ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂ (ԱՐՑԱԽ) – Հարցեր և պատասխաններ

ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ (ԱՐՑԱԽԻ) ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Գ Ի Ր

պատմական Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգ Արցախի սկզբից մինչև մեր օրերն ունեցած վարչա-քաղաքական կարգավիճակների մասին

Սույն «Տեղեկագրում» հարց ու պատասխանների միջոցով հակիրճ ներկայացվում է պատմական Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգ Արցախի սկզբից մինչև մեր օրերն ունեցած քաղաքական ճակատագիրը:

 

Հարց – 1. Արցախը (հետագայում՝ Ղարաբաղ) եղել է արդյո՞ք հայ պետականության կազմում մինչև Արտաշես I-ի (մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 160թթ.) կողմից Հայոց Արտաշիսյան պետության հիմնադրումը:

Պատասխան – 1. Արցախը (հետագայում՝ Ղարաբաղ) վաղնջական ժամանակներից ի վեր եղել է հայ մշակութային գոտում և հայ պետականության կազմում:

Արցախը արարատյան (ուրարտական) սեպագիր արձանագրություններում կրել է Ուրտեխե (Ուրտեխինի) անունը: Սարդուրի II թագավորն այդ մասին սեպագիր արձանագրություն է թողել Սևանա լճի հարավային ափին գտնվող Ծավք գյուղի «մեծ քարի» վրա[1]:

Արարատյան (ուրարտական) արքաներն իրենց իշխանության և քաղաքական ազդեցության սահմանները մ.թ.ա. 9-6-րդ դարերում տարածեցին նաև Արցախ (Ղարաբաղ) և Ուտիք երկրամասերի վրա՝ ընդհուպ մինչև Սաբալան լեռան շրջակայքը, այդ մասին թողնելով սեպագիր արձանագրություններ Իրանի Ատրպատական նահանգի Վարզակա[2] վարչական կենտրոնաքաղաքի մոտ և Թավրիզ-Արդաբիլ[3] ճանապարհին (այդ արձանագրությունները հայտնաբերվել են 1953 և 1965 թվականներին):

Որոշ պատմաբաններ, հետապնդելով հեռուն գնացող նպատակներ, թյուր կարծիքներ են հայտնել, թե, իբր, Արտաշես I-ը (մ.թ.ա. 189 –մ.թ. 160թթ.) Արցախը և Ուտիքը գրավել է Աղվանք պետությունից: Այդ պատմաբաններն իրենց հիշյալ թյուր կարծիքը բխեցրել (բխեցնում) են անտիկ աշխարհագիր Ստրաբոնի «Աշխարհագրություն» XI, XIV, 5-ից: Բայց, ծանոթանալով Ստրաբոնի աշխարհագրության այդ հատվածին, մենք չենք տեսնում որևէ միտք, բառ, նախադասություն, ակնարկ այն մասին, որ Արտաշես I թագավորը մ.թ.ա. II դարի սկզբներին Աղվանք պետությունից գրավել ու Մեծ Հայքին է միացրել Արցախ և Ուտիք երկրամասերը: Ուրեմն՝ սա սուտ է, քանզի Արցախ և Ուտիք երկրամասերը Հայոց Արտաշիսյան թագավորությունից (մ.թ.ա. II-I դդ.) առաջ էլ (Սյունիքի, Այրարատի, Տայքի, Տուրուբերանի, Վասպուրականի, Ծոփքի, Մոկկքի, Աղձնիքի, Կոմմագենի և այլ երկրամասերի հետ միասին) գտնվել են հայ պետականության և, մասնավորապես, Հայոց Երվանդունյաց թագավորության կազմում[4]:

 

Հարց – 2. Ինչպիսի՞ անվանումներ է ունեցել Արցախը պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում:

Պատասխան – 2. Հայոց արարատյան (ուրարտական) պետականության շրջանում Արցախն անվանվում էր Ուրտեխե (Ուրտեխինի[5]): Անտիկ աշխարհագիր Ստրաբոնն այն կոչում էր Օրխիստենա[6]: Մեծ Հայք պետությունում (մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 387/428թթ.) և հետագայում մինչև այսօր այն անվանվում է Արցախ[7] (Արձախ[8], Արդախ, Արձախա աշխարհ, Արցախահամար աշխարհ), Ծավդեք[9], Խաչենք, Խաչեն, Փոքր Սյունիք[10], ավելի ուշ՝ Ղարաբաղ[11]: Ղարաբաղ անվանումը պատմական սկզբնաղբյուրներում առաջինը հիշատակել են 14-րդ դարի վրաց ժամանակագիրը[12] և պարսից պատմագիր Խամդալլահա Կազվինին[13]: Ըստ վերջինիս, Ղարաբաղի դաշտային մասը կոչվել է Բաղ-ի-սաֆիդ («Սպիտակ այգի»), իսկ Լեռնային մասը՝ Բաղ-ի-սիախ («Սև այգի» – Ղարաբաղ)[14]:

13-րդ դարում վրացիներն Արցախն անվանում էին նաև Սիվնիեթի[15]:

16-18-րդ դարերում Արցախում եղած «Խամսայի» («Հինգ») մելիքությունների անվամբ Արցախը կոչում էին նաև «Խամսայի երկիր»[16]:

Արցախ անվանման ծագման շուրջ կա ևս մեկ (ժողովրդական) տեսակետ, ըստ որի՝ այն առաջացել է «Սար-ցախ» (սարոտ–լեռնոտ և անտառոտ) դիրքից: Հետգայում «ս» տառը զեղչվել է, և առաջացել է «Ար+ցախ» – «Արցախ» անվանումը[17]: Արցախը 1747-1822թթ. կրել է «Ղարաբաղի խանություն», 1829-1840թթ.՝ «Ղարաբաղի պրովինցիա», 1840-1923թթ.՝ «Ղարաբաղի գավառ», 1923թ. հուլիսի 7-ից մինչև 1992թ. սեպտեմբերի 2-ը՝ «Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ» («ԼՂԻՄ»), 1992թ. սեպտեմբերի 2-ից մինչև 2017 թվականը՝  «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն» («ԼՂՀ»), իսկ 2017 թվականից ցայսօր՝ նույնականաբար «Արցախի Հանրապետություն» («ԱՀ») և «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն» («ԼՂՀ»)  վարչական և քաղաքական (ազգային-պետական) անվանումները, որոնց մասին էլ կխոսենք հընթացս:

 

Հարց – 3. Ինչպիսի՞ վարչական և աշխարհագրական դիրքերում էր գտնվում Արցախը պատմական Մեծ Հայք պետության կազմում մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 387 թվականներին:

Պատասխան – 3. Բուն Մեծ Հայք պետությունն ուներ 312795 կմ² տարածք և 15 նահանգներ՝ Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձնիք, Տուրուբերան, Մոկք, Կորճայք, Պարսկահայք, Վասպուրական, Սյունիք, Արցախ, Փայտակարան, Ուտիք, Գուգարք, Տայք, Այրարատ[18]: Արցախը Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգն էր իր ունեցած 11528 կմ² տարածքով (այն կազմում էր Մեծ Հայք պետության տարածքի 3,7 %-ը): Արցախի նահանգն էլ, իր հերթին, ուներ հետևյալ 12 գավառները՝

1. Մյուս Հաբանդ (Սիսական ի Կոտակ կամ Սիսական ի Ոստան) – 2550 կմ²
2. Վայկունիք – 1070 կմ²
3. Բերդաձոր – 625 կմ²
4. Մեծ Առանք – 550 կմ²
5. Մեծ Կուենք – 975 կմ²
6. Հարճլանք – 325 կմ²
7. Մուխանք – 1250 կմ²
8. Պիանք – 148 կմ²
9. Պարսականք – 650 կմ²
10. Քուստի – 1505 կմ²
11. Փառնես – 775 կմ²
12. Կողթ – 1100 կմ^{2 [19]}:

Արցախ նահանգը արևմուտքից սահմանակցում էր Սյունիքին, արևելքից՝ Ուտիքին, հյուսիսից՝ Գուգարքին, հարավ-արևելքից՝ Փայտակարանին, հարավ-արևմուտքից՝ Վասպուրականին, հյուսիս-արևմուտքից՝ Այրարատին: Արցախը տարածվում էր Աղստևի ավազանից, Փոքր Կովկասի լեռնաշղթայի արևելյան լեռնափեշերով, հարավարևելյան ուղղությամբ, մինչև Արաքս գետի հովիտը: Արցախի նահանգը ձգվում էր Արաքս գետից մինչև արդի Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի շրջանը[20]:

Արցախի 12 գավառները հյուսիսից դեպի հարավ տեղակայված են հետևյալ հերթականությամբ՝ 1. Մեծ Կուենք, 2. Քուստի, 3. Փառնես, 4. Կողթ, 5. Բերդաձոր, 6. Վայկունիք, 7. Մեծ Առանք, 8. Պիանք, 9. Պարսականք, 10. Մուխանք, 11. Մյուս Հաբանդ (որ է Սիսական ի Կոտակ կամ Սիսական ի Ոստան), 12. Հարճլանք[21]:

Արցախի 12 գավառները հարավից դեպի հյուսիս տեղակայված են հետևյալ հերթականությամբ՝ 1. Հարճլանք, 2. Մյուս Հաբանդ (որ է Սիսական ի Կոտակ կամ Սիսական ի Ոստան), 3. Մուխանք, 4. Պարսականք, 5. Պիանք, 6. Մեծ Առանք 7. Վայկունիք, 8. Բերդաձոր, 9. Կողթ, 10. Փառնես, 11. Քուստի, 12. Մեծ Կուենք[22]:

Արցախ նահանգի 12 գավառները ներկայումս հյուսիսից դեպի հարավ հերթականությամբ տեղադրվում են հետևյալ կերպ:

1. Մեծ Կուենք (Մեծ Կուանք, արաբերեն՝ «Մեսկվան») գավառը համապատասխանում է ՀՀ-ի Տավուշի մարզի Իջևանի շրջանին, որտեղ հայտնի էր Լալ ավանը, որը հիշատակվում է դեռևս Պտղոմեոսի կողմից՝ V, 12, 5, Лала և վրացական աղբյուրներում՝ Լալի անվամբ. այն այժմյան Լալի (Վազաշեն) գյուղն է: Այստեղ հայտնի էր նաև Տաղձանք վանքը (ներկայումս՝ Դեղձնուտ վանքի) ավերակները[23]:
2. Քուստի (արաբ. Քուստաջի) գավառը համապատասխանում է ներկայիս ՀՀ-ի Տավուշի մարզի Շամշադինի (Բերդի) շրջանին[24]:
3. Փառնես գավառը տեղադրվում է Շամխոր գետի ակունքների շրջանում, որտեղ միջնադարում գտնվում էր Փառիսոս քաղաքը (այժմ՝ Կալաքենդ)[25]:
4. Կողթ գավառը տեղորոշվում է ներկայիս Ադր. Հ-ի Դաշքեսանի (Դաստափորի) շրջանում, որտեղ հայտնի է Փիփ (Զագլիկ) գյուղը: Կողթը Հայաստանյաց Առաքելական Եկեղեցու եպիսկոպոսանիստ գավառ էր: Ըստ Մխիթար Գոշի վկայության, այստեղ էր գործում «Ստեփանոս Եպիսկոպոսը Կողթ գավառին և քաղաքին Շամքորո», իսկ Կողթ գավառի և Շամքոր քաղաքի եպիսկոպոսը նստում էր ներկայիս Խաչակապ գյուղում գտնվող Թարգմանչաց վանքում[26]:
5. Բերդաձոր գավառն ընդգրկում է այժմյան Արցախի Հանրապետության Քարվաճառի (Քալբաջարի) շրջանի մի մասը, որը միջին դարերում կոչվում էր Վերին Խաչեն[27]:
6. Վայկունիք գավառն ընդգրկում էր ներկայիս Արցախի Հանրապետության Քարվաճառի (Քալբաջար) շրջանի Իստիսուի ջերմուկների (հնում՝ «Բաղանիք արքունական»-ի) հատվածը, որը միջին դարերում կոչվում էր «Ծար» կամ Ծարայ երկիր»՝ իր Ծար ավանով (Թարթառ գետի ակունքներում[28]):
7. Մեծ Առանք (Մեծ Իրանք, արաբ. «Մեսրան») գավառը 9-13-րդ դարերում կոչվում էր Խաչեն՝ համանուն ամրոցով: Տեղադրվում է Խաչենագետի վերին հոսանքի շրջանում[29]:
8. Պիանք գավառը տեղադրվում է Խաչենագետի և Գարգար (Կարկառ) գետերի միջև ընկած տարածքում (ներկայիս Բայան գյուղի շրջակայքում)[30]:
9. Պարսականք (աղավաղված ընթերցմամբ՝ «Պածկանք») գավառը համապատախանում է հետագա Վարանդայի մելիքության տարածքին: Իսկ Վարանդան «Խամսայի մելիքություններից» («Հինգ մելիքություններից») մեկն էր: Վարանդայում Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին) 1724թ. հիմնադրեց Շուշի բերդաքաղաքի առաջին պարիսպները, իսկ 1752-1754թթ. դրանք նորոգեց Վարանդայի մելիք Մելիք-Շահնազար 2-ը, որը դավաճանաբար այստեղ բերեց թուրք-սելջուկ ավազակապետ Փանահ Ալիին՝ իր քոչվոր ցեղակիցներով հանդերձ: Փանահ Ալին, հենվելով իր ցեղակիցների վրա և մահմեդական լինելու հանգամանքի օգտագործմամբ, պարսից շահի կողմից ստացավ Ղարաբաղի խանի տիտղոսը ու հիմք դրեց Ղարաբաղի «Խամսայի մելիքների» պառակտմանն ու թուլացմանը: Փանահ Խանը դարձավ պատմական պատուհաս արցախահայության և, ընդհանրապես, համայն հայության համար[31]:
10. Մուխանք գավառը տեղադրվում է Գարգար (Կարկառ) գետից հարավ, Մուխուրովասի վայրի շրջակայքում[32]:
11. Մյուս Հաբանդ (որ է Սիսական ի Կոտակ կամ Սիսական ի Ոստան) գավառը կենտրոնական դիրք էր զբաղեցնում Արցախում: Այն ընդգրկում էր հետագա Դիզակի (Հադրութի) և Վարանդայի շրջանի տարածքների մեծ մասերը: 571թ. ամբողջ Արցախը դուրս եկավ Աղվանից մարզպանության կազմից և միացվեց Սյունիքին, վերջինիս հետ միասին կազմելով Սիսական մեծ նահանգը, որի կենտրոնը դարձավ Մյուս Հաբանդ գավառը. այն կոչվում էր նաև Սիսական ի Ոստան կամ Սիսական ի Կոտակ (վերջինս հոմանիշ է Փոքր Սյունիք ավան): Ավելի ուշ Մյուս Հաբանդ գավառը կոչվում էր Ամարասի գավառ, որի կենտրոնը Քթիշ ամրոցն էր (հետագայում՝ Դիզակի մելիքության կենտրոն Տող ավանը): Քթիշ ամրոցի մոտ 1241թ. հիմնվեց Գտիչի վանքը: Քթիշ ամրոցից դեպի արևմուտք գտնվում էր Գոռոզու բերդը՝ այժմյան Տումի գյուղը: Այս գավառում է գտնվում 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորչի կողմից հիմնադրված Ամարասի հռչակավոր վանքն իր համալիրով, որը 301-303թթ. կառուցված Էջմիածնի Մայր Տաճարի տարեկիցն է[33]:
12. Հարճլանք (արաբ. Խերխիլյան) գավառն ըդգրկում էր Քյոնդալանչայ և Արաքս գետերի միախառնման տարածքը, հանդիսանալով Արցախ նահանգի հարավարևելյան հատվածը[34]:

Արցախ նահանգը մ.թ.ա. 66թ. Արտաշատի հայ-հռոմեական[35], 37թ. հռոմեա-պարթևական[36], 63թ. Հռանդեայի հռոմեա-պարթևական[37] և 298թ. Մծբինի հռոմեա-պարսկական (սասանյան)[38] միջազգային հայտնի պայմանագրերի կնքման ժամանակ մտնում էր Մեծ Հայք պետության կազմի մեջ. նշված պայմանագրերում հիշատակված պետությունները և այն ժամանակաշրջանների միջազգային հանրությունները ճանաչել են Մեծ Հայք պետության տարածքային ամբողջականությունը նաև վերջինիս 10-րդ նահանգ Արցախի ընդգրկմամբ, քանզի Մեծ Հայք պետության մոտ 600-ամյա գոյության ընթացքում (մ.թ.ա. 189-մ.թ. 387թթ.) ևս Արցախը եղել է հայ պետականության անբաժանելի կազմամաս:

 

Հարց – 4. Ե՞րբ, որտե՞ղ և ինչպիսի՞ հանգամանքներում պատմական Մեծ Հայք պետության  Արցախ նահանգն ընդունեց Քրիստոնեությունը:

