փորձով Հայաստանում մշակութային զբոսաշրջության առաջին խթանողը: 

3.4.3. Արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքներ

Հայաստանի մշակութային ժառանգության անշարժ արժեքների նշանակալից մասը գտնվում է Թուրքիայում, Վրաստանում, Ադրբեջանում եւ Իրանում: Ինչպես հայ ժողովրդի այնպես էլ հայկական մշակութային ժառանգության մի մեծ մաս գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության ժամանակակից սահմաններից դուրս, ուստի արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքները մեծ նշանակություն ունեն Հայաստանի մշակույթի համար, մասնավորապես անշարժ մշակութային արժեքները: Հայաստանի պատմական տարածքի մեծ մասը գտնվում է այսօրվա արեւելյան Թուրքիայի տարածքում, որտեղից հայերը տեղահան արվեցին 1915թ. Մեծ Եղեռնի ընթացքում: Հայ միջնադարյա Կիլիկյան քաղաքակրթության տարածքի մեծ մասը նույնպես գտնվում Թուրքիայի ժամանակակից տարածքում, ինչպես նաեւ Մերձավոր Արեւելքի այլ երկրների տարածքներում: Այս պատճառով շատ կարեւորվում է միջազգային համագործակցությունը հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման համար: Միջազգային պայմանագրերի եւ ծրագրերի միջոցով հայկական մշակութային ժառանգության պաշտպանությունը հատկապես կարեւոր է Թուրքիայում, Ադրբեջանում եւ Վրաստանում, որտեղ հայկական մշակութային հուշարձանները քանդվում եւ ոչնչացվում են:

Վերջերս ԵԽ–ի Մշակույթի, գիտության եւ կրթության հանձնաժողովի նիստի ժամանակ մտահոգություն հայտնվեց Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս գտվող հայակական մշակութային արժեքների վիճակի վերաբերյալ: Մասնավորապես նշվեց, որ 1912թ. Արեւմտյան Հայաստանում (Թուրքիայի ժամանակակից տարածք) կար հայկական գործող 2,260 եկեղեցի եւ վանք, որոնցից 2,150 ավերվել են 1915թ. Մեծ Եղեռնի ընթացքում: 1974թ. ՅՈՒՆԵՍԿՈ–ի զեկույցի համաձայն Մեծ Եղեռնից հետո Թուրքիայում պահպանված 913 հայկական հուշարձաններից 464-ը ամբողջությամբ ավերված էին, 254-ը հավասարեցված էին գետնին, իսկ 197-ը անհապաղ վերանորոգման կարիք ունեին: Ադրբեջանում հայկական մշակութային ժառանգությունը գտնվում է նույն վիճակում: Այս տվյալները մեկ անգամ եւս կարեւորում են Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս գտնվող մշակութային ժառանգության պահպանման ուղությամբ ԵԽ–ի շրջանակներում անհապաղ միջոցառումների ձեռնարկման հարցը: Ավելին, հայկական մշակութային հուշարձաններ կան նաեւ Արեւմտյան Եվրոպայում, Ռուսաստանում, Հնդկաստանում, Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Մերձավոր եւ Հեռավոր Արեւելքում, ինչը ավելի է մեծացնում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանության սահմանները: 

3.4.4. Հին եւ ժամանակակից քաղաքակրթության խաչմերուկ եւ հանգրվան

Հայկական Լեռնաշխարհը մարդկային քաղաքակրթության բնօրրաններից մեկն է, որտեղ գտնվում են հնդեվրոպական լեզուների արմատները: Այն գտնվում է սեմական եւ կովկասյան հնագույն մշակույթների հարեւանությամբ: Հայաստանի եւ հայկական մշակույթի հետ տարբեր ժամանակներում շփվել են խեթերը, ուրարտացիները, ասորիները, մեդիացիները, պարսիկները, մակեդոնացիները, հույները, հռոմեացիները, բյուզանդացիները, պարթեւները, արաբները, վրացիները, աղվաններըը, եվրոպական խաչակիրները, հետագայում թուրքերը, մոնղոլները, եւ ռուսները: Այսպիսով Հայաստանի մշակույթը համաշխարհային մշակույթի կարեւոր բաղադրիչներից է: 