Պատասխան – 4. 301թ., երբ Մեծ Հայքն առաջինն աշխարհում ընդունեց Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն, Արցախը նահանգի վարչա-տարածքային կարգավիճակով գտնվում էր նրա կազմում և, բնականաբար, Արցախ նահանգը ևս Մեծ Հայք պետության տարածքային ամբողջականության սահմաններում 301թ. աշխարհում առաջինն է ընդունել Քրիստոնեությունը[39]: Հայոց արքունիքում Քրիստոնեության ընդունման պաշտոնական արարողությանը մասնակցած Մեծ Հայք պետության իշխանների մեջ 12-րդը եղել է Արցախի (Ծավդեքի[40]), 11-րդը՝ Սյունիքի[41] և 13-րդը՝ Ուտիքի[42] իշխանը: Ամբողջ Մեծ Հայքն էր ներառված Քրիստոնեության ընդունման և տարածման պատմական այդ մեծագույն իրադարձության մեջ, որի անմիջական պատմագիր Ագաթանգեղոսը (V դար) այդ մասին հաղորդում է. «Գրիգորը (Լուսավորիչը – Տ.Ս.) հասավ իր առաջին դաստակերտը, Այրարատյան գավառի մայրաքաղաքը՝ Վաղարշապատ (Էջմիածին – Տ.Ս.), որտեղից առաջին աստվածատուր հրամանների սկիզբը եղավ, ուր նախ նշմարեց և նշանակելով կանգնեցրեց սուրբ խաչի նշանը, ուր և Աստծու սուրբ նահատակները զետեղվեցին, շինեց տեսիլքի մեջ իրեն ցույց տրվածը, որը նախապես իր կողմից կնքված էր, այնտեղ կանգնեցրեց Քրիստոսի եկեղեցին (խոսքը 301-303թթ. Մայր Տաճար սուրբ Էջմիածնի հիմնադրման ու կառուցման մասին է – Տ.Ս.): Նույնպես էլ մեհյանների տեղերում, որոնք նախապես կործանեց և Արտաշատ քաղաքում ու ամեն տեղերում, նահանգներում և գավառներում առհասարակ, այս ձևով արվեց և բազմացրեց եկեղեցիները, քահանաներ կարգեց ու քրիստոնյա դրոշմով ամենքին առհասարակ պատվում էր, որպեսզի բոլորը սուրբ հոգով լինեին: Այսպես ամբողջ հայոց երկրում ծայրից-ծայր ջանաց, սփռեց, տարածեց քարոզչության ու ավետարանչության գործը՝ Սատաղացիների (Փոքր Հայքի և Մեծ Հայաստանի մոտ գտնվող Սատաղ քաղաքը – Տ.Ս.) քաղաքից մինչև Խաղտյաց երկիրը, Կղարջքի (Գուգարքի գավառներից – Տ.Ս.) մոտ, ընդհուպ մինչև Մասքուտների (Աղվանքից արևելք՝ Կասպից ծովի ափին Չորա (Ճորա) երկիրը, որի անունով էր կոչվում Ճորա պահակի լեռնանցքը – Տ.Ս.) սահմանները, մինչև Ալանաց դռները, Կասպից սահմանները և հայոց թագավորության Փայտակարան քաղաքը, անցնելով Ասորիքի սահմանները, Նոր Շիրական (Մեծ Հայաստանի Պարսկահայք նահանգն է – Տ.Ս.) երկիրը, Կորդուք գավառը մինչև Մարաց ամուր աշխարհը, մինչև Մահքր-Տան (Մահկերտ տունը Մեծ Հայաստանի ամենահարավային ծայրամասն է՝ Պարսկահայք նահանգում – Տ.Ս.) իշխանի երկիրը և Ատրպատական՝ սփռում, տարածում էր իր ավետարանչական քարոզը…»[43]:

Գրիգոր Լուսավորիչը 301-303թթ. Վաղարշապատում հիմնադրեց քրիստոնեական աշխարհի առաջին Մայր Տաճար Սբ. Էջմիածինը, որից հետո Արցախում, նա IV դարի սկզբում հիմնադրեց նաև հռչակավոր Ամարասի վանքը, որը հետագայում Գրիգոր Լուսավորիչի թոռ Գրիգորիս եպիսկոպոսը կառուցապատելով՝ վերածեց վանքային համալիրի: Վերջինիս աճյունն ամփոփված է Ամարասի վանքում: Ամարասի վանքը դարերի ընթացքում դարձավ քրիստոնեական հոգևոր-մշակութային խոշոր կենտրոն[44]: Մեծ Հայքը IV դ. սկզբներին Քրիստոնեությունը տարածել է նաև հարևան Աղվանքում[45] և Արևելյան Վրաստանում[46] (Արևմտյան Վրաստանը Քրիստոնեությունն ընդունել է 523թ.՝ Բյուզանդիայից[47]):

Այսպիսով Արցախն ու արցախահայությունը Հայկական քաղաքկրթության անմիջական ու անքակտելի բաղադրիչն են:

 

Հարց – 5. Ինչպիսի՞ քաղաքական իրավիճակներում Մեսրոպ Մաշտոցն Արցախում արմատավորեց հայ գիրը, դպրությունը և գրականությունը:

Պատասխան – 5. Քրիստոնյա Հռոմը և զրադաշտական (մազդեզական) Պարսկաստանը համախոհաբար 387թ. վերացրեցին 600-ամյա Հայկական պետությունը՝ Մեծ Հայքը, որի հետևանքով վերջինիս հողերի 1/5-րդն անցավ Հռոմին, իսկ 4/5-րդը Պարսկաստանին: Մեծ Հայք պետության անկմամբ նրա Արցախ և Ուտիք նահանգները ևս բռնակցվեցին Պարսկաստանին: Վերջինս, իր հերթին, Արցախը և Ուտիքը մտցրեց իր տիրապետության տակ ընկած Աղվանքին (510 թվականից մարզպանությանը): Բանը նրանում է, որ 387թ. Մեծ Հայք պետությունը կործանած կողմերից մեկը՝ Հռոմեական կայսրությունը, 395թ. տրոհվեց երկու մասերի՝ Արևմտահռոմեական կայսրության (մայրաքաղաքը՝ Հռոմ) և Արևելահռոմեական կայսրության կամ Բյուզանդիայի (մայրաքաղաքը՝ Բյուզանդիոն կամ Կոստանդնուպոլիս): Եվ 387թ. Հռոմին անցած Մեծ Հայքի հողերը 396թ. փոխանցվեցին նորաստեղծ Բյուզանդիային, որն էլ Պարսկաստանի հետ ներքաշվեց նոր պատերազմի մեջ մինչև 422 թվականը, երբ, վերջապես, 422թ. կնքվեց պարսկա-բյուզանդական «50-ամյա պայմանագիրը»[48]: Այս պայմանագրի կնքումից հետո Պարսկաստանը դե-յուրե հնարավորություն ստացավ Արցախն ու Ուտիքը բռնակցել Աղվանքին (510 թվականից՝ Աղվանքի մարզպանությանը): Սակայն, ինչպես վերևներում ընդգծել ենք, Արցախն ու Ուտիքը IV դարի սկզբում Մեծ Հայք պետության կազմում արդեն ընդունել էին Քրիստոնեություն: Եվ, ահա՛, 387-422թթ. մեջտեղում՝ 406 թվականին, դեռևս Պարսկաստանի կազմում գոյություն ունեցող Հայոց Արշակունյաց թագավարությունում (66-428թթ.) Հայոց արքունիքը և կաթողիկոսությունը համատեզ ջանքերով, վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցի անմիջական մասնակցությամբ, ստեղծեցին հայոց գիրը, դպրությունը և գրականությունը: Հայաստանը փայլուն ձևով թարգմանեց Աստվածաշունչը և 5-րդ դարը դարձրեց հայ դպրության, գրականության ու մշակույթի «Ոսկեդար»: Այս պատմական խոշորագույն իրադարձությունների շրջանում Արցախը և Ուտիքը ևս գտնվում էին մայր Հայաստանի հոգատար գրկում. Մեսրոպ Մաշտոցն անձամբ  մեկնեց Արցախ և Ամարասի հոգևոր կենտրոնում հիմնադրեց Արցախի առաջին հայկական դպրոցը, ապա դպրոցներ բացեց Արցախի այլ վայրերում, որով Արցախ նահանգն ամբողջությամբ ներառվեց հայ գրի, գրականության, դպրության ոլորտ[49]:

Հայոց արքունիքն ու կաթողիկոսությունը հոգ տարան, որպեսզի Մեսրոպ Մաշտոցը գրեր ստեղծեր նաև Վրաստանի[50] ու Աղվանքի[51] համար. այս իրողությունը հաստատում են շատ սկզբնաղբյուրներ, հետագա պատմագիրներ ու անկողմնակալ (երախտագետ) հեղինակներ: Ի դեպ, Մ.Մաշտոցի կողմից V դարասկզբում ստեղծված աղվանական այբուբենը հայտնաբերվել է 1937թ. Էջմիածնի մատենադարանի № 7117 ձեռագրում, որն այժմ նույն համարով պահպանվում է Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում[52]:

 

Հարց – 6. Արցախը որքա՞ն ժամանակ բռնակցված մնաց Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվող Աղվանից թագավորությանը (510 թվականից՝ Աղվանից մարզպանությանը):

Պատասխան – 6. Արցախը Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվող Աղվանից թագավորության (510 թվականից՝ Աղվանից մարզպանության) կազմում մնաց մինչև 571 թվականը, որից հետո պարսից իշխանությունները Արցախն անջատեցին Աղվանից մարզպանությունից և, այն միավորելով Սյունիքի հետ, Պարսկաստանի Կովկասի քուստակի կազմում այդ երկու նահանգների (Սյունիքի և Արցախի) մասնակցությամբ ստեղծեցին Սիսականի նահանգը[53]: Ի դեպ, նախկին Մեծ Հայք պետության Ուտիք նահանգը Աղվանից մարզպետությանը բռնակցված մնաց մինչև 640-ական թվականները, երբ արաբները գրավեցին ինչպես Պարսկաստանը, այնպես էլ Պարսկաստանի տիրապետության տակ մինչ այդ գտնված Անդրկովկասը[54]:

 

Հարց – 7. Քաղաքական ինչպիսի՞ ճակատագիր ունեցավ Արցախի երկրամասը 652-701թթ.:

Պատասխան – 7. 640-ական թվականներից սկսած Պարսկաստանն ու դրա անդրկովկասյան տիրույթներն ընկան Արաբական խալիֆայության լծի տակ: 451թ. Ավարայրի ճակատամարտով հայերին Քրիստոնեությունից հեռացնել ջանացող և զրադաշտական (մազդեզական) կրոն պարտադրող Պարսկաստանն ինքն ընկավ թակարդը և, արաբների ճնշմամբ, հլու-հնազանդ կերպով ընդունեց իսլամ: Հայոց իշխան Թեոդորոս Ռշտունին, հուսախաբվելով Բյուզանդիայից, 652թ. Արաբական խալիֆայության հետ կնքեց փոխադարձ օգնության պայմանագիր ընդդեմ Բյուզանդիայի և Հայաստանի համար ձեռք բերեց փաստացի անկախության կամ առնվազն ամենալայն ինքնավարության կարգավիճակ: Արաբական խալիֆը 653թ. Թ.Ռշտունուն նշանակեց Արաբական խալիֆայության գերիշխանության տակ անցած Հայաստանի, Սիսականի (Սյունիքի և Արցախի), Աղվանքի ու Վրաստանի ընդհանուր կառավարիչ – Մեծ իշխան: Թ.Ռշտունու մահից հետո (656թ.) մինչև 701 թվականը հիշյալ իշխանությունը փոխանցվում էր նրա արաբամետ հետևորդներ Համազասպ և Գրիգոր Մամիկոնյաններին, Սմբատ և Աշոտ Բագրատունիներին ու այլոց[55]:

 

Հարց – 8. Ինչպիսի՞ վարչա-քաղաքական կարգավիճակ ուներ Արցախի երկրամասը 701-885թթ. (մինչև Հայոց Բագրատունյաց թագավորության հիմնադրումը):

Պատասխան – 8. 701-885թթ. համարյա ամբողջ Անդրկովկասը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի կազմում՝ Հայաստանի մայրաքաղաք Դվին կենտրոնով (այստեղ էր նստում արաբ ոստիկանը – նահանգապետը կամ փոխարքան[56]): Համաձայն 9-րդ դարի արաբ պատմիչ Իբն-Խորդադրեի և 20-րդ դարի հայ պատմաբան Լեոի, Սիսաջանը (Սյունիքը և Արցախը), Արրանը, Թիֆլիսը, Բերդան, Բայլաքանը, Կաբալան և Շիրվանը մտնում էին Արաբական խալիֆայության Արմինիա (Հայաստան) նահանգի «Առաջին Հայաստան» վարչատարածքային միավորի մեջ[57]:

 

Հարց – 9. Ի՞նչ աղերսներ ուներ Արցախը Հայոց Բագրատունյաց թագավորության հետ:

Պատասխան – 9. Արցախը 9-13-րդ դարերում իր կենտրոնական և մեծագույն տարածաշրջանի անունով կոչվում էր նաև Խաչեն[58]: Բյուզանդական Ուղղափառ քրիստոնեական շրջանակներում հայերին անվանում էին «խաչեցարներ»՝ «խաչ» հայերեն բառահիմքով[59]: Խաչեն, այսպիսով, նշանակում է հայ քրիստոնյաների երկիր: 13-րդ դարի հայ պատմիչ Վարդանը հստակ նշում է. «Արցախ – այժմ Խաչեն»[60]: Խաչեն բերդը, որը եղել է Խաչենի կենտրոնը, հիշատակվում է Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանից աշխարհի պատմություն»[61]-ում:

Արցախը (Խաչեն, հետագայում՝ Ղարաբաղ) Գագիկ Ա (989-1020թթ.) իր տարածքների մեծագույն մասով միացված էր Հայոց Բագրատունյաց թագավորությանը[62]: Եվ պատահական չէր, որ Անդրկովկասի վարչա-քաղաքական փոփոխություններին քաջատեղյակ Բյուզանդիայի Կոնստանդին Ծիրանածին կայսրը (913-959թթ.) Խաչենի (Արցախի) իշխանի անվամբ իր նամակների վրա հասցեագրում էր. «Հայաստան՝ Խաչենի իշխանին»[63]:

 

Հարց – 10. Ինչպիսի՞ աղերսներ ուներ Արցախի երկրամասը 11-րդ դարավերջից մինչև 13-րդ դարասկիզբ Վրաստանին ենթակա Հայոց Զաքարյան իշխանապետության հետ:

Պատասխան – 10. Արցախը (Խաչեն, Ղարաբաղ) 11-րդ դարավերջից մինչև 13-րդ դարի սկզբները գտնվում էր Վրաստանին ենթակա Զաքարյան իշխանապետության կազմում[64]: Ի դեպ, «Վրաստանի պատմությունում» Արցախը (Խաչենը) անվանվում էր նաև «Սիվնիեթի» (այժմյան Ղարաբաղն իր հարակից շրջաններով): Վրաստանի վրաց-հայկական միացյալ բանակի գլխավոր հրամանատար (ամիրսպասալար) Զաքարե Զաքարյանը գրավեց Արցախի մեծագույն մասը և խնամիական կապեր հաստատեց Արցախի (Խաչենի) իշխանների հետ: Զաքարեի քույր Դոփին ամուսնացավ Վերին Խաչենի իշխանի հետ, որի տոհմը Դոփիի անունով ստացավ Դափյանք անվանումը: Զաքարե սպասալարի մյուս քույրը՝ Խարիշահը, ամուսնացավ Խաչենի Հասան-Ջալալյան իշխանական տոհմի իշխան Վախթանգի հետ, որոնց համատեղ ամուսնությունից ծնված որդին՝ Ջալալ-Դոլա Հասան Ջալալյանն էլ 1216-1238թթ. կառուցեց Արցախի Գանձասար վանքը՝ համահայկական հոգևոր-մշակութային ու հասարակական-քաղաքական խոշոր կենտրոնը: 1240թ. հանդիսավորությամբ կատարված Գանձասարի վանքի օծմանը մասնակցել է նաև հայ մեծ պատմագիր Կիրակոս Գանձակեցին[65]:

 

Հարց – 11. Ինչպիսի՞ քաղաքական ճակատագիր ունեցավ Արցախի (Խաչենի) երկրամասը 13-րդ դարի սկզբներից մինչև 14-րդ դարի սկզբները:

Պատասխան – 11. 13-րդ դարի սկզբներից մինչև 14-րդ դարի սկզբները Արցախը գտնվում էր մոնղոլական տիրապետության տակ և տեղավորված էր Չինկիզ խանի ավագ որդի Չուչիի ուլուսի «Գյուրջիստան» վիլայեթի կազմում՝ Արևելյան Վրաստանի, Զաքարյան Հայկական իշխանապետության, Այրարատի, Սյունիքի հետ միասին[66]:

 

Հարց – 12. Ինչպիսի՞ վիճակում էր գտնվում Արցախը Լենկ Թեմուրի (1370-1405թթ.) տիրապետության շրջանում:

Պատասխան – 12. 1370-1405թթ. ամբողջ Անդրկովկասը, ներառյալ Արցախը, ընկան Լենկ Թեմուրի գերիշխանության տակ: Հայաստանը, Արցախը և ամբողջ Ատրպատականը մտան Թավրիզի Էմիրության մեջ[67]: Սակայն Լենկ Թեմուրը պահպանեց Արցախի, Սյունիքի, Վայոց Ձորի, Շահապունիքի, Գեղարքունիքի և այլ հայկական տեղական իշխանությունները, որոնց հիմքերի վրա հետագա դարերում ձևավորվելու էին հայկական մելիքությունները[68]:

 

Հարց – 13. Ինչպիսի՞ դրության մեջ էր Արցախի երկրամասը Կարա-կոյունլուների (1405-1467թթ.) և Ակ-կոյունլուների (1467-1473թթ.) տիրապետության շրջանում:

Պատասխան – 13. Լենկ Թեմուրի մահից հետո (1405թ.) Հայկական լեռնաշխարհի որոշ հատվածում, այդ թվում Արցախում հաստատվեց Կարա-կոյունլիների իշխանությունը (1405-1467թթ.): Ջհանշահի ժամանակ (1437-1467թթ.) այդ իշխանության հենարանը տեղական հայկական իշխանություններն էին: Նա հայկական իշխանական տների շառավիղների ներկայացուցիչներից շատերին տվեց գավառական տանուտերերի՝ մելիքների իրավունքներ: Մելիքները սկսեցին իշխել մեկ կամ մի քանի գավառների վրա և հաճախ կոչվում էին իշխաններ: Նման հայկական մելիքություններ հիմնվեցին Արցախում, Վայոց Ձորում, Սյունիքում, Գեղարքունիքում, Գուգարքում և այլուր[69]: Նույնպիսի վիճակ էր նաև Ակ-կոյունլուների կարճատև իշախնության ժամանակ (1467-1473թթ.), մինչև որ Ակ-կոյունլիները 1473թ. Դերջանի ճակատամարտում պարտվեցին Օսմանյան Թուրքիային: Հայաստանն ու Արցախը, այս անգամ էլ, սկսեցին դառնալ Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆեվյան Պարսկաստանի միջև հարատև պատերազմների ասպարեզ[70]:

 

Հարց – 14. Ինչպիսի՞ վարչա-տարածքային կարգավիճակ ուներ Արցախը (Ղարաբաղը) 1555թ. և 1639թ. Օսմանյան Թուրքիայի և Սևֆեվյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի բաժանումներից հետո:

Պատասխան – 14. 1555թ. Պոնտոսի Ամասիա բնակավայրում կնքված թուրք-պարսկական պայմանագրով այդ պետությունների միջև սահմանային գիծը Հայաստաում անցնում էր Ախուրյան գետով (Արևմտյան Արփաչայ), Հայակական Պար (Աղրի-Դաղ) լեռաշղթայով և Կոտուր ու Զագրուշ լեռներով: Աս սահմանից դեպի արևմուտք ընկած հայկական հողերն անցան Օսմանյան Թուրքիային և անվանվեցին Թուրքահայաստան կամ Արևմտյան Հայաստան, իսկ դեպի արևելք ընկած հայկական հողերը տրվեցին Սեֆեվյան Պարսկաստանին և անվանվեցին Պարսկահայաստան կամ Արևելյան Հայաստան: Արևելյան Հայաստանում (Պարսկաստանում գոյություն ունեցած ընդհանուր վարչա-քաղաքական համակարգի հիման վրա) կազմավորվեցին Երևանի, Նախիջևանի և Ղարաբաղի խանությունները, իսկ Լոռի-Փամբակը, Բորչալուն միացվեցին Սևֆեվյան Պարսկաստանի գերիշխանության տակ գտնվող Քարթլի-Կախեթի թագավորությանը (վերջինիս լիազորությունները միայն որոշ չափով էին գերազանցում խանության իրավասությանը): Ղարաբաղի խանության կենտրոնն այդ ժամանակ Գանձակ (Գյանջա) քաղաքն էր, որի անունով էլ Ղարաբաղի խանությունը[71] հաճախ անվանվում էր նաև Գյանջայի խանություն:

16-18-րդ դարերում Հայակական լեռնաշխարհի համարյա ամբողջ հյուսիս-արևելյան մասը, որի սահմանը հյուսիսում Կուր գետի հովիտն էր, իսկ հարավում՝ Արաքսի հովիտը, ընդարձակ առումով ամփոփվում էր մեկ ընդհաուր անվան տակ՝ Ղարաբաղ: Պատմական տեսակետից այս սահմանների մեջ պարփակված Ղարաբաղը համապատասխանում էր Մեծ Հայք պետության Ուտիքի նահանգի մի մասին, ամբողջ Արցախ նահանգին և Սյունիքի մեծագույն մասին: Այս Ղարաբաղը մի հսկայական լեռնաբերդ էր արևելքից դեպի Արարատյան դաշտ սուրացող բարբարոս, քոչվոր ցեղերի ահավոր հորձանքների դիմաց, որոնք ընդհարվում էին Ղարաբաղի լեռնազանգվածին ու, փշրվելով, ետ դառնում: Ղարաբաղը (հիշյալ լայն առումով) 16-18-րդ դարերում ուներ հետևյալ աշխարհագրական ու բնական սահմանները. սկսելով հյուսիսից, Ղարաբաղ ենք մտնում Գյանջայի սահմաններից դեպի Քյուրակ գետի հովիտ, որտեղ Գյուլիստան գավառն էր (հետագայում՝ Շահումյանի շրջանը, Գետաշենի ենթաշրջանը), այնտեղից մտնում ենք Թարթառ գետի հովիտ, որն ընդգրկում էր Ջրաբերդ գավառը (հետագայում՝ Մարտակերտի շրջանը): Թարթառ գետի հովտին հարավից կպած էր Խաչենագետի հովիտը, որտեղ Խաչեն գավառն էր մինչև Կարկառ գետը և այդ տեղից էլ սկսվում էր Վարանդա գավառն իր Քոնդալանչայ գետակով: Այնուհետև սկսվում էր Դիզակի գավառը (հետագայում՝ հիմնականում Հադրութի շրջանը), որը ձգվում էր մինչև Արաքսի հովիտը: Շարունակելով հետևել հարավային ուղղությամբ, հասնում ենք Հագարա գետին, որտեղից սկսվում էր բուն Զանգեզուր գավառը: Որոտանի վերին ու միջին հոսնաքներում տարածվում էր Սիսիան գավառը, իսկ նրանից դեպի հարավ-արևելք, Օխչի գետի հովտում Կապան գավառն էր, որից հետո գալիս էին Արաքսի հովտին պատկանող Մեղրիի և Ագուլիսի գավառները[72]:

«Ղարաբաղի լեռնաստանը միշտ անաղարտ է պահել ազգագրական կերպարանքը: Այստեղ միշտ ապրում էր հոծ ու միապաղաղ հայ բնակչություն, որ բնիկ էր, չուներ բոլորովին կամ շատ քիչ ուներ իր մեջ եկվոր այլատարրություն: Մի ժողովուրդ, որ անհիշելի ժամանակներից կառչում էր հողին ու բնությանը, նրանց աշխատակցությամբ իր համար բնավորություն և խառնվածք է մշակում, իր ինքնուրույն հոգեբանությունն է ուժեղացնում և տիրական դրաձնում»[73], – եզրակացնում է հայ մեծ պատմաբան Լեոն:

Պարսկական իշխանությունները ո՛չ միայն պահպանեցին անցյալից եկող հայկական տեղական իշխանությունները՝ մելիքությունները, այլև դրանք զարգացրեցին: Այդ մասին 18-րդ դարում Կովկասում գտնված Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Կովալենսկին իրենց արքունիքին տեղյակ էր պահում, թե. «Հայոց թագավորության անկումից հետո, հին ժամանակներից, հայերը պահպանել են իրենց կալվածքների անկախությունը մինչև նորագույն ժամանակները»[74]:

16-րդ դարասկզբին Ղարաբաղի իշխանները սկսեցին կրել «մելիք» տիտղոսը, որը սեմական բառ է և նշանակում է «թագավոր»[75]: Հայ մելիքները հաստատվում էին պարսից շահերի հրովարտակներով, ինչպես-որ՝ Քարթլի-Կախեթի վրաց թագավորները (վալիները): Ղարաբաղի կամ մյուս հայ մելիքների նշանակման վերաբերյալ հրովարտակները ենթակա էին Երևանի սարդարի (Երևանի բեյլերբեյությունում նստող շահի փոխանորդի) հաստատմանը: Դա նշանակում է, ո Ղարաբաղի մելիքները պաշտոնական կախվածություն ունեին Երևանի ռազմականացված խանությունից՝ բեյլերբեյությունից  (փոխարքայությունից[76]): Այդ հրովարտակներում Երևանի սարդարը կոչվում էր «Երևանի իշխանաց իշխան»[77]:

Համաձայն ֆրանսիական ճանապարհորդ Ադամ Օլեարուսի, 17-րդ դարում Երևանի բեյլերբեյությանը ռազմականապես ենթակա էր պարսկական տիրապետության տակ գտնվող Անդրկովկասի մեծագույն մասը՝ Ղարաբաղը, Բարդան, Երևանը, Շամքորը, Բելագանը, Գանձակը, Բարկուշատը, Նախիջևանը, Օրդուբադը, Բայազետը, Մակուն, Մաղսաբերդը, Չըլդըրը, Ղափանը, Ջուզան, Սիսիանը, Քաշաթաղը, Աղստաֆան, Ապարանը, Դմանիսը, Այգետը և այլ երկրամասեր ու բնակավայրեր[78]:

1747թ. Ղարաբաղի խանությունը բաժանվեց երկու մասին՝ 1. Ղարաբաղի խանության, 2. Գանձակի (Գյանջայի) իշխանության: Ղարաբաղի խանության մեջ մտան Ղարաբաղի հայկական մելիքությունների տարածքներն ու դրանցից արևելք ընկած Մելիի տափաստանը: Կենտրոնը 1724թ. Ավան Յուզբաշու (Հովհաննես Հարյուրապետի) կողմից հիմնադրված Շուշիի բերդամրոցն էր[79]:

 

Հարց – 15. Իսկ որո՞նք էին Ղարաբաղի «Խամսայի մելիքությունները»:

Պատասխան – 15. Խամսայի մելիքությունները գտնվում էին Լեռնային Ղարաբաղում, գոյություն ունեին 15-րդ դարից և անընդմեջ սահմանակից էին իրար: Խամսայի (արաբ. «հինգ») մելիքությունները միասին կազմում էին հայկական իշխանական մեկ կուռ միավորում, որի բնակչությունը գերազանցապես հայեր էին: Այդ մելիքությունները հյուսիսից հարավ ունեին հետևյալ հաջորդականությունը՝ Գյուլիստան, Ջրաբերդ, Խաչեն, Վարանդա և Դիզակ:

Գյուլիստանի մելիքությունն ընդգրկում էր Կյուրակ գետից մինչև Թարթառ գետն ընկած տարածքը, որի գլխավոր ամրոց կենտրոնը գտնվում էր Գյուլիստան գյուղի մոտ, բարձր լեռան գագաթին: Գյուլիստանի երկրորդ կարևոր ամրոցն էլ գտնվում էր Թալիշ գյուղի մոտ: Ջրաբերդի մելիքությունն ընդգրկում էր Թարթառ գետի հովիտը, որտեղ իշխում էին Մելիք-Իսրայելյանները: Խաչենի մելիքությունը տարածվում էր Խաչեն գետի հովտում: Այն ուներ երկու նշանավոր բերդեր, որոնցից մեկը՝ Խոխանաբերդը (կամ Թարխանաբերդը) տեղադրված էր Գանձասարի վանքի դիմաց, իսկ մյուսը՝ Կաչաղակաբերդը, կառուցվել է Խոխանաբերդից 16-17 կմ հեռավորության վրա՝ Ս.Հակոբ վանքի դիմաց: Վարանդայի մելիքությունը տեղավորված էր Խաչենի և Դիզակի մելիքությունների միջև, որտեղ գտնվում էին Շուշիի (1724թ.) և Սղնախի բերդերը: Կարևոր կենտրոններն էին Քոշուսել (այժմ՝ Ծովատեղ) և Ավետարանոց գյուղերը: Դիզակի մելիքությունը գտնվում էր Վարանդայի մելիքության և Արաքս գետի միջև ընկած տարածքում: Դիզակի աթոռանիստը Տող ավանն էր:

Նադիր շահը (1736-1747թթ.) Դիզակի մելիք Ավանին հատուկ հրովարտակով շնորհեց Ղարաբաղի խանի տիտղոս և նշանակեց Խամսայի բոլոր հինգ մելիքությունների գլխավոր կառավարիչ: Ավան խանի (գլխավոր մելիքի) մոտ էին հավաքվում Խամսայի (հինգ) մելիքությունների հարկերն ու տուրքերը և նրա միջոցով հանձնվում պարսից արքունի գանձարան: Ավան խանը Ղարաբաղի ամբողջ զորքի հրամանատարն էր: Ավան խանը Ղարաբաղի առաջին խանն էր, և սխալ է այն կարծիքը, թե իբր, Ղարաբաղի առաջին խանը Փանահ խանն է եղել (1752-54-1762թթ.), մինչդեռ Ավան հայազգի խանը (Դիզակի մելիքը) Ղարաբաղի խան էր նշանակվել ավելի վաղ և այդ պաշտոնում մնացել էր մինչև իր  մահը՝ 1744 թվականը:

Ավան խանի մահից մեկ տարի անց՝ 1745 թվականին Դիզակի մելիք դարձավ նրա եղբայրը՝ Մելիք – Եսային, որն առաջինն էր, որ ստեղծեց Ղարաբաղի մելիքների միասնական կանոնավոր բանակը[80]:

Ղարաբաղը (Արցախը) 17-18-րդ դարերում երբեմն էլ անվանվում էր «Խամսայի երկիր»[81]:

Խամսայի մելիքները, հայ հոգևոր առաջնորդների հետ մեկտեղ, Գանձասարի վանքում և ընդհանրապես ամբողջ Ղարաբաղում ծավալեցին ազգային-ազատագրական երկարատև շարժումներ պարսկական լծից ազատագրվելու և հավատակից Ռուսաստանի հետ միավորվելու համար:

 

Հարց – 16. Ինչպիսի՞ դերակատարում ունեցավ Գանձասարի վանքը հայ ժողովրդի հոգևոր-մշակութային և հասարակական-քաղաքական կյանքում 13-18-րդ դարերի ընթացքում:

Պատասխան – 16. Գանձաարի վանքը 1216-1236թթ. կառուցվելուց և 1240թ. Կիարկոս Գանձակեցու մասնակցությամբ օծվելուց հետո, դարձավ համահայկական հոգևոր մշակութային և հասարարական-քաղաքական խոշոր կենտրոն: Առանձնահատուկ է նրա դերը 18-րդ դարի հայ ազգային ազատագրական շարժման կազմակերպման ու առաջ մղման գործում[82]: Գանձասարում 1703թ. գարնանը հայ մելիքները ժողով գումարեցին և որոշում ընդունեցին խնդրագրով դիմել Ռուսաց կայսր Պետրոս I-ին պարսկական լծից Հայաստանն ազատագրելու գործում իրենց օգնելու նպատակով[83]: Այստեղ 1761թ. Եսայի Հասանջալալյան կաթողիկոսն ընդունեց հայ ազգային ազատագրական շարժման մեծ գործիչ, 1711թ. Աստրախանում հանկարծամահ եղած  Իսրայել Օրու զինակից Մինաս վարդապետին, նրան շնորհեց արքեպիսկոպոսի հոգևոր աստիճան և նրա միջոցով խնդրագիր ուղարկեց կայսր Պետրոս I-ին Հայաստանի ազատագրման գործն առաջ մղելու վերաբերյալ[84]: Կայսրը  Պետրոս I-ը 1723թ. ամռանը Իվան Կարապետ անունով մի հայի միջոցով նամակ ուղարկեց Գանձասար՝ կաթողիկոսին և հայ մելիքներին պարսկական լծից ազատագրվելու հարցում ռուսական օգնության տրամադրման մասին[85]: 1767թ. Գանձասարում տեղի ունեցավ կաթողիկոսի ու մելիքների խորհրդակցություն, որին մասնակցում էր Հայաստանը Ռուսաստանի հետ միավորման մեծ ջատագով, հայտնի հասարակական-քաղաքական գործիչ Հովսեփ Էմինը[86]: 1783թ. մարտի 5-ին Խամսայի մելիքները և եպիսկոպոսները, առանց Վարանդայի դավաճան Մելիք-Շահնազար 2-րդի մասնակցության, ժողով գումարեցին, որով կայացված որոշմամբ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանին ճանաչեցին իրենց լիազոր ներկայացուցիչ Ռուսաց արքունիքում և վերջինիս միջոցով Ռուսաց կայսրին խնդրագիր ուղարկեցին Հայաստանի ազատագրմանը նպաստելու վերաբերյալ[87]:

Ռուսաց Պավել I կայսրը 1798թ. փետրվարի 26-ին հրատարակած իր հրովարտակում հայտարարեց, որ իր հովանավորությունն է տարածում հայ ազգի վրա[88]:

1799թ. հայ մելիքները Գանձասարից Պետերբուրգ տարան իրենց վերջին խնդրագիրը, որին կցված էր մի փաստաթուղթ «Հինգ հայ մելիքների անուներն ու գավառները» խորագրով: Փաստաթղթում նշված է. «Նրանց (մելիքների) ընդհանուր տիրապետությունը կոչվում է Ղարաբաղ»[89]: Փաստաթղթում նշվում էին նաև Ղարաբաղի հինգ մելիքությունների վերջին մելիքների անունները՝ ա) Մելիք Ջումշուդ (Վարանդա), բ) Մելիք Աբով (Գյուլիստան), գ) Մելիք Ռոստոմ (Ջրաբերդ), դ) Մելիք Աբբաս (Դիզակ), ե) Մելիք Ալլահվերդի (Խաչեն)[90]: Սա Ղարաբաղի հինգ մելիքների պատմության վերջին արարվածն էր. 6 տարի հետո Ղարաբաղը միացավ Ռուսաստանին, որը վավերացվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին կնքված Գյուլիստանի ռուս-պարսկական պայմանագրով: Այս մասին հաջորդիվ:

 

Հարց – 17. Ե՞րբ, ինչպե՞ս հիմնադրվեց ու պարսպապատվեց Շուշի բերդաքաղաքը և ի՞նչ դերակատարում ունեցավ այն Ղարաբաղի խանության պատմության ընթացքում 1747-1822 թվականներին:

Պատասխան – 17. Շուշին գտնվում է Արցախի լեռնաշղթայի նախալեռներում, ներկայիս Գորիս-Ստեփանակերտ խճուղու վրա, Ստեփանակերտից 11 կմ հարավ: Այն, անմատչելի բնական դիրքի շնորհիվ, հնուց Վարանդայի հայության համար ունեցել է պաշտպանական ամրության նշանակություն և, հետագայում պարսպապատվելով, վերածվել է բերդի: Շուշին վաղ միջնադարում կոչվել է Շիկաքար, Քար, Քարագլուխ, Քարագլխի բերդ (Սղնախ, Շոշի սղնախ-բերդ): Խաչենի (Արցախի գավառներից մեկի) իշխան Սահըլ Սմբատյանը 852-855 թթ. այստեղ հաղթել է արաբական զորքին և ազատել գերեվարված հայերին[91]:

Շուշի քաղաքի ներկայիս տարածքը 18-րդ դարասկզբում պատկանել է Հովհաննես Հարյուրապետին, որը հայտնի էր Ավան Յուզբաշի անվամբ: 1723 թվականին Արցախի հայ գլխավորները ռուսների օգնությամբ թուրք-պարսկական լծից ազատագրվելու խնդրով ժողով են գումարում ներկայիս Շուշի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Շոշ հայկական գյուղում[92]: Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին) որպես հայկական զորասյան գլխավոր հրամանատար, մասնկացում էր հիշյալ ժողովին: Տեղանքի հարմարության նկատառմամբ Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին) 1724թ. հիմնում է արդի Շուշի բերդաքաղաքի առաջին պարիսպները՝ բերդը Շոշ գյուղի անվամբ կոչելով Շուշի: Շուշիի ժայռի ստորոտում դեռևս կան ավերակներ, որոնք անվանվում են «Ամարաթներ» («Ապարանքներ», որտեղ էլ այդ ժամանակներում ապրել է Հովհաննես Հարյուրապետ (Ավան Յուզբաշի) զորավարը[93]): Ի դեպ, վերջինս 1729 թվականին գաղթել է Ռուսաստան, որտեղ նրան Ռուսաց թագուհի Աննա Իվանովնան 1734թ. շնորհել է ռուսական բանակի գեներալի կոչում[94]: Ռուս գեներալ Մ.Մատյուշկինի կողմից 1725թ. դեկտեմբերի 19-ին ռուսական արքունիքին ուղղված գրության մեջ ասվում է, որ Ավան Յուզբաշին, անսալով Ղարաբաղի բնակչության խնդրանքին, մնում է «ամրացված տեղում» և բերդ կառուցում[95]: Համաձայն 18-րդ դարի առաջին երեսնամյակի հայ-ռուսական հարաբերություններին վերաբերող փաստաթղթերի ժողովածուի նյութերի, Շուշիի բերդի հիմքը դրել է Ավան Յուզբաշին՝ 1724 թվականին կամ ավելի վաղ[96]: 1789թ. վրաց Հերակլ թագավորի կազմած «Վրաստանին և Կախեթին մերձակա երկրների նկարագրության» մեջ Ղարաբաղի հայկական իշխանություններին վերաբերող բաժնում խոսվում է նաև այն մասին, որ այնտեղ եղել է «հինավուրց բերդ, ամրոց», որը հետագայում զավթել է Ջևանշեր ինքնակոչ Փանահ խանը[97]:

1736թ. մահացավ Վարանդայի հայ իշխան Մելիք-Շահնազարյան Մելիք Հուսեինը, որին փոխարինեց նրա ազգական Մելիք-Միրզաբեկ 2-րդը, բայց պարսից շահը նրան գլխատեց, Վարանդայի մելիք նշանակելով Մելիք-Հուսեինի որդի Մելիք–Հովսեփին, որը, սակայն տկար էր, կարճահասակ ու կաղ: Նա ուներ մի խորթ եղբայր Մելիք-Շահնազար անունով, որը ծնվել էր թրքուհի (Նախիջևանի խանի դուստր) Զոհրա-խանումից: Այս Մելիք-Շահնազարը դավադրաբար սպանեց հայ մորից՝ Աննա խաթունից ծնված իր վերոհիշյալ խորթ եղբորը նրա ընտանիքով հանդերձ, բռնազավթելով Վարանդայի մելիքի տիտղոսը «Մելիք-Շահնազար 2-րդ» անվամբ: Ղարաբաղի մյուս մելիքները չներեցին վերջինիս արգահատելի արարքի համար և պատրաստվում էին վրեժխնդիր լինել նրանից: Մելիք-Շահնազար 2-րդը, Ղարաբաղի մյուս մելիքների վրեժխնդրությունից ու պատժից խուսափելու նպատակով, ընդդեմ հայ մելիքների օգնության կանչեց Կուր գետի ու Ղարաբաղի տափաստաններում քոչվոր-թափառական ու ավազակային կյանք վարող թուրք-սարըջալու ցեղերի ավազակապետ Փանահ Ալիին իր հրոսակներով, նրանց տրամադրության տակ դնելով 1724թ. Հովհաննես Հարյուրապետի (Ավան Յուզբաշու) հիմնադրած Շուշիի բերդը: Մելիք Շահնազար 2-րդը և Փանահ Ալին Շուշիի բերդը 1750-1752թթ. հիմնովին նորոգեցին, իրենք սկսեցին բնակվել այնտեղ, ապա, մերձակա Շոշ գյուղի հայ բնակիչներին այնտեղ տեղափոխելուց հետո, Կուրի և Ղարաբաղի տափաստաններում քոչվոր-թափառական ու ավազակային կյանքով ապրող թուրքական ցեղեր ջվանշիրցիներին, քաբիրլուցիներին, օթուզիքիներին (երեսուներկու կոչված ավազակացեղերին) մեծ զանգվածներով վերաբնակեցրին Շուշի բերդաքաղաքում ու նրա մերձակայքում: Դրանց վրա հենվող թուրք-ավազակապետ Փանահ Ալին իրեն հռչակեց Փանահ խան, տիրելով Վարանդային ու շրջակա տարածքներին: Եվ հազարամյակներով հայաբնակ, հայալեզու, քրիստոնյա Արցախ (Ղարաբաղ) աշխարհ, որպես մի մահաբեր ու չարագուշակ գույժ, XVIII դարի կեսերին ներխուժեց թուրք-թաթարական բարբարոս տարրը, որը հետագայում դարձավ չարիք ու մղձավանք Շուշի քաղաքի, Շուշիի շրջանի և համայն արցախահայության համար[98]:

Հետագայում, բարեբախտաբար, Շուշի քաղաք եկան հայ գաղթականներ Նախիջևանի Շահկերտ (Ղազանչի), Ագուլիս և Սյունիքի Մեղրիի բնակավայրերից, որոնք տեղացի շուշեցի հայերի հետ միասին ձևավորեցին Շուշի քաղաքի հայ հասարակությունը, քաղաքակրթական կյանք ու շունչ տալով այդ քաղաքին[99]:

Ղարաբաղի խանությունը գոյատևեց 1747-1822թթ., որից 1747-1813թթ. (66 տարի)՝ Պարսկաստանի և 1813-1822թ. (9 տարի)՝ Ռուսաստանի կազմում: Ղարաբաղի խանությունը ռուսները գրավեցին 1805թ. մայիսի 14-ին[100], իսկ Ռուսաստանին այն պաշտոնապես միացվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ի Գյուլիստանի պայմանագրով[101]: Ղարաբաղի խանությունը վերացվեց 1822թ. վերջերին[102] և այնտեղ մտցվեց ռուսական կառավարչություն: 1747-1822թթ. ընթացքում Շուշի բերդաքաղաքը հանդիսացել է Ղարաբաղի կամ Շուշիի խանության կենտրոն[103]: Ի դեպ, 1805թ. մայիսի 14-ին Ղարաբաղը Ռուսաստանին անցնելու վերաբերյալ կնքված դաշնագրի տակ իր ստորագրությունը թողած Իբրահիմ խանը ներկայացված է որպես «Շուշու և Ղարաբաղի խան»[104]:

 

Հարց – 18. Վերջապես ինչպե՞ս հաջողվեց հայերին Ղարաբաղը (Արցախը) միավորել Ռուսաստանին՝ ի հեճուկս դրան հակառակ գործող թուրքալեզու տարրերի:

Պատասխան – 18. 1762թ. մահացավ Ղարաբաղի Փանահ խանը, որը մինչ այդ հասցրեց Շուշին լցնել թուրքալեզու քոչվոր ու թափառական («թարաքամա») տարրերով, ինչպես նաև պառակտում մտցրեց հայ մելիքների մեջ: Փանահ խանին փոխարինեց նրա որդին՝ Իբրահիմ խանը (1763-1806թթ.), որը մեծ վնասներ պատճառեց Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչությանը: Իբրահիմ խանը Ղարաբաղի 60 000 ծուխ (մոտ 300 000) հայությանն այս կամ այն պատրվակով ու հանգամանքների բերումով ցրեց Անդրկովկասով մեկ[105], կտրուկ կերպով նվազեցնելով հայության թվաքանակը Ղարաբաղում: Եվ, դրան հակառակ, նա Բորչալուից մեծ թվով թուրք ընտանիքներ բերեց ու բնակեցրեց Ղարաբաղում, հատկապես, այնտեղից հեռացած հայերի տներում ու բնակավայրերում[106]: Մյուս կողմից հայության վիճակը մահմեդականների համեմատ շատ էր բարդանում, երբ պարսկական զորքերը Անդրկովկաս էին մտնում Ղարաբաղի հայահոծ բնակավայրերով: Իրենց տխուր դերը կատարեցին նաև 18-րդ դարի 2-րդ կեսում Ղարաբաղում մոլեգնած սաստիկ սովը և ժանտախտը: 19-րդ դարի սկզբին Ղարաբաղում մնացել էր մոտ 4 000 ծուխ (20 000) հայ բնակչություն[107]: Եվ, ահա, 1802թ. սեպտեմբերի 8-ին ցարական հրովարտակով Պավել Դմիդրի Ցիցիանովը նշանակավեց Կովկասի կառավարչապետ, նստելով Թիֆլիսում[108]: Ցիցիանովը Հայաստանյաց Առաքելական Եկեղեցու (այսուհետ՝ ՀԱԵ) Թիֆլիսի և Գյանջայի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոս Գեղարդակիրի և Ներսես վարդապետ Աշտարակեցու (հետագայում՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի) ու տեղի հայ ազգաբնակչության մեծ աջակցության 1804թ. հունվարի 3-ին գրավեց Գյանջա քաղաքը, որի համար Գյանջայի ու դրա շրջակայքի մահմեդականները սպառնում էին հայերին՝ ենթարկել զանազան բռնությունների[109]: Գյանջային հաջորդեց Ղարաբաղը: Շնորհիվ վերջինիս հայության դարավոր ու հետևողական ջանքերի, 1805թ. մայիսի 14-ին Ղարաբաղը կամավոր միացավ Ռուսաստանին: Ռուս-պարսկական այդ պատմական պայմանագիրը կնքվեց Գյանջայից 30 վերստ հեռավորության վրա գտնվող Քյուրակ չայ գետի ափին խփված վրանում: Պայմանագիրը Ռուսաստանի կողմից ստորագրեց Ցիցիանովը, իսկ Պարսկաստանի կողմից Ղարաբաղի ու Շուշիի խան Իբրահիմը: Պայմանագրի կնքմանը հայկական կողմից մասնակցեցին Վարանդայի մելիք Ջումշուդ Մելիք-Շահնազարյանը և ՀԱԵ-ու Թիֆլիսի ու Գյանջայի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոս Գեղարդակիրը[110]: Ցիցիանովը ոգևորված զեկույց գրեց այդ մասին Ռուսաց ցարին, որի մեջ խնդիր էր դնում Ղարաբաղ վերադարձնել Իբրահիմ խանի օրոք այն լքած մոտ 300 000 հայերի[111]: Սակայն թուրք Իբրահիմ խանը մահմեդական տարրերի ու պարսից իշխանությունների հետ ներքին գաղտնի համաձայնությամբ որոշեց հիշյալ ռուս-պարսկական պայմանագիրը վերացնել ու Ղարաբաղը կրկին դնել Պարսկաստանի գերիշխանության տակ: Ցիցիանովը 1805թ. հունիսի 19-ին ահազանգային կոչով դիմեց արցախահայությանը՝ Ռուսաստանին եռանդուն աջակցություն ցույց տալու և Իբրահիմ խանի այդ դավադրությունը չեզոքացնելու համար[112]: Դավադիր Իբրահիմ խանը 1806թ. մայիսի կեսերին Շուշիում սպասում էր պարսից զորքին և, իրավիճակը հօգուտ Ռուսաստանի ու արցախահայության ուղղորդելու անհրաժեշտությամբ պայմանավորված, Շուշիում բերդապահ ռուս մայոր Լիսանևիչի զինվորները գնդակահարեցին Իբրահիմ խանին ու իր ընտանիքը[113]: 1806թ. Իբրահիմ խանին հաջորդեց նրա որդին՝ Մեհտի Ղուլի խանը (1806-1822թթ.), որը Ղարաբաղի վերջին խանն էր:

1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստանի մելիքության (այժմ՝ Շայհումյանի շրջան) Գյուլիստան գյուղում կնքված ռուս-պարսկական պայմանագրով վերջնականապես Ռուսաստանին անցավ Ղարաբաղը (Արցախը): Այդ նույն պայմանագրով Ռուսաստանին անցան նաև Արևելյան Հայաստանի մյուս հողերից Գյանջայի խանությունը, Լոռին, Փամբակը, Բորչալուն: Բացի դրանից, այդ նույն պայմանագրով վերջնականապես Ռուսաստանին անցան նաև Քարթլի-Կախեթին, Դերբենդի, Ղուբայի, Բաքվի, Թալիշի, Շիրվանի, Շաքիի խանությունները:

1816թ. Կովկասյան բանակի հրամանատար նշանակված Ալեքսեյ Երմոլովը հայազգի գեներալ Վալերիան Գրիգորի Մադաթովին (Մեհրաբենց Ռոտոմին, 1782-1829թթ.) նշանակեց Ղարաբաղի, Շաքիի և Շիրվանի ընդհանուր զինվորական կառավարիչ ու վերջինիս օգնությամբ վերացրեց դրանց կառավարման խանական վարչա-տարածքային համակարգը, այդ երկրամասերում մտցնելով ռուսական կառավարչություն: Գեներալ Մադաթովը 1822թ. վերջերին ղարաբաղից քշեց-վտարեց նրա վերջին խան Մեհտի Ղուլիին, որն ապաստարան գտավ պարսկաստանում:

1822թ. սկսած Ղարաբաղում մտցվեց ռուսական կառավարչական համակարգ[114]:

 

Հարց – 19. Ի՞նչ կարգավիճակ ուներ Ղարաբաղը (Արցախը) 1822 թվականին այնտեղ խանության վերացումից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ը՝ Անդրկովկասի Սեյմի ինքնալուծարումը:

Պատասխան – 19. Շուշի քաղաքը 1822թ. Ղարաբաղի խանության վերացումից հետո շարունակում էր մնալ այդ երկրամասում մտցված ռուսական կոմենդանտային (պարետային) կառավարման ռեժիմի կենտրոն: Ղարաբաղը 1829թ-ից մինչև 1840 թ. ապրիլի 10-ը ուներ պրովինցիայի վարչա-տարածքային կարգավիճակ՝ Շուշի կենտրոնով: Պրովինցիաներ էին նաև Շաքին, Շիրվանը, Բաքուն, Կուբան, Դերբենդը և Ախալցխան[115]: 1840թ. ապրիլի 10-ին հրատարակված ցարական օրենքով Անդրկովկասը բաժանվեց Վիրա-Իմերեթյան նահանգի և Կասպիական մարզի: Ղարաբաղը գավառի կարգավիճակով ներառվեց Կասպիական մարզի մեջ: Ղարաբաղի գավառի կենտրոնը Շուշի քաղաքն էր: Ի դեպ, Ելիզավետպոլի գավառը (Գյանջա կենտրոնով) ներառված էր Վիրա-Իմերեթյան նահանգի մեջ[116]: 1844թ. Կովկասը վերածվեց փոխարքայության՝ Թիֆլիս կենտրոնով: 1846թ. ընդունված օրենքով Անդրկովկասը բաժանվեց 4 նահանգների՝ Թիֆլիսի, Քութաիսի, Շամախու և Դերբենդի: Ղարաբաղի գավառը Շուշի կենտրոնով զետեղվեց Շամախու նահանգի մեջ[117]: Մինչդեռ, Ելիզավետպոլի գավառը (Գյանջա կենտրոնով) մնաց Թիֆլիսի նահանգի մեջ: Ղարաբաղի գավառը 1867 թվականի դեկտեմբերի 9-ից մինչև 1918թ. մայիսի 26-ը (Անդրկովկասի Սեյմի ինքնալուծումը) եղել է Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում: Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի վարչական կենտրոնը այդ ժամանակաշրջանում շարունակում էր մնալ Շուշի քաղաքը[118]: Ի դեպ, այդ նույն շրջանում Նախիջևանի գավառը գտնվել է Երևանի նահանգի մեջ[119]:

 

Հարց – 20. 1918թ. մայիսի 26-ին ինքնալուծարվեց Անդրկովկասի Սեյմը, որի հետևանքով Անդրկովկասում առաջացան երեք անկախ պետություններ՝ Վրաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՎՀ), Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՀ) և Հայաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՀՀ): Իսկ որտեղի՞ց «ծլեց» ԱԴՀ-ը:

Պատասխան – 20. 1918թ. փետրվարի 10-ին ստեղծված Անդրկովկասի պետական իշխանության բարձրագույն մարմին Սեյմը նույն թվականի մարտին ձևավորեց Անդրկովկասի Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԱԴՖՀ): Անդրկովկասի Սեյմն ինքնալուծարվեց 1918թ. մայիսի 26-ին, որի հետևանքով 1918թ. մայիսի 26-ին առաջացավ ՎՀ-ը, մայիսի 27-ին՝ ԱԴՀ-ը և մայիսի 28-ին՝ ՀՀ-ը: Եթե հայերն ու վրացիները մինչ այդ ունեցել էին պետականության բազմադարյա պատմություն, ավանդություններ, ապա «Անդրկովկասի թաթարները» (1937թվականից՝ «ադրբեջանցիներ») մինչ այդ պետականություն ընդհանրապես չէին ունեցել[120]: ԱԴՀ-ի մասին ռուս հայտնի զորահրամանատար Ա.Ի.Դենիկինը գրել է, որ՝ այն արհեստական պետություն է, իր անունը գողացել է Իրանի հյուսիսային Ատրպատականի նահանգի անունից, նրա տարածքը կազմում են հայկական, լեզգիական, թալիշական, ռուսական հողերը, և որ ԱԴՀ-ը գոյատևում է սոսկ Թուրքիայի և Անգլիայի շնորհիվ. «Все в Азербайджанской республике было искусственным, “ненастоящим”, начиная с названия, взятого заимообразно у одной из провинций Персии. Искусственная территория, обнимавшая лезгинские Закаталы, армяно-татарские Бакинскую и Елисаветпольскую губернию и русскую Мугань и объединенная турецкой политикой в качестве форпоста пантюркизма и панисламизма на Кавказе… Искусственная государственность, так как на этих землях, лежавших на пути великого переселения народов и подвергавшихся воздействию разнообразных культур сменявшихся завоевателей, жили всегда разрозненные мелкие племена, враждовавшие друг с другом и доныне еще сохранившие черты кочевого быта. Наконец, искусственно держалось и Азербайджанское правительство – первоначально  волею Нурипаши, потом ген. Томсона и в дальнейшем — просто по инерции…»[121], – գրում է գեներալ Դենիկինը:

Բանը նրանումն է, որ մինչև 1918թ. մայիսի 27-ը մարդկության պատմությանը հայտն չի եղել «Ադրբեջան» անվամբ պետություն, իսկ մինչև 1937թ. մարտի 14-ը՝ «ադրբեջանցի» անվամբ ազգ, ժողովուրդ կամ ազգույթ: Ամեն ինչ ճիշտ այնպես էր, ինչպես որ քիչ վերևներում իրազեկում էր ռուս գեներալ Ա.Ի.Դենիկինը: Ավելին, 1918թ. մայիսի 27-ին հայտնված ԱԴՀ-ի տիտուլային ժողովրդի անունն էլ «թուրք» էր:

«Կեցցե՛ Ադրբեջանը, կեցցե՛ թուրք ժողովուրդը[122]», – հորջորջված է ԱԴՀ-ի հռչակագրում: Պետք չէ հեռուն գնալ, 1918թ. մայիսի 26-ին Օսմանյան Թուրքիայի կառավարության կողմից Անդրկովկասի Սեյմին ներկայացված վերջնագրում բաքվի և նրա շրջակայքի մահմեդականներն անվանվում էին ո՛չ թե «ադրբեջանցիներ», այլ՝ «թուրքեր և մահմեդականներ»[123]: Իսկ իրականում այդ «մահմեդականներ» կրոնական հանրույթի մեջ, բացի թուրք-թաթարներից, մտնում էին նաև Կովկասի տասնյակ բնիկ ժողովուրդներ՝ լեզգիները[124], տաբասարանցիները[125], ռուտուլցիները[126], ցախուրցիները[127], բուդուցիները[128], կռիզները[129], խինալուգները[130], թաթարները[131], թալիշները[132], նաև՝ պարսիկները[133] և այլն: Լենինը և Ստալինը ներկայիս ադրբեջանցիներին անվանում էին «Անդրկովկասի թուրքեր ու թաթարներ»[134], Ա.Միկոյանը՝ «մուսուլմաններ» կամ «մուսուլմանական զանգվածներ»[135], Նարիմանովը՝ «մուսուլմաններ»[136], Կիրովը՝ «մուսուլմաններ»[137]: Կարմիր բանակի հրամանատար Թարխովը 1920թ. մտնելով Նախիջևան, նրանց անվանեց «մուսուլմաններ», «լեռնային քոչվորներ», «Շարուրի և Նախիջևանի գավառների բնակիչ մուսուլմաններ», «մուսուլման բնակչություն»[138]:

1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագիրը, որի կողմերից մեկը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն էր, գրվել էր ֆրանսերեն, թարգմանվելով թուրքերեն, ռուսերեն, հայերեն ու վրացերեն[139]: 1921թ. մայիսի 6-ին ընդունված Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմանադրության մեջ ոչ մի բառ չկար «ադրբեջանցի» ժողովրդի և կամ էլ «ադրբեջաներեն» լեզվի մասին: Համաձայն ԽՍՀՄ-ի 1924թ. հունվարի 31-ի սահմանադրության 34-րդ հոդվածի, ԽՍՀՄ Կենգործկոմի, նրա նախագահության և Ժողկոմխորհի դեկրետներն ու որոշումները տպագրվում էին միութենական հանրապետություններում ընդհանուր օգտագործման լեզուներով՝ ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելոռուսերեն, վրացերեն, հայերեն, թուրք-թաթարերեն[140]:

Անդրֆեդերացիայի 1925թ. ապրիլի 14-ի սահմանադրության 58-րդ հոդվածի համաձայն, այդ ֆեդերացիայի անդամ հանրապետությունների անուները պետք էր գրանցել հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն և թուրքերեն լեզուներով: Ադրբ. ԽՍՀ-ի 1927թ. մարտի 26-ի սահմանադրության 100-րդ հոդվածի համաձայն, այդ հանրապետության պետական դրոշի վրա առկա էր գրառում միայն հին ու նոր թուրքական այբուբենով: Ներկայիս «ադրբեջանցիներին» մինչև 1937թ. հայերն ու պարսիկները անվանում էին «թուրքեր»[141], վրացիները՝ «թաթարներ»[142]:

Այսպիսով, մինչև 1937թ. մարտի 14-ը աշխարհում «ադրբեջանցի» կոչված ժողովուրդ, ազգ, ազգույթ, ինչպես նաև «ադրբեջաներեն» լեզու գոյություն չեն ունեցել: Եվ միայն 1937թ. մարտի 14-ին ընդունված Ադրբ. ԽՍՀ սահմանադրությունում տիտուլային «թուրք» ազգի փոխարեն մտցվեց «ադրբեջանցի» ազգ անվանումը և, համապատասխանաբար, «թուրքերենին» էլ փոխարինեց «ադրբեջաներենը»: Այդ օրվանից սկսած Ադրբ. ԽՍՀ քաղաքացիների անձնագրերում «ազգություն» գրաֆայում «թուրք»-ին փոխարինեց «ադրբեջանցի»-ն[143]: Դրանցից հետո Ադրբ. ԽՍՀ-ում բնակվող (քիչ վերևներում հիշատակված) Կովկասի բնիկ ժողովուրդների ներկայացուցիչներին, ինչպես նաև թրքալեզու քոչվոր, թափառական ցեղերին Ադրբեջանի անձնագրերում սկսեցին գրառել որպես «ադրբեջանցիներ», դրանով արհեստականորեն բարձրացնելով ադրբեջանցիների թվաքանակն ու տոկոսը: Եվ, ահա՛, այս նորաթուխ պետությունը՝ ԱԴՀ-ը, իր նորահայտ տիտուլային «ադրբեջանցի» ազգությամբ, տարածքային աներևակայելի մեծ նկրտումներ ներկայացրեց համարյա ամբողջ Անդրկովկասի նկատմամբ, հրապարակ հանելով «ծովից-ծով Ադրբեջան»[144] ծրագիրը: Այդ ծրագրով ԱԴՀ-ը Վրաստանից ուզում էր հափշտակել Բաթումը, թաթարաբնակ Բորչալուն, Բելականը, իսկ Հայաստանից՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Նախիջևանը և այլ հողեր:

ԱԴՀ-ը դիմեց Ազգերի լիգա՝ իրեն այդ կազմակերպության անդամ ընդունելու խնդրանքով, բայց 1920թ. դեկտեմբերի 9-ին (արդեն խորհրդայնացված վիճակում) մերժում ստացավ. մերժման հիմքը իր անդրկովկասյան հարևանների հետ ԱԴՀ-ի ունեցած տարածքային չլուծված վեճերն էին:

 

Հարց – 21. Իսկ ի՞նչն էր Ադրբեջանին դարձրել այդքան ամբարտավան հայկական Ղարաբաղի նկատմամբ:

Պատասխան – 21. Ադրբեջանի այդ հավակնոտության հիմքում ընկած էր 1918թ. մարտի 25-ից մինչև նույն թվականի սեպտեմբերի վերջերը Գյանջա-Բաքու տարածաշրջանում թուրքական բանակի առկայությունը՝ գեներալ Նուրի փաշայի գլխավորությամբ: 1918թ. սեպտեմբերից մինչև 1919թ. օգոստոս ամիսը ԱԴՀ-ի համար նույնպիսի հենարան եղան նաև անգլիացիները, որոնք այդ ժամանակաշրջանում Բաքվում հաստատել էին բրիտանական գլխավոր նահանգապետություն գեներալ Թոմսոնի հրամանատարությամբ (վերջինիս այդ պաշտոնում նշանակել էր Անտանտի Գերագույն Խորհուրդը, որի տերն ու տնօրենն Անգլիան էր): Անգլիացիներին հետաքրքրում (զգլխում) էր Բաքվի նավթը: Արդեն 1901թ. դրությամբ Բաքվում արդյունահանվել էր 11 մլն. տոննա նավթ, որը կազմում էր նավթի համաշխարհային արդյունահանության մոտ 50 տոկոսը: Անգլիացիների աչքին ուրիշ ոչինչ այլևս չէր երևում:

 

Հարց – 22. Իսկ ինչպիսի՞ քայլեր կատարեց 1918թ. մայիսի 28-ին հիմնված անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ՀՀ) Ղարաբաղի երկրամասն իրեն վերամիավորելու ուղղությամբ:

Պատասխան – 22. 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Էրզինջանում կնքված թուրք-բոլշևիկյան զինադադարի[145] և 1918թ. մարտի 3-ին կնքված Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրերի[146] ուժով ռուսները Արևմտյան Հայաստանից ու Անդրկովկասից դուրս բերեցին իրենց զորքերը, Արևմտյան Հայաստանը, Կարսի մարզը թողնելով թուրքերին, պարտավորվելով ցրել նաև թուրքերին դիմադրող հայկական զինված խմբավորումները[147]: Ռուսները դրանով Անդրկովկասի ռազմա-քաղաքական դաշտը զիջեցին թուրքերին, ապա նաև՝ անգլիացիներին: 1918թ. մայիսի 21-27-ը տեղի ունեցած Սարդարապատի, Ապարանի և Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերում հայ ժողովուրդն իր վերջին ջանքերի շնորհիվ կանգնեցրեց թուրքական բանակին ու Արևելյան Հայաստանը փրկեց ցեղասպանության վտանգից: Էլ չենք խոսում 1915թ. Արևմտյան Հայաստանում Օսմանյան Թուրքիայի կատարած Հայոց ցեղասպանության ու դրանով ամբողջ հայությանը վիթխարի վնասներ պատճառելու և դրա հետևանքով Արևելյան Հայաստանում մոտ 600 000 հայ փախստականների առկայության մասին: Այսպիսի ծանր վիճակում, 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում հռչակվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը: 1918թ. մայիսի 30-ին Հայոց Ազգային Խորհուրդը հրապարակեց մայիսի 28-ին կազմված հետևյալ հայտարարությունը. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջականության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ՝ Հայոց Ազգային Խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերը կազմել հայոց ազգային կառավարություն՝ Ազգային Խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գավառների քաղաքական և վարչական ղեկը վարելու համար»[148]:

Այսպիսով, ՀՀ-ը իր ստեղծման առաջին իսկ օրից հայտարարեց, որ ինքը նաև Լեռնային Ղարաբաղի, որպես «հայկական գավառի գերագույն ու միակ իշխանությունն է և վարելու է նրա քաղաքական ու վարչական ղեկը»: 1918թ. մայիսի 28-ի դրությամբ Շուշի քաղաքը Ղարաբաղի վարչական կենտրոնն էր, որտեղ առաջիկա երկու տարիների ընթացքում ծավալվելու էին քաղաքական, ռազմական կարևորագույն իրադարձություններ:

 

Հարց – 23. Ինչպիսի՞ հետևանքներ ունեցավ Անտանտի (ավելի կոնկրետ՝ Մեծ Բրիտանիայի) կողմից 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսում կնքված Օսմանյան Թուրքիայի կապիտուլիացիայի պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապետության և Ղարաբաղի քաղաքական ճակատագրի վրա:

Պատասխան – 23. 1918թ. հունիսի 4-ին Բաթումիում կնքված հայ-թուրքական պայմանագրով[149] Ղարաբաղը և արևելահայ այլ շատ գավառներ ՀՀ-ի կազմի մեջ չներառնվեցին թուրքական կողմի ահավոր ճնշման հետևանքով: Բաթումիի հիշյալ պայմանագիրը վերացվեց 1918թ. հոկտեմբերի 31-ին Մուդրոսում կատարված Օսմանյան Թուրքիայի կապիտուլիացիայի[150], Թալաաթի երիտթուրքական կառավարության 1918թ. հոկտեմբերի 9-ին հրաժարական տալու, ինչպես նաև թուրքական զինված ուժերի մինչև 1918թ. սեպտոմբերի վերջերը Անդրկովկասից հեռանալու[151] գործոնների շնորհիվ: 1918թ. դեկտեմբերի 5-ին Անդրկովկասից դուրս եկող թուրքական զորքերը նույնիսկ ՀՀ-ին հանձնեցին Երևան-Ալեքսանդրապոլ երկաթուղին ու Ալեքսանդրապոլ քաղաքը[152]: Թեև 1918թ. սեպտեմբերին թուրքական 5000-անոց զորքը ներխուժեց Շուշի քաղաք, ճնշում գործադրեց այնտեղ սեպտեմբերի 30-հոկտեմբերի 4-ին գումարված Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խորհրդի 3-րդ համագումարի վրա, բայց Ղարաբաղը շարունակեց իրեն համարել Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս, չենթարկվելով թուրք-թաթարական ճնշումներին[153]: Գեներալ Անդրանիկի զորքը 1918թ. նոյեմբերի 29-ին Զանգեզուրից շարժվեց դեպի Շուշի՝ այն թուրք-թաթարական հրոսակներից ազատագրելու համար, բայց ճանապարհին, Շուշիից 37 կմ հեռավորության վրա, նրան դիմավորած Բաքվի անգլիական գլխավոր նահանգապետ Ուիլյամ Մոնտգոմերի Թոմսոնի բանագնացները Անդրանիկին թույլ չտվեցին մտնել Շուշի՝ պատճառաբանելով, թե, իբր, նրա կողմից Շուշի մտնելը և թուրք-թաթարական զորքերի հետ կռվի բռնվելը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ Փարիզում կայացվելիք Խաղաղության վեհաժողովում Հայկական հարցի հայանպաստ լուծման վրա: Նրանք Անդրանիկին համոզեցին նաև, որ Ղարաբաղի քաղաքական պատկանելության հարցը վերջնականապես լուծվելու է Փարիզի Խաղաղության վեհաժողովում[154]:

 

Հարց – 24. 1918թ. հոկտեմբերի 31-ի Մուդրոսի զինադադարի ուժի մեջ մտնելուց հետո մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում խորհրդային իշխանություն «ներմուծվելը» ինչպիսի՞ քաղաքական իրադարձություններ ծավալվեցին Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական կարգավիճակի շուրջ:

 Պատասխան – 24. Քիչ վերևներում նշել ենք, որ 1918թ. մայիսի 27-ին և 28-ին ԱԴՀ-ի և ՀՀ-ի ստեղծման առաջին իսկ օրից Լեռնային Ղարաբաղը նրանց միջև դարձավ կռվախնձոր: Եթե ՀՀ-ը և Ղարաբաղի հայությունը որպես վերամիավորման հիմք էին ընդունում պատմականորեն միևնույն պետականության, ազգության, հողին ու ջրին, հավատք-դավանանքին, մշակույթին ու ազգային ավանդություններին իրենց ունեցած բազմադարյա միասնական պատկանելությունը և նույնականությունը, ապա ԱԴՀ-ը, զուրկ լինելով այդ ամենից, հիմնվում էր Թուրքիայի և Անգլիայի, հետագայում նաև՝ բոլշևիկների աջակցությունների վրա, որոնց հիմքում թուրք-թաթարական միասնականությունից բացի, անգլիացիների ու բոլշևիկների համար ընկած էր և ընկած է Բաքվի նավթը (1901թ. դրությամբ Բաքվին էր պատկանում նավթի համաշխարհային արդյունահանության մոտ 50 տոկոսը): Ահա թե ինչու 1918թ. նոյեմբերին Բաքվից հեռացող թուրքերին անմիջապես փոխարինեցին անգլիացիները՝ Բաքվում հիմնելով անգլիական գլխավոր նահանգապետություն՝ գեներալ Թոմսոնի գլխավորությամբ[155]: Թոմսոնը բրիտանական զինվորական միսիա հիմնեց Շուշի քաղաքում 1918թ. դեկտեմբերի 8-ին[156] և, դեկտեմբերի 28-ին ճանաչելով Խան-Խոյսկու մուսավաթական կառավարությունը մինչև Փարիզում Խաղաղության վեհաժողովի կայացումը[157], ձեռնամուխ եղավ Ղարաբաղում ԱԴՀ-ի գերիշխանության հաստատման գործին: Գեներալ Թոմսոնը (նաև նրա տեղապահ Շատալուորթը) պահանջեցին Ղարաբաղից ժամանակավորապես ճանաչել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը մինչև այդ հարցի վերջնական լուծումը Փարիզում գումարվելիք Խաղաղության վեհաժողովում, սակայն Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդը (այսուհետ՝ ԼՂԱԽ) Շուշիում 1918թ. փետրվարի 10-21-ը գումարած իր IV և ապրիլի 22-29-ի V համագումարներում մերժեց անգլո-մուսվաթական հիշյալ պահանջները և իրեն համարեց ՀՀ-ի անբաժան մաս[158]: Նույն կերպ վարվեց նաև ԼՂԱԽ-ի VI համագումարը[159]:

Անգլո-մուսվաթական համատեղ ծանր ու տևական ճնշումների, հայ ազգաբնակչության հանդեպ կիրառած բռնությունների, ջարդերի, շրջափակումների հետևանքով Ղարաբաղի Հայոց VII համագումարը, որը տեղի ունեցավ Շուշի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Շոշ գյուղում, 1919թ. օգոստոսի 15-ի նիստում որոշեց ժամանակավորապես, մինչև Փարիզում Հաշտության Վեհաժողովի որոշումը, ընդունել անգլո-մուսավաթական պահանջները՝ ԱԴՀ-ի ժամանակավոր իշխանությունը: 1919թ. օգոստոսի 22-ին արդեն Շուշի քաղաքում Ղարաբաղի Հայոց համագումարի և ԱԴՀ-ի միջև ստորագրվեց հետևյալ համաձայնագիրը.