3.4.5. Ֆինանսական ռեսուրսների սղություն

Ինչպես նշվեց Հայաստանը ունի մեծ եւ բազմաբնույթ մշակույթ` չնայած այսօրվա իր համեմատական փոքր տարածքի եւ բնակչության: Ի հավելումն դրան համայնավարությունից դեպի շուկայական տնտեսության անցումը եւ համաշխարհային գլոբալ տնտեսության մեջ ինտեգրման գործընթացները բացատրում են ռեսուրսների սղությունը: Հայկական մշակութային ժառանգությունը չի ստանում համապատասխան ֆինանսավորում: Ցայսօր չեն ստեղծվել այնպիսի մշակութային ֆոնդեր, մշակութային ժառանգության հիմնադրամներ, որոնք կկարողանային լուծել Հայաստանի մշակութային ժառանգության պահպանության եւ տարածման ընթացքում առաջացող հիմնախնդիրները: 

3.4.6 Անցում համայնավարությունից

Համայնավարությունից դեպի շուկայական տնտեսություն անցումը Հայաստանի մշակութային ժառանգության մեծ մասը թողել է սակավառեսուրս պայմաններում: Սա մանավանդ վերաբերվում է մշակութաբաններին եւ արվեստի գործիչներին, որոնք դեռ չեն գտել իրենց տեղը շուկայական տնտեսության մեջ եւ որոնց մասնագիտական հեռանկարները չեն երեւում ոչ միայն այս սերնդի այլ նաեւ հաջորդ սերունդների համար: Միեւնույն ժամանակ Հայաստանի անկախությունը նոր շունչ հաղորդեց հայկական մշակույթին, որը ձերբազատվեց սովետական եւ ռուսական վերահսկողությունից եւ վերագտավ իր ինքնությունը: Այսօր հայկական մշակույթը մրցակցում է առավել լավ ֆինանսավորվող, ավելի տարածված մշակույթների հետ: Ավելին, հայկական մշակույթի եւ պատմության որոշ բնագավառներ, մասնավորապես եկեղեցին եւ կրոնական մշակույթը, որոնք խորհրդային շրջանում ճնշվում էին եւ ենթարկվում զրկանքների, վերականգնում են իրենց պատճառված վնասները, ֆինանսական սղության պայմաններում դիմագրավելով նաեւ համաշխարհային ավելի լավ ֆինանսավորվող մշակույթի, ազատ շուկայի եւ մոդեռնիզացիայի ճնշումներին: Այս իմաստով ժամանակակից զանգվածային եւ ժողովրդական արվեստները, այնպիսիք ինչպիսիք են կինոն, երաժշտությունը, պարը ավելի են վտանգված, քան լեզուն եւ գրականությունը: 

3.4.7 Եկեղեցի-Պետություն հարաբերություններ

Ինչպես ցույց տվեց քրիստոնեության որպես պետական կրոն հռչակման 1700 ամյակի տոնումը, եկեղեցին կենտրոնական դեր է խաղացել հայկական մշակույթում: Եկեղեցին Հայաստանի մշակութային ժառանգության ստեղծման, կառավարման եւ պահպանման գործում ամենակարեվոր հաստատություններից է: Դժվար է գերագնահատել այն դերակատարությունը, որը Եկեղեցին շարունակում է կատարել Հայաստանի եւ, մանավանդ, Սփյուռքի համար: Եկեղեցին այսօր վերականգնում է Մեծ Եղեռնի եւ սովետական հալածանքներից կրած իր վնասները, չնայած ցայսօր էլ այն դեռ չունի մարդկային եւ ֆինանսական բավարար ռեսուրսներ եւ վարչական համակարգ աշխարհով մեկ տարածված ժառանգությունը հետ պահանջելու եւ կառավարելու համար: Այնուամենայնիվ պետության եւ եկեղեցու միջեւ տարաձայնություններից խուսափելու, ինչպես նաեւ պետության եւ եկեղեցու անջատման սահմանադրական եւ միջազգային իրավական նորմերը պահպանելու համար, եկեղեցու գույքային պահանջների լուծումը ավելի հրատապ է դառնում: Խորհրդային շրջանից հետո մեծ պահանջ կա Հայաստանի եկեղեցիները, ճեմարանները, ուխտատեղիները ըստ իրենց նշանակության օգտագործելու համար: Զբոսաշրջության համար գրավչությունը չպետք է վնասի հուշարձանների օգտագործմանը ըստ իրենց նշանակության, պատմական պահպանվածությանը եւ նվիրական մթնոլորտի պահպանմանը: Հայաստանից դուրս գտնվող վտանգված մշակութային արժեքների համար անհետաձգելի միջամտության ձեւ կարող է լինել այդ արժեքների սեփականության վերադարձը Եկեղեցուն, քանի որ երկրների մեծ մասում եկեղեցական սեփականությունը առավել պաշտպանված է, քան աշխարհիկը: Հայաստանում գտնվող մշակութային արժեքների համար սեփականության եւ օգտագործման հարցերը պետք է կարգավորվեն այնպես, որպեսզի Եկեղեցու եւ պետության միջեւ տարաձայնությունների հնարավորությունները հասցվեն նվազագույնի, միեւնույն ժամանակ ապահովելով որ մշակութային ժառանգության առարկանները լինեն մատչելի լայն հասարակության համար, եւ պետությունը կարողանա միջամտել դրանց պաշտպանության գործին` արտակարգ իրավիճակներում:

4 Առաջարկների ամփոփագիր

4.1 Ռիսկի գնահատում

Հայաստանի մշակութային ժառանգության մեծ մասը, ինչպես անշարժ, շարժական այնպես էլ ոչ նյութական, վտանգված է: Դա կապված է խորհրդային շրջանում կիրառված քաղաքականության, անցումային շրջանի միջոցների սղության եւ Սփյուռքում տեղի ունեցող սերնդափոխության հետ: Այժմ ամենապահանջված միջոցառումները պահպանության եւ պաշտպանության հետեւողական ծրագրերն են, որոնց նպատակը պետք է լինի.

• տարբերակված պահպանության կիրառումը,
• վտանգված ժառանգության դասակարգումը ըստ առաջնայնության ինչպես (1) մշակութային նշանակության իմաստով, այնպես էլ (2) սպառնացող վտանգի չափով:
• ռեսուրսների ռացիոնալ բաշխումը, խուսափելու համար գույքի անդառնալի կորուստներից եւ մասնագետների անվերադարձ արտահոսքից:
• համապատասխան միջոցների ձեռնարկումը, որոնք կապահովեն միջպետական խնդիրների լուծումը, հաշվի առնելով, որ Հայաստանի մշակութային ժառանգության մի մեծ մաս գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության ժամանակակից սահմաններից դուրս:
• հաշվի առնելով միջոցների սակավության պատճառով պատշաճ հետազոտությունների իրագործման դժվարությունները` հնագիտական պեղումների հրապարակների եւ թանգարանային հավաքածուների պահպանումը, դրանց անդառնալի կորուստները կանխելու համար: 

4.2 Գույքագրում եւ դասակարգում

Ցանկացած մշակութային ժառանգության պաշտպանության, կառավարման եւ օգտագործման համակարգի հիմքը հանդիսանում է տվյալների կենտրոնացված շտեմարանը, որը տեղեկություն է պարունակում մշակութային ժառանգության յուրաքանչյուր առարկայի մասին, դասակարգում է դրանք օբյեկտիվ չափանիշների հիման վրա, հստակ նշելով առարկանների յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար նախատեսված իրավունքները եւ պարտականությունները: Տվյալների շտեմարանները պետք է մատչելի լինեն մշակութային ժառանգության պաշտպանության հետ առնչվող բոլոր պետական եւ մասնավոր կազմակերպությունների եւ անհատների համար: Բնական, անշարժ, շարժական եւ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության համապարփակ գույքագրումը նպատակահարմար է նաեւ արդյունավետության, հետեւողականության, կանխատեսելիության առումով. այն հեշտացնում է մշակութային փոխկապակցված ոլորտներում իրականացվող քաղաքականությունների համակարգումը եւ տեղեկատվության միջազգային փոխանակումը: Գույքագրման նորմեր եւ համակարգեր մշակվել են ԵԽ, Թանգարանների Միջազգային Խորհրդի («ICOM»), Արխիվների Միջազգային Խորհրդի («ICA»), Թամգարանային փաստաթղթավորման միության («MDA») եւ այլ կազմակերպությունների կողմից: Հայաստանի գույքագրումը պետք է համապատասխանեցվի գույքագրման միջազգային չափանիշներին, Գրանադայի Կոնվենցիայի 17-20 հոդվածներով նախատեսված տեղեկատվության փոխանակման համակարգերը ստեղծելու համար: Տես օրինակ Ճարտարապետական ժառանգությանը, պատմական շենքերին եւ հուշարձաններին առնչվող փաստաթղթերի, մեթոդների եւ համակարգերի կոորդինացման ԵԽ թիվ R(95) 3 առաջարկը ընդունված 1995թ. հունվարի 11-ին: 

4.3 ԵԽ-ի միջազգային նորմերի հետ ներդաշնակեցում եւ ինտեգրացիա

Եվրոպայի Խորհրդին եւ մի շարք այլ միջազգային կազմակերպություններին անդամակցելու եւ միջազգային համաձայնագրերին միանալու հետ կապված` Հայաստանը պարտավորություն է ստանձնել համապատասխանեցնել իր ազգային օրենքները ԵԽ-ի եւ միջազգային համաձայնագրերի պահանջներին: Այս պահանջները հիմնված են միջազգային փորձի վրա եւ տալիս են հիմնական խնդիրների լուծում միջազգային դրական փորձի համաձայն: Այդ խնդիրների շարքից կարելի է առանձնացնել հետեւյալը.

• տերմինաբանությունը եւ ստանդարտների ու ընթացակարգերի համապատասխանությունը,
• արտասահմանում գտնվող մշակութային ժառանգության արդյունավետ պաշտպանությունը,
• իշխանության բաշխումը համակարգի ներսում.
• քաղաքականություն,
• սեփականություն,
• կարգավորում եւ
• վերահսկում

Համաձայն Գրենադային Կոնվենցիայի 20-րդ հոդվածի եւ ԵԽ-ի պահանջներին Հայաստանը ունի նաեւ մոնիթորինգի եւ հաշվետվություններ հանձնելու պարտավորություն:

4.4 Արդյունավետություն, ռեսուրսների արդյունավետ բաշխում

Ռեսուրսների հայթայթումը եւ բաշխումը անկախությունից ի վեր Հայաստանի մշակութային ժառանգության ամենահիմնական խնդիրն է: Ինչպես նշվել է վերեւում, Հայաստանի մշակութային ժառանգությունը վտանգված է վերանորոգումների ուշացումների եւ արդյունավետ վերահսկողության բացակայության պատճառով: Համակարգը սփռված է, իսկ հիմնական ծանրությունը դրված է օգտագործողի ուսերին, որը իր գործողությունները ՀՀ օրենքների համապատասխան իրականացնելու համար պետք է մի շարք հաստատությունների որոշումներ ստանա: Այսպիսով, շատ անարդյունավետ է իրավական նորմերի իրագործումը, եթե նույնիսկ դրանք իրավական տեսակետից ընդունելի են: ԵԽ–ն եւ ՅՈՒՆԵՍԿՈ–ն խորհուրդ են տալիս միասնականացնել մշակութային ժառանգության կառավարման համակարգը: Կան երկրներ, որոնք այդպիսի միասնականացմամբ հասել են բարձր արդյունավետության: Դրանցից Հայաստանի հետ համեմատելի օրինակ է Կիպրոսը:

Կենտրոնացված եւ ապակենտրոնացված համակարգերի համեմատության մեկ այլ կարեւոր հանգամանք է ծախսերի արդյունավետությունը, այսինքն պարզել թե որ ֆունկցիաներն են, որ ավելի արդյունավետ է կենտրոնացնել` իսկ որոնք` ապակենտրոնցնել հաշվի առնելով Հայաստանի համեմատական փոքր չափսերը, եւ ոչ մեծ բնակչությունը, եւ ընդունելով, որ կան վերահսկողության համար համապատասխան կոմունիկացիաներ եւ ճանապարհներ, գույքագրման, դասակարգման եւ հետազոտման մեծ մասը կարելի է կոորդինացնել եւ միասնականացնել, խնայելով ռեսուրսներ եւ ապահովելով որակի համապատասխան մակարդակ: Նպատակը պատասխանատու եւ հաշվետու համակարգի ստեղծումն է, որտեղ հստակ են բոլորի իրավունքները եւ պատասխանատվությունը, եւ որտեղ կբացառվեն տարբեր կարգավորող մարմինների միջեւ տարաձայնությունների բացասական հետեւանքները դրանց ծառայություններից օգտվողների համար: Համակարգի կենտրոնացումը կարող է ունենալ նաեւ բացասական ազդեցություն օրինակ վտանգ որ մեկ սխալը կարող է ազդեցություն ունենալ ամբողջ համակարգի վրա, այդ իսկ պատճառով պետք է հիմնվեն հատուկ մեխանիզմներ (էլեկտրոնային կառավարում, հասարակության մասնակցություն), որպեսզի ապահովվի քաղաքականության համապատասխան զարգացում, նման սխալներից եւ դրանց բացասական հետեւանքներից խուսափելու, ինչպես նաեւ դրանց հետեւանքները անհապաղ վերացնելու համար: Արդյունավետության բարձրացման միջազգայնորեն ընդունված միջոցներ են.