1.Սույն ժամանակավոր համաձայնությունը կողմերն ընդունում են՝ մինչև որ այդ հարցը վճռվի Հաշտության Վեհաժողովում, որպիսի լուծումը հավասարապես պարտադիր է երկու կողմերի համար էլ:

2. Ղարաբաղի Շուշի, Ջևանշիր և Ջիբրայիլ գավառների հայերով բնակեցված լեռնային մասը (Դիզակ, Վարանդա, Խաչեն, Ջրաբերդ) ժամանակավորապես իրեն համարում է Ադրբեջանի Հանրնապետության սահմաններում:
3. Շուշիի, Ջևանշիրի և Ջիբրայիլի գավառները մնում են իբրև առանձին վարչական միավոր՝ ընդհանուր-նահանգապետության սահմաններում և նրա ներքին կազմաակերպությունն այնպես է, որ լեռնային հայկական մասում վարչությունը նշանակվում է հայերից՝ փորամասնության իրավունքների երաշխավորությամբ:
4. Ղարաբաղի լեռնային մասում (Դիզակ, Վարանդա, Խաչեն, Ջրաբերդ) վարչական պաշտոնատար անձինք նշանակվում են խորհրդի հայ անդամների առաջարկությամբ (տես 5-րդ կետը):
5. Ղարաբաղի ընդհանուր-նահանգապետության կից հիմնվում է 6 հոգանոց մի խորհուրդ – 3 հայ և 3 մահմեդական:
6. Խորհրդի հայ անդամները ընտրվում են Լեռնային Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչության համագումարից: Համագումարն իրավունք ունի վերընտրվելու:
7. Միջցեղային բնույթ ունեցող սկզբունքային բոլոր հարցերը չեն կարող կիրառել կյանքում առանց նախօրոք խորհրդում քննվելու:
8. Խորհուրդը ունի նախաձեռնության իրավունք ընդհանուր-նահանգապետության կարգավորման ու կառավարության վերաբերյալ հարցերում:
9. Խորհուրդն ունի ընդհանուր-նահանգապետության վարչության վրա հսկելու ու հակակշռելու իրավունք՝ առանց վարչության գործողություններին խառնվելու իրավունքի:
10. Հաստատվում է ընդհանուր-նահանգապետի քաղաքացիական մասի օգնականի պաշտոն, որպիսի պաշտոնին նշանակվում է հայ:
11. Քաղաքացիական մասի օգնականի պաշտոնի համար հայկական համագումարըներկայացնում է Ադրբեջանի կառավարության երկու թեկնածու. Որնցից մեկը հաստատվում է:
12. Ղարաբաղի հայերը վայելում են մշակութային ինքնավարության իրավունք:
13. Մշակութային ինքնավարության իրավունքը կիրառվում է Ղարաբաղի Հայոց Ազգային Խարհրդի կողմից, որը ընտրվում է Ղարաբաղի հայերից պարբերաբար հրավիրվող համագումարներում. Համագումարը հրավիրում է Ազգային Խորհուրդը:
14. Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը հակակշռում է Հայոց Ազգային Խարհրդի գործունեությունը հայ լիազորների միջոցով:
15. (Ադրբեջանական) զորամասերը կենում են Խանքենդում և Շուշիում, խաղաղ ժամանակվա կազմով:
16. Զորամասերի ամեն տեղափոխում Ղարաբաղի Շուշի, Ջևանշիր և Ջիբրայիլ գավառների լեռնային հայաբնակ մասերում, կարող է կատարվել խորհրդի անդամների երկու երրորդի համաձայնությամբ:
17. Քաղաքական համոզումների համար ոչ ոք չի կարող հետապնդման ենթարկվել ո՛չ պետական, ո՛չ էլ վարչական կարգով:
18. Քաղաքական պատճառներով մեկնելու հարկադրված բոլոր հայերը իրավունք ունեն վերադառանալու իրենց տեղերը:
19. Ղարաբաղում դադարեցվում է հայ և մահմեդական բնակչության զինաթափումը մինչև Ղարաբաղի հարցի որոշվելը Հաշտության վեհաժողովում:

Ծանոթություն. Քանի որ ամբողջ Ադրբեջանում հայտարարված է զինաթափություն, խոսք կարող է լինել միայն դադարեցման մասին:

20. Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը ցույց է տալիս նյութական ու բարոյական աջակցություն Ղարաբաղի ազգաբնակչության մահմեդական ու հայ քանդված գյուղերը շուտով վերականգնելու համար:
21. Միջցեղային հարաբերությունները ավելի լավ կարգավորելու նպատակով խորհուրդը պարբերաբար հրավիրում է հայ-մահմեդական ընդհանուր և տեղական համագումարներ:
22. Միությունների, խոսքի ու մամուլի կատարյալ ազատություն: Իսկ ժողովները, քանի որ ամբողջ Ադրբեջանում տիրում է զինվորական դրություն, արտոնվում են վարչության կողմից:
23. Մասնավոր և պաշտոնատար անձանց բոլոր հանցագործությունները հետապնդվում են դատական եղանակով, բացի Պետական Պաշտպանության Կոմիտեի 1919թ. հունիսի 11-ի պարտադիր որոշումով ընդհանուր դատաստանական ենթակայությունից հանված հանցանքներից:
24. ՄԻնչև այժմ տեղի ունեցող միջցեղային ընդհարումներին մասնակցելու համար ոչ ոք չի ենթարկվում պատասխանատվության:
25. Սույն համաձայնությունը ուժի մեջ է մտնում Ղարաբաղի Հայոց 7-րդ համագումարի ընդունած վայրկյանից:
26. Սույն համաձայնությունը ուժի մեջ է մնում բոլոր դռպքերում՝ պաշարողական, զինվորական և այլն:

Ղարաբաղի 7-րդ համագումարի նշանակած պատվիրակները լիազորված են՝ կնքելու համագումարի բոլոր անդամների ընդունած վերջնական ժամանակավոր համաձայնությունը Ադրբեջանի կառավարության հետ, ընտրելու 2 թեկնածու՝ Ղարաբաղի ժամանակավոր ընդհանուր-նահանգապետի օգնականի պաշտոնի համար և Ղարաբաղի ընդհաուր-նահանգապետին կից գտնվող խորհրդի 3 անդամներ ու լուծելու բոլոր այն տեխնիկական հարցերը, որոնք կապված են Ղարաբաղի կառավարության հետ՝ ընդունված ժամանակավոր համաձայնության հիման վրա»[160]:

Սակայն, 1920թ. մարտին ԱԴՀ-ի բանակը շրջապատեց Ղարաբաղը, պահանջելով հայությանը զինաթափվել և ոչ թե ժամանակավորապես, այլ մշտապես ընդունել ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը: Պահանջն ընդունեց վերջնագրի ձև: Ստանալով մերժում, ԱԴՀ-ի թուրք-մուսավաթական հրոսակախմբերը 1920թ. մարտի 23-ին մտան Շուշի, որտեղ բարբարոսաբար կոտորեցին ավելի քան 30 000 հայ բնակիչների, կողոպտեցին, ավերեցին, հրկիզեցին քաղաքի հայկական մասը: Քաղաքի հայ բնակչության կենդանի մնացած հատվածը արտագաղթեց: Այդ հրեշավոր ոճրագործության դեմ հայերը բողոքի ցույցեր արեցին Թիֆլիսում, Երևանում, Արմավիրում, Դոնի-Ռոստովում, Ալեքսանդրապոլում, Տաշքենդում և այլուր[161]:  Նշված ոճրագործությունները դատապարտել է նաև Ռուսաստանի առաջադեմ հասարակայնությունը: Ռուս բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը (1891-1938թթ.) «Ֆայտոնչին» բանաստեղծության մեջ ներկայացրել է Շուշիի հայության 1920թ. մարտի 23-ի կոտորածները: Ֆայտոնչու կերպարը, մռայլ բնապատկերը, անհանգիստ ու լարված երանգները այն արտահայտչաձևերն են, որոնք խորացնում են սարսափի, վախի մթնոլորտը՝ առավել սրելով հայկական անշնչացած քաղաքի նկարագրությունը.

Քառասուն հազար մեռյալ լուսամուտ-

Ակնախոռոչներ անթիվ – անվերջ,

Դառը տքնանքի բոժոժը հմուտ

Թաղված է այնտեղ՝ լեռների մեջ:

Անամոթաբար շիկնում արևից,

Մերկ տներն են վեր նայում անթարթ,

Միգամածում է երկինքը վերից

Որպես մուգ-կապույտ ոմն ժանտախտ[162]:

(թարգմանությունը՝ Հ.Բեյլերյանի)

 

Ի դեպ, 1921թ. հուլիսի 19-ին հայ վրիժառու Միսաք Թոռլաքյանը (1888-1968թթ.) Կ.Պոլսում (Ստամբուլում) գնդակահարեց Շուշիի ջարդերի կազմակերպիչ, ԱԴՀ-ի ներքին գործերի նախկին նախարար Բեհբուդխան Ջվանշիրին[163]:

Բայց անգամ ԱԴՀ-ի կողմից Ղարաբաղի տիրոջ՝ ղարաբաղահայության (արցախահայության) հանդեպ կատարված վերոհիշյալ ոճրագործությունները անզոր եղան ստիպել Լեռնային Ղարաբաղին հրաժարվելու իրեն ՀՀ-ի անբաժան մաս հռչակելուց: Այսպես. 1920թ. ապրիլի 23-29-ը գումարված Ղարաբաղի Հայոց 9-րդ համագումարը կայացրեց հետևյալ պատմական որոշումը.

«1. Ղարաբաղի VII համագումարի անունից ադրբեջանական կառավարության հետ կնքված համաձայնագիրը համարել վերջինիս կողմից խախտված՝ հաշվի առնելով ադրբեջանական զորքերի կողմից կազմակերպված հարձակումները Ղարաբաղի խաղաղ բնակչության վրա, Շուշիում և գյուղերում հայ բնակչության բնաջնջումը:

2. Հայտարարել Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորում Հայաստանի Հանրապետության հետ՝ որպես նրա անբաժան մաս:
3. Խնդրել Մոսկվայում Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությանը՝ սույն համագումարի որոշումը հայտնելու Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությանը»[164]:

Նշված որոշումը Մոսկվայի Հայկական Ներկայացուցչության միջոցով 1920թ. մայիսին հաձնվել է ՌՍՖՍՀ-ի ԱԳ նախարար Չիչերինին[165]:

Այսպիսով, 1920թ. ապրիլի 28-ին ԱԴՀ-ի անկման և Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության ներմուծման պահին Լեռնային Ղարաբաղի Հայոց Համագումարը Ղարաբաղը հռչակեց որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժան կազմամաս[166]:

 

Հարց – 25. Ինչպիսի՞ դերակատարում են ունեցել Ղարաբաղն ընդհանրապես և Շուշի քաղաքը, մասնավորապես, հայ ժողովի հոգևոր մշակութային ու գիտա-կրթական կյանքում:

Պատասխան – 25. Պատմական Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգ Արցախը, ըստ 5-րդ դարի հայ պատմագիր Փավստոս Բուզանդի «Արձախի ամուր գավառը»[167], հայ հոգևոր-մշակութային և գիտա-կրթական կյանքի խոշորագույն և անփոխարինելի կենտրոն է: 301-305թթ. Վաղարշապատում հիմնադրելով քրիստոնեական աշխարհի առաջին՝ Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Գրիգոր Լուսավորիչը Արցախում IV դ. սկզբում կառուցվեց նաև Ամարասի վանքը[168]՝ համահայկական քրիստոնեական մշակույթի խոշոր օջախը: Մեսրոպ Մաշտոցն էլ, իր հերթին, V դ. սկզբում Ամարասում բացեց Արցախի առաջին հայալեզու դպրոցը[169], այնտեղ արմատավորելով հայ դպրությունն ու գրականությունը: V դարում է հիմնադրվել և XIII դ. հիմնովին վերանորոգվել Գտիչ (Կտիչ) վանքը[170] (Դիզակ-Հադրութ), V-VI դդ. են կառուցվել Օխտը Դռնի վանքը[171] (Տումի և Մոխրենես գյուղերի  մոտ) և Վաչագանի (Վանքասարի) եկեղեցին[172], Հոռեկա[173] և Եղիշե Առաքյալի[174] վանքերը: Արցախում են գտնվում հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներ, հայ հոգևոր-մշակութային հայտնի կենտրոններ Գանձասարի վանքը[175] (կառուցվել է 1216-1238թթ., օծվել 1240թ. հայ մեծ պատմագիր Կիրակոս Գանձակեցու մասնակցությամբ), Դադիվանքի համալիրը[176] (1241թ.), Հակոբավանքը[177] (12-13-րդ դարեր), Երեքմանկունք վանքը[178] (12-13-րդ դարեր), Մայրամբերդի վանքը[179] (12-13-րդ դարեր): Արցախում է գտնվում Շուշի քաղաքի հռչակավոր Ս.Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) եկեղեցին[180] (1868-1887թթ., օծվել էր 1888թ., 1920-1992թթ. մասնակի քանդվել էր թուրք-ադրբեջանցիների կողմից: ՀԻմնովին վերանորոգվելով, 1998թ. հուլիսի 19-ին վերաբացվել էր, օծվել, գործում էր, բայց 2020թ. ադրբեջանա-թուրքական ռազմական ագրեսիայի հետևանքով նորից քանդվել – վնասվել է):

Արցախում շատ են հայկական եկեղեցիները, վանքերը, մատուռները, խաչքարերը և պաշտամունքի այլ կառույցները: Ասկերանի շրջանում[181] հայտնի են նաև Ս.Աստվածածին և Կուսանց անապատ եկեղեցիները (Գ.Ավետարանոց), Շոշկա վանքը (գ. Խաչմաչ), Փիրումաշենի եկեղեցին (Սարուշեն գյուղի մոտ), Մարտակերտի շրջանում[182]՝ Կարմիր, Երիցմանկանց, Ամենափրկիչ, Հավապտուկ և այլ վանքեր, Մարտունու շրջանում[183]՝ Եղիշեի վանքը (գ. Ճարտար), Ս.Գրիգոր վանքը (գ. Հերհեր), Ս.Աստվածածին եկեղեցին (գ. Հացի), Թարգմանչաց եկեղեցին (գ.Կաղարծի), Հադրութի շրջանում[184]՝ Ս.Ստեփանոս և Ս.Հովհաննես եկեղեցիները (գ. Տող), Ճոխտ Պռվածառի վանքը (Մեծ-թաղլար կամ Մեծ Թաղեր գյուղի մոտ), Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցին (գ. Մեծ Թաղեր), Ս.Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցին (գ. Դրախտիկ), Ծաղկավանք եկեղեցին (գ. Ծակուռի), Ս.Աստվածածին եկեղեցին (գ. Հակակու), Ս.Հովհաննես եկեղեցին (գ. Խանձաձոր), Յոթ Խաչվանք եկեղեցին (Թաղոտ գյուղի մոտ), Շուշիի շրջանում[185]՝ Նոր կամ Վերին Բաղի Ս.Հովհաննես Մկրտիչ («Կանաչ ժամ») եկեղեցին (ք. Շուշի), Կուսանց անապատ Ս.Աստվածածին եկեղեցին (ք. Շուշի), Ագուլեցոց Ս.Աստվածածին եկեղեցին (ք. Շուշի), Մեղրեցոց Ս.Աստվածածին եկեղեցին (ք. Շուշի), Ս.Աստվածածին եկեղեցին (Քարինտակ գյուղի շրջակայքում), Ս.Աստվածածին եկեղեցին (գ. Հինշեն), Ս.Գրիգոր եկեղեցին (գ.Մեծ Շեն), Շահումյանի շրջանում[186]՝ Ս.Ամենափրկիչ վանքը (գտնվում է Գյուլիստան գյուղից մոտ 3 կմ հեռավորության վրա, ունի խուցեր և մատուռ: Այս վանքի մերձակայքում առկա Գյուլիստան բերդում է 1813թ. հոկտեմբերի 12-ին կնքվել ռուս-պարսկական պայմանագիրը, որով Ղարաբաղը միացել է Ռուսաստանին):

1914թ. դրությամբ ՀԱԵ-ու Ղարաբաղի (Գանձասարի) թեմն ունեցել է գործող 222 հայկական եկեղեցի, որի 188 հոգևոր գործիչները ծառայել են այս երկրամասի 222 գյուղերում ապրող 206762 հայերի[187]:

Թուրք-ադրբեջանական բարբարոսները 1921-1990թթ. ընթացքում Արցախում ավերել, քանդել, ոչնչացրել են հարյուրավոր հայկական վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ, խաչքարեր, պաշտամունքի այլ կառույցներ, հուշարձաններ, գերեզմանոցներ, արձանագրություններ: Բերենք մի քանի սահմռկեցուցիչ օրինակներ. 1970-ական թվականներին Ֆիզուլի քաղաքի մոտակայքում պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել էր հայկական եկեղեցի, որը սակայն անհետացել էր: Պարզվում է, այդ եկեղեցին ադրբեջանցիները արհեստականորեն դիզած հողաբլուրում թաղել էին[188]: Շուշի քաղաքի Ս.Ամենափրկիչ (Ղազանչեցող) եկեղեցին ադրբեջանցիները դարձրել էին հրաձգարան և զինապահեստ: Մեղրեցիների Ս.Աստվածածին եկեղեցին դարձրել էին ամառային կինոթատրոն, իսկ «Կանաչ ժամը»՝ հանքային ջրերի ըմպելասրահ[189]: Ադրբեջանի իշխանությունները Ղարաբաղում ճանապարհային ուղեցուցային և զբոսաշրջային քարտեզներում նշում էին միայն 18-րդ դարից հետո Շուշիում մահմեդականների կառուցած մզկիթն ու խանի ապարանքը, նման մի քանի շինություններ: Մինչդեռ Ղարաբաղի հայկական նյութական մշակույթի հազարավոր հուշարձաններ մատնվում էին ոչնչացման ու անտերունչության: Ի հեճուկս այդ ամենի, Ղարաբաղն այսօր էլ կարող է աշխարհին ներկայացնել նաև քաղաքացիական բնույթի պատմական հարյուրավոր նշանավոր հուշարձաններ, որոնց թվում՝ Գորոզ (Գորոզու) ամրոցը[190], Գտիչ (Քթիշ) բերդը (16-րդ դար[191]), Դիզափայտի բերդը (9-րդ դար), Խաչենի բերդը (9-10-րդ դար), Կաչաղակաբերդը, Խոխանաբերդը (Թարխանաբերդը), Ականաբերդը, Հանդաբերդը[192], Շուշիի բերդաքաղաքի պարիսպը[193] (1724թ.), Ասկերանի բերդը (1788-1789թթ.[194]), Դիզափայտի «Սպիտակ տաճար» հնագույն ուխտատեղին[195], Ավետարանոց գյուղի «Մադաթյանների հուշակոթող – խաչքարը[196]», Ավետարանոց գյուղի մոտ գտնվող Հին կամուրջը և ջրաղացը[197], Թարթառ գեղի վրա գտնվող քարե հին կամուրջը[198], «Տափեր[199]» կամուրջը (4-5-րդ դարեր) Արաքս գետի վրա և այլն:

Բացառիկ երևույթ է Արցախի Մարտունու շրջանի Սխտորաշեն գյուղի մոտ գտնվող 2000 տարեկան Սոսու վիթխարի ծառը, որի շվաքի տակ հանգիստ են առել Մեսրոպ Մաշտոցը, Մխիթար Գոշն ու Ավետիք Իսահակյանը[200] (նաև՝ տողերիս հեղինակը 1979-1983թթ.):