1. արտահանման սերտիֆիկատների տրամադրում գնման պահին վաճառողի կողմից (օր. խանութի սեփականատերը կապվում է կենտրոնացված քոմփյութերացված համակարգի հետ, որը թողարկում է արտահանման թույլտվությունները, որոնք մեկ անգամ եւս կարող են ստուգվել արտահանման պահին սահմանի վրա, պատշաճ գրանցվածության եւ նույնության հաստատման համար),
2. սերտիֆիկատի ստացում արտահանման պահին (օր. գույգագրման կենտրոնացված քոմփյութերային շտեմարան, մաքսային մասնագետի տրամադրության ներքո, որը կարող է մշակութային ոլորտի մաասնագետ չլինի, բայց որը կարող է տեսնել պոտենցիալ խնդիրները, օգտվել տվյալների քոմփյութերային շտեմարանից, հեռախոսով ճշտել մշակույթի, երիտասարդության հարցերի եւ սպորտի նախարարության մասնագետի հետ եւ եթե անհրաժեշտ է, մերժել արտահանման իրավունքը մինչեւ հստակեցվի, որ արտահանումը կամ ներմուծումը թույլատրվում է),
3. տվյալների շտեմարաններ,
4. հաստատությունների պարզեցում,
5. միասնական համակարգ, մեկանգամյա արտոնում,
6. ստեղծել միասնական համապարփակ համակարգ, վերացնելով իրավասություններում կրկնությունները եւ բացթողումները, օրինակ մշակույթի, երիտասարդության հարցերի եւ սպորտի նախարարությունը եւ մաքսային վարչությունը կարող են ունենալ մեկ միասնական մարմին, որը մասնագիտացված լինի հատուկ մշակութային արժեքների արտահանման ներմուծման համար: 

4.5 Ֆինանսավորվող ինստիտուտներ` հանրային-պետական համագործակցություն, հարկային քաղաքականություն

Հայաստանի մշակութային ժառանգության մեծ մասը հանդիսանում է կամ պետության, կամ եկեղեցու սեփականությունը: Որոշ մասը գտնվում է մասնավոր անձանց կամ կազմակերպությունների սեփականության ներքո, մասնավորապես շարժական գույքի եւ արխիվների մի մասը: Ոչ նյութական մշակույթի մեծ մասը մասնավոր է, չնայած եւ պետությունը եւ եկեղեցին աջակցում են որոշակի հաստատություններին (թատրոններ, համերգասրահներ, երգչախմբեր, դպրոցներ եւ այլն): Եկեղեցին ֆինանսավորումը կատարում է հիմնականում նվիրատվություններից եւ դրամաշնորհներից առաջացած միջոցների հաշվին, իսկ պետությունը` հարկային եկամուտներից, վարկերից եւ դրամաշնորհներից: Ոչ Եկեղեցին, ոչ էլ պետությունը չունեն այսօր բավարար միջոցներ ապահովելու համար Հայաստանի մշակութային ժառանգության պահպանությունը: Ֆինանսավորող հաստատությունները պետք է լինեն թափանցիկ, հաշվետու եւ լայն մասնակցություն ապահովող: Քանի որ մոտակա ապագայում հարկային եկամուտները չեն կարող բավարարել մշակութային ժառանգության կարիքները, պետք է ստեղծվեն հատուկ մեխանիզմներ` միջոցներ ներգրավելու համար եւ Հայաստանի մշակութային ժառանգությունը անդառնալի կորուստներից փրկելու համար: Պետք է ուսումնասիրել ֆինանսավորման աղբյուրները եւ Հայաստանի օրենսդրությունը պետք է ապահովի, որ պետությունը եւ եկեղեցին ունենան համապատասխան հանրային եւ մասնավոր հաստատություններ արդյունավետորեն ֆինանսավորում ներգրավելու եւ օգտագործելու համար: Հանրային եղանակով ստեղծված եւ մասնավոր եղանակով կառավարվող այդպիսի հիմնադրամի օրինակ կարող է լինել Ինգլիշ Հերիտիջ (Մեծ Բրիտանիա) հիմնադրամը: Ի հավելումն սրան պետք է նշել, որ ոչ նյութական մշակույթը ունի դրամաշնորհների կարիք նաեւ կրթական ծրագրերի, հանրային տեղեկացվածության բարձրացման, ինչպես նաեւ անհատների եւ խմբերի աջակցման համար: Սփյուռքը հատկապես հետաքրքրված է աջակցել Հայաստանի մշակութային ժառանգությանը: Սփյուռքի շատ ներկայացուցիչներ ելնելով իրենց արժեքների եւ ժամանակային սահմանափակումներից ավելի հարմար են համարում մշակութային ժառանգության աջակցումը, քան Հայաստանում առեւտրային գործունեություն ծավալելը: Պետության հարկային քաղաքականությունը կարեւոր նշանակություն ունի մշակութային ժառանգության պահպանման համար, ինչպես նաեւ ոչ-շահութաբեր գործունեության համար ընդհանրապես, որի զարգացման մակարդակը Հայաստանում բավարար չէ:

4.6 Սեփականության հստակեցում` հատկապես Եկեղեցի-Պետություն հարաբերություններում

Ինչպես Հայաստանում այնպես էլ աշխարի մյուս երկրներում անշարժ մշակութային ժառանգության ամենամեծ կատեգորիան եկեղեցիներն են եւ եկեղեցիների հետ առնչվող գույքը: Եկեղեցական գույքի վերադարձը եկեղեցուն ընթացքի մեջ է, սակայն դեռ կան մի շարք խնդիրներ կապված այդ փոխանցման վերահսկողության եւ փաստաթղթավորման հետ, որոնք կարող են տարաձայնություններ առաջացնել եկեղեցու եւ պետության միջեւ: Եվրոպայի Համայնքի կազմում կան բազմաթիվ երկրներ հին պատմություն ունեցող ազգային եկեղեցիներով: Անգլիայում, օրինակ, եկեղեցիների մեծամասնությունը պատկանում է Եկեղեցուն, եւ դրանք օգտագործվում են իրենց նշանակության համապատասխան, որպես աղոթատեղիներ: Եկեղեցիները չեն ենթարկվում պետական վերահսկողության, բացառությամբ ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքերի, եւ ստանում են Ինգլիշ Հերիտիջ («Անգլիական Ժառանգություն») կազմակերպության աջակցությունը: Դանիայում եւ Հունաստանում, որտեղ Եկեղեցին սահմանադրությամբ ունի հատուկ կարգավիճակ, պետության մասնակցությունը եկեղեցական գույքի ֆիանանսավորման եւ պահպանության գործում ավելի ակտիվ է: Շվեդիայում գոյություն ունի հատուկ հիմնադրամ, որը գոյանում է եկեղեցական հարկի միջոցով եւ օգտագործվում է Եկեղեցու գույքի պահպանման վրա: Ֆինլանդիայում նույնպես կա եկեղեցական հարկ, որը պետությունը հավաքում է եկեղեցուն աջակցելու նպատակով:

Ընդունելով, որ Հայաստանի հարկային բազան ներկայում եւ մոտակա ապագայում բավարար չի լինելու եկեղեցու կարիքները հոգալու համար, եւ որ Եկեղեցուն օժանդակող հիմնական աղբյուրը գտնվում է Հայաստանի սահմաններից դուրս, անգլիական մոդելը առավել ընդունելի է Հայաստանի համար: Եկեղեցու եւ պետության հարաբերությունների անգլիական մոդելը առավել մանրամասն ներկայացված է 6.4 բաժնում: Կաթոլիկ երկրների փորձը (Ֆրանսիա, Իտալիա եւ Իսպանիա) ուղղակիորեն կիրառելի չէ Հայաստանյայց Եկեղեցու համար Հայաստանում, քանի որ այդ երկրներում հարաբերվում են միջազգային/վերազգային Եկեղեցին եւ առանձին երկրներ: Մյուս կողմից Հայաստանյայց Եկեղեցու հարաբերությունները այլ երկրների հետ նման են Հռոմի Կաթոլիկ Եկեղեցու եւ առանձին պետությունների միջեւ գոյություն ունեցող հարաբերություններին, երբ Հայաստանյայց Եկեղեցին Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս գտնվող հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման գործում, հաշվի է առնում տեղական օրենքները եւ առանձնահատկությունները: 

4.7 Էլեկտրոնային կառավարում

Մշակութային ժառանգության պաշտպանության եւ դրա մասին հասարակության տեղեկացվածության հիմնական բաղադրիչ է գույքագրումը, եւ այդ գույքագման մատչելիությունը հանրության համար: Այս խնդիրները կարող են լուծվել էլեկտրոնային կառավարման միջոցով, այն է` տվյալների համակարգչային շտեմարաններ, ինթերնեթ կամ լազերային սկավառակներ: Հաշվի առնելով տեղեկատվական տեխնոլոգիաներում Հայաստանի մեծ ավանդույթները, եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին այսօր Հայաստանում տրվող մեծ նշանակությունը, էլեկտրոնային կառավարումը կարող է դառնալ տրամաբանորեն ընդունելի լուծում վարչական համակարգի օպտիմալացման եւ տարբեր կառույցների միջեւ տեղեկատվության փոխանակման համար: Այս լուծումը համընկնում է նաեւ Մալթայի եւ Գրանադային Կոնվենցիաների միասնականացման պահանջներին: Էլեկտրոնային կառավարումը կնպաստի նաեւ մշակութային ժառանգության հետ կապված մի շարք այլ խնդիրների լուծմանը, այդ թվում արտահանման եւ ներմուծման թույլտվությունների տրամադրումը գնման պահին, մաքսային ձեւակերպումները, գոտիավորման կամ գույքի օգտագործման այլ սահմանափակումների ժամանակ սեփականատիրոջ տեղեկացումը: Էլեկտրոնային կառավարումը կհեշտացնի Հայաստանի տարբեր շրջաններում իրականացվող գործողությունների միասնականությանը եւ կնպաստի նաեւ մշակութային ժառանգության ասպարեզում միջազգային համագործակցությանը: Էլեկտրոնային կառավարման հիմնական ծախսերը ֆինանսական ռեսուրսներն են եւ ինթերնեթային ենթակառուցվածքը, սակայն այս ծախսերի իմաստով էլեկտրոնային կառավարումը նույնպես ավելի արդյունավետ է, քան թղթային տարբերակը: Էլեկտրոնային կառավարումը կդարձնի մշակութային ժառանգության պահպանման ասպարեզը ավելի թափանցիկ, ինչը ընդհանուր առմամբ կմեծացնի դոնոր կազմակերպությունների վստահությունը եւ ավելի կհեշտացնի ֆինանասկան միջոցների հայթայթման գործը:

4.8 Բնական եւ արհեստական միջավայրի ինտեգրացված կոնսերվացիա, քազաքաշինության պլանավորում եւ պահպանում, անշարժ, շարժական եւ ոչ նյութական մշակութային արժեքների նկատմամբ քաղաքականություն

Մշակութային ժառանգության պահպանության բնագավառում ամենակարեւոր միջազգային միտումը` տարբեր բնագավառներին վերաբերվող բոլոր գործընթացների միավորումն է մեկ միասնական գործընթացի մեջ: Այս միտումը մշակութային ժառանգության պաշտպանության քաղաքականությունը դարձնում է ռացիոնալ եւ արդյունավետ: 

4.9 Մշակութային եւ կրթական քաղաքականությունների ինտեգրացիա

Մշակութային ժառանգության պահպանությունը, վերջին հաշվով, կատարվում է լայն հասարակության համար: Մշակութային ժառանգության պաշտպանությունը, մասնավորապես վանդալիզմից եւ ոչնչացումից, կատարվում է հանրություն աջակցության եւ բարի կամքի շնորհիվ. հասարակությունը սահմանափակում է իր գործողությունները, վճարում է հարկեր, կատարում նվիրատվություններ եւ ձեռնպահ է մնում մշակութային ժառանգության գույքի որոշ տեսակներ, անկախ դրանց սեփականության ձեւից, այս կամ այն կերպ օգտագործելուց: Շատ կարեւոր է որպեսզի բնակչությունը հասկանա մշակութային ժառանգության պաշտպանության ուղղությամբ իրականացվող քաղաքականությունը, համարի դրանք իր սեփականը, ընդունի որ այն ճիշտ է եւ արդար, քանի որ հենց լայն բնակչությունն է համարվում այդ քաղաքականության աջակցողը եւ դրանից օգտվողը: Մշակութային ժառանգության պաշտպանության եւ կրթական ծրագրերը պետք է ինտեգրել, որպեսի հասարակությունը լինի լավ տեղեկացված, եւ ընկալի մշակութային ժառանգության պահպանությունը ոչ թե որպես առանձին մասնագետների ոլորտ, այլ որպես բոլորի պարտականություն: Սրան կարելի է հասնել հասարակական կազմակերպությունների եւ հասարակական տեղեկացվածության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի միջոցով, ինչպես նաեւ աշխատելով լրագրողների եւ զանգվածային լրատվության միջոցների հետ մշակությաին ժառանգությունը, որպես մարդկանց միասնական ժառանգություն եւ պատասխանատվություն ներկայացնելու համար: Վերջապես շատ կարեւոր է չկորցնել մշակութային ժառանգության պաշտպանության վերջնական նպատակի իմաստը, որը յուրաքանչյուրի կյանքի հարստացումն է ինքնաճանաչման, պատմական գնահատանքի եւ գեղեցիկի միջոցով: 