Արցախը (Ղարաբաղը) առանց ռազմական գործի, գործիչների ու ռազմարվեստի անհնար է պատկերացնել: Այսպես. Արցախի այրուձին կարևոր մասնակցություն է ունեցել 451թ. Ավարայրի ճակատամարդում՝ ընդդեմ պարսկական լծի, Ղարաբաղի մելիքները էական դեր խաղացին Սյունիքում Դավիթ Բեկի գլխավորած հակաթուրքական հայ ազգային-ազատագրական մարտերում, Ղարաբաղի հայ կամավորականները Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերում հերոսաբար մարտնչեցին թուրքական բանակի դեմ:  Ղարաբաղի մելիքները Հայաստանը պարսկական լծից ազատագրելու մեծ գործը հասցրեցին արևմտաեվրոպական ու ռուսական արքունիքներ, Հայկական հարցը քննարկելով կայսրերի ու զորավարների հետ:Այս ասպարեզում պատմական հետքեր են թողել Եսայի Հասանջալալյանը, Ավան Յուզբաշին (Հովհաննես Հարյուրապետը), Յուզբաշի Աթաբեկովը (Հարություն Աթաբեկյանը), նրա որդիներ Վան և Հակոբ Հարյուրապետերը: Արցախահայկական ծագում ունեն Նապոլեոնի մամլուքներ Ռոստամը (Ռոստան) և Պետրոսը (Պիեռը), ֆրանսիական բանակի մարշալ Հովակիմ Մյուրատը, Եգիպտոսի արտգործնախարար Նուբար փաշան: Ղարաբաղը ռուսական բանակին է տվել հռչակավոր զորավարներ՝ գեներալ-լեյտենանտ իշխան Վալերիան Գրիգորի Մադաթովին[201] (Մեհրաբենց Ռոստամ, ծնված՝ 1782թ., Ավետարանոց գյուղում), գեներալ-լեյտենանտ Իվան Դավիդի Լազարյանին[202] (Լազարև, ծնված՝ 1820թ., ք. Շուշի), գեներալ-լեյտենանտ, իշխան Պավել Դմիդրի (Ջումշուդի) Մելիք-Շահնազարովին[203] (1854թ. ք. Շուշի) և ուրիշներին:

Արցախահայեր են հետագա փառապանծ զինվորականներ՝ Դանիել Բեկ Փիրումյանը, Պավել Բեկ Փիրումյանը, Ալեքսան Բեկ Փիրումյանը, ԽՍՀՄ նավատորմի փոխծովակալ Վլադիմիր Փիրումովը, ԽՍՀՄ ծովակալ Իվան (Հովհաննես) Ստեփանի Իսակովը, ԽՍՀՄ մարշալ Հովհաննես (Իվան) Քրիստափորի Բաղրամյանը, մարշալներ Համազասպ Բաբաջանյանը, Արմենակ Խամփերյանցը (Խուդյակովը), գեներալ գնդապետ Միքայել Պարսեղովը, գեներալ-լեյտենանտ Հակոբ Մելքումյանը (Մոլքումովը), Սերգեյ Սարդարյանը (Սարդարովը), ԽՍՀՄ կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանը, գեներալ-մայորներ՝ Գրիգոր Բաղյանը, Ռուբեն Գաբրիելյանը, Ռուբեն Տեր-Սահակովը, Վալենտին Իսրայելյանը և ուրիշներ: 1941-1945թթ. ԽՍՀՄ Հայրենական Մեծ պատերազմին մասնակցեց 45 000 արցախահայ, որի կեսը զոհվեց մարտի դաշտում, և, որոնցից 21-ը դարձավ ԽՍՀՄ հերոս (2-ը՝ կրկնակի հերոս): Բնակչության յուրաքանչյուր 1000 մարդուն ընկնող բարձրաստիճան զինվորականների ու գիտնականների թվով արցահայությունը նախկին ԽՍՀՄ-ում հավասարը չի ունեցել:

Արցախահայությունը տվել է պետական, քաղաքական, կրոնական, գիտական, կրթական, արվեստի, գրականության շատ հայտնի դեմքեր՝ Բոգդան Կնունյանց, Ալեքսանդր Բեկզադյան, Եղիշե Ասծատրյան, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Հովսեփյան, գիտնականներ՝ Անդրանիկ Իոսիֆյան, Սերգեյ Բալասանյան, Ռուդիկ Մարտիրոյան, Արշակ Հակոբյան, Լևոն Հովհաննիսյան, Ալեքսանդր Մանասյան, Հրաչիկ Շաքարյան, Ղևոնդ Շաքարյան, Յուրի Սուվարյան, բանաստեղծներ և գրողներ՝ Մուրացան, Հակոբ Հակոբյան, Գուրեն Բորյան, Աշոտ Գրաշի, Լեոնիդ Հարունց, Սամվել Գրիգորյան, Բագրատ Ուլուբաբյան, մեծ պատմաբան Լեո, գրող-հրապարակախոս Զորի Բալայան, պատմաբան Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյան, գրականագետներ՝ Խորեն Սարգսյան, Արսեն Տերտերյան, Առաքել Առաքելյան, Սերգեյ Սարինյան, արվեստի գործիչներ՝ Արև Բաղդասարյան, Անժելա Աթաբեկյան, ճարտարապետներ՝ Ռաֆայել Իսրայելյան, Սամվել Սաֆարյան, Սարգիս Բաղդասարյան, մարզիկներ՝ Սերգո Համբարձումյան, Արթուր Գրիգորյան, Լեոնիդ Հայրապետյան և շատ ուրիշներ: Ղարաբաղյան ծագում ունի ամերիկյան տիեզերագնաց Ջեյմս Բաղյանը[204]:

Հայ հոգևոր-մշակույթին, գիտակրթական կյանքում մեծ է նաև Ղարաբաղի երբեմնի վարչա-քաղաքական կենտրոն Շուշի քաղաքի ու նրա շրջակա հայկական բնակավայրերի դերը: Ստորև ներկայացնում ենք հակիրճ տեղեկություններ այդ մասին:

Շուշին եղել է Ղարաբաղի (Արցախի) նախահեղափոխական միակ քաղաքը և կրթամշակութային, արհեստագործական, առևտրային խոշորագույն կենտրոնը: Շուշիի հնագույն հայկական բնակավայրի պատմության վերաբերյալ փաստեր, հուշարձաններ պահպանվել են դեռևս 9-րդ դարից սկսած: Շուշին 1724թվականից հանրահայտ բերդ-ամրոց էր (վերանորոգված 1752թ.): Այն 1840թ. ստացավ քաղաքի կարգավիճակ՝ իր գերակշիռ հայ ազգաբնակչությամբ: Շուշիում գործել են կուսանոց անապատի Սուրբ Աստվածածին (1816թ.), Նոր կամ Վերին բաղի Ս.Հովհաննես Մկրտիչ («Կանաչ ժամ», 1818թ.), Ագուլեցոց Ս.Աստվածածին (1822թ.), Մեղրեցոց Ս.Աստվածածին (1838թ.) եկեղեցիները և Ղազանչեցոց Ամենափրկիչ մայր տաճարը (1868թ.)[205]:

Շուշիում եղել են տարբեր տիպի 12 դպրոցներ, այդ թվում 1864 թվականից գործած Ս.Մարիամյան օրիորդաց դպրոցը: Այս դպրոցներում մանկավարժական գործունեությամբ են զբաղվել հայ մշակույթի մեծեր Հր.Աճառյանը, Լեոն, Ղ.Աղայանը, Վ.Փափազյանը և ուրիշներ:

Շուշիում 1828թ. լույս է տեսլ առաջին գիրքը «Պատմութիւն Սուրբ գրոց», որին հետևել է տպագրության բուռն գործը: Շուշիի տպարաններում տպագրվել են 19 հայկական, երկու ռուսական թերթեր, հանդեսներ, այդ թվում՝ «Հայկական աշխարհ», «Ծիածան», «Փայլակ», «Ղարաբաղ», «Քնար խոսնակ» ամսագրերը, «Նեցուկ» թերթը, ռուսական «Շուշինսկի լիստոկ», «Շուշինսկայա ժիզն» ամսագրերը: Հայ մեծ գրողներ Րաֆֆու, Պ.Պռոշյանի, Ղ.Աղայանի, Լեոի և մյուսների շատ գրքեր առաջին անգամ այստեղ են տպագրվել: Այդ գործում մեծ դեր է ունեցել 1881թ. հիմնադրված Միրզաջան Մահտեսի Հակոբյանի տպարանը:

Շուշիում 1860-ական թվականներից սկսած բուռն զարգացում ապրեց թատերական ու երաժշտական արվեստը, ստեղծվեցին թատրոններ ու թատերախմբեր, որոնց մեջ 1865թ. հիմնադրված «Խանդամիրյան թատրոնը», որն ուներ 350 տեղանոց դահլիճ: Շուշիի թատրոններում հանդես են եկել հայ մեծ դերասաններ Գ.Չմշկյանը, Պ.Ադամյանը, Հ.Աբելյանը, Հ.Զարիֆյանը, Սիրանույշը, Վ.Փափազյանը, Օ.Գուլազյանը և շատ ուրիշներ:

1911թ. հայկական օրիորդաց Ս.Մարիամի դպրոցում կազմակերպվել է 60 հոգուց բաղկացած քառաձայն երգեցիկ խումբ: Շուշիում հաճախ են ելույթ ունեցել Կարա Մուրզան ու Կոմիտասը և այլ հռչակավոր շատ երաժիշտներ: Երաժշտական արվեստի զարգացման գործում իրենց ավանդն են ունեցել շուշեցիներ Արշակ Կոստանյանը, Բեգլար Ամիրջանյանը, Ներսես Շախլյանը, Ստեփան Դեմուրյանը, Գրիգոր Սյունին (Միրզոյանը), Դանիել Ղազարյանը, Ալեքսանդր Մելիք Փաշայանը (Մելիք Փաշաևը) և ուրիշներ:

Շուշիում գործել են շատ գրադարաններ ու գրադարան-ընթերցասրահներ:

1859-1880թթ. այստեղ հիմնադրվեցին մետաքսագործական ֆաբրիկա, էլեկտրակայան, 4 կաշեգործարան, 3 ներկատուն, 4 տպարան, 5 հյուրանոց-իջևանատուն, 185 խանութ, 1 հիվանդանոց:

Շուշիում են ծնվել 1724թ. նրա բերդի հիմնադիր Հովհաննես Հարյուրապետը (Ավան Յուզբաշին, ռուսական բանակի գեներալ), ռուսական բանակի գեներալ Հովհաննես Լազարյանը (Իվան Լազարևը), պետական-քաղաքական գործիչներ՝ Իվան Թևոսյանը, Սարգիս Կասյանը, Սահակ Տեր-Գարիելյանը, հայտնի զինվորականներ՝ Նելսոն Ստեփանյանը, Ռուբեն Բաղրյանը, գիտնականներ՝ Աշոտ Հովհաննիսյանը, Սերգեյ Վարունցյանը, Հակոբ Հովհաննիսյանը, Ն.Զինինը, Մարգար Առուստամյանը, Ղևոնդ Զաքարյանը, դերասաններ՝ Վաղարշ Վաղարշյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը, Ալեքսանդր Ալեքսանդրյանը, ազգային-ազատագրական պայքարի շատ գործիչներ: Շուշիում ապրել և աշխատել են Հր.Աճառյանը, Ղ.Աղայանը, Վ.Փափազյանը, Գ.Չմշկյանը, Պ.Ադամյանը, Հ.Աբելյանը, Հ.Զարիֆյանը, Սիրանույշը, Վ.Փափազյանը, Օ.Գուլազյանը, Կոմիտասը, Կարա Մուրզան, Արամ Մանուկյանը և շատ ուրիշներ:

 

Հարց – 26. Ինչպիսի՞  քաղաքական ճակատագիր ունեցավ Ղարաբաղը (Արցախը) 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում և նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում Խորհրդային իշխանության «ներմուծումից» հետո՝ ընդհուպ մինչև 1923թ. հուլիսի 7-ը՝ ԼՂԻՄ-ի ստեղծումը:

 Պատասխան – 26. 1920թ. մարտի 23-ին ԱԴՀ-ի կողմից Շուշի քաղաքի 47000 հայերից մոտ 35000-ը կոտորելուց, քաղաքի հայկական թաղամասերը հրկիզելուց, ավերելուց, կողոպտելուց հետո այնտեղ մնացած մոտ 10-12 հազար հայությունը քաղաքից մազապուրծ հեռացավ: Քաղաքի հայկական աշխույժ ու եռուն կյանքը կանգ առավ: Բայց, ինչպես նշել ենք վերևներում, 1920թ. ապրիլի 21-ից 29-ը տեղի ունեցած Ղարաբաղի Հայոց 9-րդ համագումարը վերացրեց 1919թ. օգոստոսի 22-ին հարկադրաբար ստորագրված համաձայնագիրը՝ ժամանակավորապես ԱԴՀ-ի իշխանությունն ընդունելու մասին և, ի հեճուկս դրա, IX համագումարը, արտահայտելով ղարաբաղահայության ազատ կամքը, Ղարաբաղը հռչակեց Հայաստանի Հանրապետության ամբաժանելի մաս: Այդ ժամանակ որպես Ղարաբաղի վարչական կենտրոն շարունակում էր մնալ Շուշի քաղաքը: Դեռևս 1919թ. հունիսի 3-ին Կարմիր XI բանակի Ռազմական խորհրդի անդամ Ս.Մ.Կիրովը, ընդգծելով մուսավաթականների պահանջների անհիմնությունը, Լենինին հաղորդում էր, որ. «Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հայկական մարզերը չեն ճանաչում Ադրբեջանական կառավարությունը»[206]: 1918-1920թթ. Լեռնային Ղարաբաղում իշխանությունը գտնվում էր Հայոց Ազգային Խորհրդի ձեռքում[207]:

1920թ. ապրիլի 28-ին ռուս-թուրքական ներքին համաձայնությամբ բոլշևիկյան XI բանակը Բաքու ներմուծեց խորհրդային իշխանություն և, Ստալինը Նարիմանովի համախոհությամբ, Օրջոնիկիձեին հաղորդեց. «Իմ կարծիքն այն է, որ պետք է որոշակիորեն պաշտպանել կողմերից մեկին, տվյալ դեպքում՝ Ադրբեջանին Թուրքիայի հետ միասին»[208]:

1921թ. հունիսի 24-ին Լենինը ՌՍՖՍՀ-ի ԱԳ նախարար Գ.Չիչերինին գրեց. «Չի կարելի արդյո՞ք խաղաղություն կնքել Նարիմանովի հետ»[209] (այսինքն՝ Ղարաբաղը տալ Ադրբեջանին), որին Չիչերինը պատասխանել էր. «Ղարաբաղը բնիկ հայկական տեղանք է»[210]: 1920թ. հունիսի 19-ին Չիչերինը Մոսկվայից Բաքու Օրջոնիկիձեին գրում էր. «Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Շուշին, Նախիջևանը, Ջուլֆան չպետք է միավորվեն ո՛չ Հայաստանին, ո՛չ էլ Ադրբեջանին, այլ պետք է լինեն ռուսական օկուպացիոն զորքերի իրավասության ներքո՝ տեղական խորհուրդների ստեղծմամբ…»[211]: 1920թ. հունիսի 29-ին Չիչերինը Լենին գրում էր. «… Այդ հակամարտության վերջին փուլը Ադրբեջանի կողմից պահանջների ներկայացումն է այն հսկայական օկրուգների նկատմամբ, որոնք մշտապես պատկանել են Հայաստանին և փաստացի գտնվում են Հայկական Հանրապետության ձեռքում: Ադրբեջանական կառավարությունը պահանջ է ներկայացրել Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Շարուր-Ղարալագյազի գավառի նկատմամբ՝ Նախիջևանի, Օրդուբադի և Ջուլֆայի հետ միասին»[212]:

1920թ. հուլիսի 7-ին նախկին ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոն Լենինի նախագահությամբ ընդունեց որոշում Կովկասում վարվող քաղաքականության վերաբերյալ, որի 8-րդ կետով Կովկասի կոմունիստներին հանձնարարվում էր՝ բնակչությանը պարզաբանել, որ ռուսական զորքերը վերոհիշյալ տարածքները զբաղեցրել են ժամանակավորապես՝ խուսափելու համար ազգամիջյան կոտորածներից, և որ այդ տարածքների պատկանելության հարցը պետք է որոշվի խառը հանձնաժողովի կողմից՝ Ռուսաստանի ներկայացուցչի նախագահությամբ, «ընդ որում՝ խառը հանձնաժողովը պետք է ղեկավարվի բնակչության էթնիկական կազմով և նրա կամքով»[213]: Իսկ 1923թ. Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության 94.4 տոկոսը հայեր էին[214] (Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի բնակչությունը 1926թ. կազմում էր 125300 մարդ, որից 111700 հայեր էին (89.1 տոկոս), իսկ 12600-ը՝ ադրբեջանցիներ (10.1 տոկոսը)[215]: Եվ պատահական չէր, որ (1920թ. նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում Խորհրդային իշխպանություն ներմուծելուց հետո) 1920թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի Հեղափոխական Կոմիտեն հռչակագիր ընդունեց՝ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը Խորհրդային Հայաստանի անբաժանելի մաս ճանաչելու վերաբերյալ[216]: Անգամ հայատյաց Ստալինը 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին ողջունեց դա, գրելով. «Դեկտեմբերի 1-ին Խորհրդային Ադրբեջանը կամավոր հրաժարվում է վիճելի գավառներից և հռչակում «Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Խորհրդային Հայաստանին»[217]: 1920թ. դեկտմբերի 2-ին Օրջոնիկիձեն Բաքվից Մոսկվա հաղորդեց Լենինին ու Ստալինին այն մասին, որ «… Ադրբեջանը երեկ արդեն հայտարարել է Նախիջևանը, Զանգեզուրը և Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Հայաստանին հանձնելու մասին»[218]: Լենինը, 1920թ. դեկտեմբերի 12-ին Մոսկվայում ընդունելով Խորհրդային Հայաստանի պատվիրակներ Ս.Տեր-Գաբրիելյանին ու Ա.Մռավյանին, հարցրել էր և հիշյալ վիճելի տարածքների հարցի լուծման մասին, որին Ս.Գաբրիելյանը պատասխանել էր, որ այդ հարցը ստացել է արդարացի լուծումը[219]»: Օրջոնիկիձեն, ելույթ ունենալով 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին տեղի ունեցած Բաքվի խորհրդի նիստում, նշել էր. «… Նարիմանովն այստեղ ընթերցեց իր Հհռչակագիրը՝ Զանգեզուր, նախիջևան և Ղարաբաղ… Այս գավառներում … ամփոփվում է Անդրկովկասում, այսպես կոչված հայ մուսուլմանական հարցի հանգույցը, այն հարցը, որը սարսափների աղբյուր էր դարձել… Եվ, ահա, այսօր Ադրբեջանական Հանրապետության ղեկավարը ելնում ու ասում է. «Այդ սարսափելի հարցն այլևս գոյություն չունի» … Այդ փաստաթուղթը, որն ընթերցվեց այստեղ, մեծագույն կարևորության փաստաթւողթ է, դա պատմական փաստաթուղթ է, որը չունի իր օրինակը մարդկության պատմության մեջ»[220]: Ադրբեջանի Հեղկոմի 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունած հիշյալ «Հռչակագրի» կապակցությամբ Նարիմանովին երախտագիտության հեռագիր հղեց Հայաստանի Հեղկոմի նախագահ Ս.Կասյանը[221]:

1921թ. հունիսի 3-ին ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Քաղբյուրոն Օրջոնիկիձեի, Մախարաձեի, Նարիմանովի. Ալ.Մյասնիկյանի և այլոց մասնակցությամբ ընդունած իր որոշմամբ հանձնրարեց Հայկական ԽՍՀ կառավարությանը, որպեսզի վերջինս իր հռչակագրով մատնանշի Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելությունը Հայաստանին»[222] Եվ այդ որոշման հիման վրա էլ 1921թ. հունիսի 12-ին Հայաստանի Ժողկոմխորհի նախագահ Ալ.Մյասնիկյանի (Ալ.Մարտունի) և քարտուղար Մ.Կարաբեկյանի ստորագրությամբ ընդունվեց Հռչակագիր, որում նշված է. «Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Հեղկոմի Հռչակագրի և Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետության ու Ադրբեջանի միջև համաձայնության հիման վրա հայտարարվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղն այսուհետև համարվում է Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետության անբաժան մաս»[223]: Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը դրանից հետո անմիջապես Ա.Մռավյանին որպես Լեռնային Ղարաբաղի արտակարգ լիազոր, ուղարկեց ք.Շուշի:

Սակայն, այս ամենից հետո էլ Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի Ժողկոմխորհի նախագահ Նարիմանովը և այլ գործիչներ Թուրքիայի և Ստալինի դրդմամբ պահանջում էին Լեռնային Ղարաբաղը հանձնել Ադրբեջանին: Օրջոնիկիձեն, Կիրովը և այլ գործիչներ պնդում էին Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմում մնալու դիրքորոշումը, նշելով. «Ղարաբաղի հարցը, դա խորհրդային հանրապետություների պատվի հարցն է և այն պետք է լուծել հատկապես այն իմաստով, որ դա լինի վերջին անգամ»[224]: 1921թ. հունիսի 26-ին Օրջոնիկիձեն ու Կիրովը հեռագրով Նարիմանովին խիստ կերպով հայտնեցին. «Եթե հետաքրքրվում եք մեր կարծիքով, ապա այն հետևյալն է. բոլոր վեճերի վերջնական լուծման և Լեռնային Ղարաբաղի հարցը լուծելիս, իսկական բարեկամական հարաբերությունների հաստատման շահերից ելնելով, պետք է ղեկավարվել այսպիսի սկզբունքով՝ ո՛չ մի հայկական գյուղ չպետք է  միացվի Ադրբեջանին, հավասրապետ և ո՛չ մի մուսուլմանական գյուղ չի կարելի միացնել Հայաստանին»[225]:

1921թ. հուլիսի 4-ին ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոն, մասնակցությամբ Ստալինի, ձայների մեծամասնությամբ որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը մտցնել Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ (հօգուտ այդ որոշման էին քվեարկել Օրջոնիկիձեն, Կիրովը, Մյասնիկյանը և Ֆիկատները[226]): ՌՍՖՍՀ-ի արտգործժողկոմիսարիատի կողմից խորհուրդների IX համագումարում ներկայացված 1920-1921թթ. տարեկան հաշվետվությունում անգամ պաշտոնապես հայտարարվում էր, որ՝ «հուլիսին Ադրբեջանի հետ կնքվում է համաձայնագիր Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ, որը մտցվում է Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ»[227]: Սակայն, Նարիմանովը, Ստալինի հովանավորությամբ ու դրդմամբ, պահանջեց, որպեսզի այդ հարցի վերջնալուծումը տեղափոխվի ՌԿ(բ)Կ Կենտրոնական Կոմիիտե, որի հետ համաձայնվեց Կովբյուրոն: Բայց բանը դրան  չհասավ: ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոի 1921թ. հուլիսի 4-ի վերոհիշյալ որոշումը Ստալինի և Նարիմանովի կողմից ստորաբար ու մեծամտաբար արհամարհվեց. 1921թ. հուլիսի 5-ին Կովբյուրոն, առանց քննարկման և քվեարկության, Ստալինի կամայական պնդմամբ «թխեց» որոշում, որում նշված է. «Ելնելով մուսուլմանների և հայերի միջև ազգային խաղաղության և վերին ու ներքին Ղարաբաղի տնտեսական կապի, Ադրբեջանի հետ նրա մշտական կապի անհրաժեշտությունից, Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմաններում, նրան տրամադրելով մարզային լայն ինքնավարություն՝ նույն մարզի կազմի մեջ  մտնող ք.Շուշի վարչական կենտրոնով[228]»:

Հայաստանի Կոմկուսի ԿԿ-ը 1921թ. հուլիսի 16-ին որոշում կայացրեց Կովբյուրոյի 1921թ. հուլիսի 5-ի որոշման հետ իր անհամաձայնության մասին[229]: Ալ.Մյասնիկյանը Հայաստանի Կոմկուսի 1922թ. հունվարի 26-29-ին տեղի ունեցած համագումարում իրեն տրված այն հարցին, թե ինչու Լեռնային Ղարաբաղը չվերամիավորվեց Հայաստանին, պատասխանել էր. «… Այսպես՝ Ադրբեջանն ասում էր, որ եթե Հայաստանը պահանջի Ղարաբաղը, ապա նավթ չենք տա»[230]: Մյասնիկյանը քողարկված ձևով մատնանշել էր չարաբաստիկ նավթի գործոնը:

Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի իշխանությունները 1923թ. սկզբներին պլանավորել էին Ղարաբաղը բաժանել երկու վարչական միավորների (խոշորոցված գավառների)՝ 1) Լեռնային Ղարաբաղ՝ Քուրդիստանով հանդերձ, կենտրոնը՝ ք.Շուշի, 2) Դաշտային Ղարաբաղ, կենտրոնը՝ ք.Աղդամ[231]: Հետո որոշեցին Լեռնային Ղարաբաղն ու Դաշտային Ղարաբաղը միավորել մեկ վարչա-տարածքային միավորի մեջ[232]: 1923թ. հուլիսի 1-ին ներկայացվեց նախագիծ Ղարաբաղի լեռնային հատվածում ձևավորել «Ղարաբաղի Ինքնավար մարզ », կենտրոնը՝ Խանքենդի[233] (նախկին Վարարակն[234]):

Ադրբեջանի Կենտգործկոմը 1923թ. հուլիսի 7-ին որոշեց. «1. Լեռնային Ղարաբաղի հայկական մասից ստեղծել ինքնավար մարզ՝ որպես Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմամաս, կենտրոնը՝ Խանքենդի բնակավայրը[235]»:

Ադրբեջանի Կենտգործկոմի հատուկ հանձնաժողովը նույն օրը նաև որոշեց ԼՂԻՄ-ից անջատված Ղարաբաղի Դաշտային գավառներում մտցնել մարզային կառավարում Աղդամ կենտրոնով[236]: 1923թ. հուլիսի 16-ին որոշվեց Շուշի քաղաքը և Սքոբելևսկու համայնքի մի քանի գյուղերի ազատ հողեր ևս մտցնել ԼՂԻՄ-ի կազմի մեջ[237]: Հանձնաժողովի նույն որոշմամբ Դաշտային Ղարաբաղի որոշ քրդաբնակ տարածքներում ստեղծվեց Քուրդիստանի գավառը[238]:

1923թ. նոյեմբերի 26-ին հրապարակվեց ԼՂԻՄ-ի Կանոնադրությունը, որտեղ ամրագրված էր, որ ԼՂԻՄ-ում գործավարությունը, դատավարությունը, ուսուցումը դպրոցներում տարվում են «մայրենի լեզվով»: Կանոնադրությունում ամրագրված էին ԼՂԻՄ-ի կազմի մեջ մտնող տարածքները (Ստեփանակերտի, Մարտունու, Մարտակերտի, Շուշիի և Հադրութի շրջանները)[239]:

Այսպիսով, 1923թ. հուլիսի 7-ին ստեղծված ԼՂԻՄ-ի մայրաքաղաք դարձավ Ստեփանակերտը (նախկին Վարարակնը, թաթարներն այն անվանում էին Խանքենդի): Նախկին Վարարակն (Խանդքենդի) բնակավայրը 1923թ. Բաքվի 26 կոմիսարների առաջնորդ Ստեփան Շահումյանի հիշատակը հավերժացնելու համար վերանվանվեց Ստեփանակերտ[240]: Իսկ Շուշի քաղաքը վերածվեց ԼՂԻՄ-ի Շուշիի վարչական շրջանի կենտրոնի: Այդ կարգավիճակում էլ այն մնում էր մինչ 2020թ. նոյեմբերի 9-ը[241]:

Պետք է նշել, որ ԼՂԻՄ-ի սահմանները որոշելիս Ադրբեջանի իշխանությունները կանխամտածված ձևով այդ մարզից դուրս թողեցին նույնիսկ Ղարաբաղի լեռնային ու հայահոծ Գյուլիստանի (հետագա՝ Շահումյանի շրջանի) ու Խանլարի շրջանի Գետաշենի ենթաշրջանի տարածքները: Բացի դրանից, Ադրբեջանի իշխանությունները Հայկական ԽՍՀ-ի և ԼՂԻՄ-ի միջև 6 կմ լայնությամբ շերտ հորինեցին, որով վերջինս կտրվեց Հայկական ԽՍՀ-ի հետ ցամաքյաին կապից՝ արհեստականորեն վերածվելով անկլավի: Այսպիսով, ԼՂԻՄ-ը ընդգրկեց Ղարաբաղի միայն մի մասը՝ 4.4 հազար քմ տարածքով (Ստեփանակերտի (1978 թվականից՝ Ասկերանի), Շուշիի, Մարտակերտի, Մարտունու և Հադրութի շրջաններով)[242]:

 

Հարց – 27. Ինչպիսի՞ սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրության մեջ էր ԼՂԻՄ-ը 1923թ. հուլիսի 7-ից (ԼՂԻՄ-ի ստեղծումից) մինչև 1991թ. սեպտեմբերի 2-ը`Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հիմնադրումը:

Պատասխան – 27. 1920թ. մարտի 23-ին Շուշի քաղաքում ավելի քան 30 000 հայ բնակիչ կոտորելուց, 1920թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում, նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում խորհրդային կարգեր «ներմուծվելուց», 1921թ. հուլիսի 5-ին Կովբյուրոյի ստալինյան կամայական որոշմամբ Ղարաբաղն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին «նվիրելուց» և 1923թ. հուլիսի 7-ին ԼՂԻՄ-ի ստեղծումից հետո, Ադրբ. ԽՍՀ-ը, Կրեմլի թողտվությամբ, ԼՂԻՄ-ի նկատմամբ սկսեց վարել ընդգծված գաղութատիրական և հայաթափման քաղաքանակություն: Թուրք-թաթարական (ադրբեջանական) այդ միության նպատակը մեկն էր` կյանքի կոչել պանթուրքիստական հայկահայկական և հակառուսական վաղեմի ծրագիրը և, արցախահայությանը ևս զրկելով իր հայրենիքից ու հափշտակելով այն, բացել Թուրանի ճանապարհը Բոսֆորի ափերից մինչև Ալթայի լեռնազանգված: Իրենց ֆաշիստական ծրագրերի իրականացումը Ադրբեջանի իշխանություններն սկսեցին 1920թ. մարտի 23-ին Շուշի քաղաքում իրենց կոտորած 30 000 և այնտեղից մազապուրծ փախած ավելի քան 15 000 հայ բնակիչներից մնացած տներում Միլիի և Մուղանի տափաստաններից բերված թուրք-թաթարական տարրեր վերաբնակեցնելով: Այդ մղձավանջային 70 տարիների ընթացքում ԼՂԻՄ-ում եղած հայկական հոգևոր-մշակութային մոտ 3000 հուշարձաններ, կոթողներ, կառույցներ անխնա ավերվեցին, քանդվեցին, իսկ դրանց վերանորոգման մասին խոսելն էլ ավելորդ է: Շուշի քաղաքի Ս.Աստվածածին («Ղազանչեցոց») եկեղեցին վերածնվել էր հրաձգարանի և զինապահեստի, «Կանաչ ժամը»`հանքային ջրերի ըմպելասրահի, Ս.Աստվածածին եկեղեցին`ամառային կինոթատրոնի: ԼՂԻՄ-ի մյուս վայրերում պատկերն ավելի մռայլ էր: Կանխամտածված ձևով այս մարզի անվան մեջ չէր նշված նրա ազգային պատկանելությունը, մինչդեռ, օրինակ, նախկին ԽՍՀՄ մյուս 8 ինքնավար մարզերից 7-ում դրանց ազգային պատկանելությունն ընդգծված էր (Հարավ-Օսեթական ԻՄ, Հրեական ԻՄ, Ադիգեյական ԻՄ, Կարաչաևա-Չերքեզական ԻՄ և այլն): ԼՂԻՄ-ի կարգավիճակի մասին առկա օրենքում կանխամտածված ձևով չէր ամրագրված հայերենի`որպես մարզի լեզվի վերաբերյալ դրույթը, որի փոխարեն ամրագրված էր «մարզի լեզու» վերացան հասկացությունը: ԼՂԻՄ-ի հայ ազգաբնակչությունը զրկված էր հայալեզու ռադիո ունկնդրելու, հեռուստահաղորդումներ դիտելու, դպրոցներում հայ ժողովրդի պատմություն ուսանելու, հայկական թեմաներով թատերական բեմականացումներ իրականացնելու, կինոնկարներ դիտելու, պաշտոնական հանդիսությունների, ընդունելությունների ժամանակ հայոց լեզուն ազատ օգտագործելու հնարավորություններից:

ԼՂԻՄ-ում արտադրվող մեծ քանակությամբ միսը, կաթը, բուրդը, հացահատիկը, խաղողը, պտուղ-բանջարեղենը հիմնականում տեղափոխվում էին մարզի վարչա-քաղաքական սահմաններից դուրս գտնվող ադրբեջանական բնակավայրեր և այնտեղ ենթարկվում վերամշակումների, դրանով ԼՂԻՄ-ին զրկելով իր տարածքում աշխատատեղեր ստեղծելու հնարավորություններից: Թարթառ գետի վրա կառուցված Սարսանգի ջրամբարի ջրերի 90 %-ն օգտագործվում էր ԼՂԻՄ-ից դուրս եղած ադրբեջանական բնակավայրերում, իսկ Սարսանգի հիդրոհանգույցի ղեկավարումն իրականացնում էին ո’չ թե ԼՂԻՄ-ի, այլ`դրա հարևան ադրբեջանական Միր-Բաշիրի շրջանի կառավարիչները: Վատթարագույն վիճակում էր գտնվում ԼՂԻՄ-ի ներմարզային ավտոմոբիլային ճանապարհային ցանցը:

Վերոհիշյալ անտանելի պայմաններրի պատճառով ԼՂԻՄ-ում նվազում էին`հայ ազգաբնակչությունը, դպրոցները, աշակերտները, ուսուցիչները, մտավորականները: 1989թ. ԼՂԻՄ-ի հայ բնակչությունը 10 000-ով ավելի պակաս է եղել, քան 1939թվականին: Մասնագիտական հաշվարկներով, ԼՂԻՄ-ը, նորմալ զարգացման դեպքում, 1989թ. պետք է ունենար մոտ 550 000 – 600 000, մինչդեռ ուներ ընդամենը 189 000 բնակչություն:

ԼՂԻՄ-ում հայաթափումն արագացնելու և այն ադրբեջանաբնակ դարձնելու նպատակով Ադրբեջանի իշխանություններն այնտեղ հիմնում էին զուտ ադրբեջանական նոր բնակավայրեր (օրինակ`Մարտունի քաղաքի Խոջավենդ, Ստեփանակերտի «Կրկժան» թաղամասերը) կամ կտրուկ կերպով հզորացնում էին ադրբեջանաբնակ գյուղերը: Փակում էին հայկական դպրոցները և դրանց շենքերում ստեղծում ադրբեջանական դպրոցներ (օրինակ`լուծարվեց Ստեփանակերտի  Ղ.Աղայանի անվան հայկական միջնակարգ դպրոցը և դրա շենքում ստեղծվեց ադրբեջանական դպրոց): Տողերիս հեղինակը 1979-1983թթ. աշխատել է ԼՂԻՄ-ի դատախազական մարմիններում և այդ տարիներին այդ մարզում տիրող իրավիճակի մասին հանդես է եկել դեռևս 1989թ. նոյեմբերի 2-ին «Արագած» թերթում լույս ընծայված իր հոդվածում: Նպատակահարմար ենք գտնում այստեղ ամբողջությամբ մեջ բերել այդ հոդվածի տեքստը.

«Ընդդեմ հոսանքի կամ՝ ինչպես դարձա ԼՂԻՄ-ի դատախազության քննիչ

Երևանի պետհամալսարանն ավարտելուց հետո հեռավոր Բուրյաթիայում աշխատում էի շրջանային դատախազության քննիչ։ Չնայած այդ երկ­րամասի բացառիկ գեղեցկությանը՝ կուսական տայգա, ջրառատ գետեր, անկրկնելի Բայկալ լիճ, չկարողացա հաղթահարել Հայաստանի կարոտը։ 1979թ. եկա Մոսկվա՝ ԽՍՀՄ դատախազություն, Հայաստան տեղափոխվելու