4.10 Օրենքների եւ ինստիտուտների փորձարկում

Օրինաստեղծ աշխատանքը չի կարող իրականացվել մշակութային բնագավառում քաղաքականության մշակումից, քաղաքականության նպատակների որոշումից եւ այդ նպատակների իրագործման համար վարչական համակարգի մշակումից անկախ: Տարբեր աղբյուրներից վերցված օրենքները, առանց փորձարկման եւ հարմարեցման չեն կարող միասին արդյունավետ աշխատել: Այդ պատճառով մասնակի դեպքերի վրա օրենքի նախագծի փորձարկումը եւ դրա որակի վերահսկողությունը պետք է լինեն պարտադիր պայման օրենքների բարեփոխման ժամանակ: Բաժին II-ում ներկայացված են փորձարկման դեպքերի օրինակներ: Պետք է փորձարկվի նաեւ այն, թե արդյոք օրենքները աշխատում են որպես մեկ միասնական համակարգ, որը լուծում է Հայաստանի մշակութային ժառանգության պաշտպանության ժամանակ առաջացող հիմնական խնդիրները: 

4.11 Արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքները

Կան մի շարք հատուկ ուշադրության արժանի խնդիրներ կապված այն փաստի հետ, որ Հայաստանի մշակութային ժառանգության մի մեծ մաս գտվում է արտասահմանում, հատկապես սահմանակից երկրներում կամ Սփյուռքի համայնքներում, որոնցից շատերում այսօր չկա հայ բնակչություն. 

Առաջարկներ արտասահմանում գտնվող մշակութային արժեքների վերաբերյալ.

1. մշակույթի, երիտասարդության հարցերի եւ սպորտի նախարարության կամ արտաքին գործերի նախարարության կազմում ստեղծել հատուկ բաժին, որը Եկեղեցու հետ համագործակցված, կուսումնասիրի Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս գտնվող հայկական մշակութային ժառանգության իրավական պաշտպանության հնարավորությունները:
2. աշխատել այդ համակարգերի շրջանակներում, ինչպես նաեւ մշակութային ժառանգության պաշտպանության միջազգային եւ տարածաշրջանային կառույցների շրջանակում, ներառյալ Հայաստանի մշակութային ժառանգության արժեքների Համաշխարհային Ժառանգության, Վտանգված Հուշարձանների եւ Համաշխարհային Հուշարձանների Հիմնադրամի ցուցակների մեջ մտցնելը:
3. կատարել հանրային եւ մասնավոր համագործակցված աշխատանք տեղական հայկական համայնքների եւ այլ շահագրգիռ խմբերի («Հայկական մշակույթի բարեկամներ») հետ միասին արտասահմանում գտվող հայկական մշակութային ժառանգությունը պաշտպանելու համար:
4. քանի որ եկեղեցական գույքը երկրների մեծ մասում ավելի պաշտպանված է քան աշխարհիկ սեփականությունը, անել հնարավոր ամեն ինչ եկեղեցական գույքը թե Հայաստանում, թե արտասահմանում եկեղեցու սեփականության ներքո փոխանցելու համար, միեւնույն ժամանակ պահպանելով պետության չծանրաբեռնող վերահսկողությունը, որը կապահովի պաշտպանության կրկնակի մակարդակ, եւ պետության միջամտթյան իրավունքը արտակարգ իրադրություններում: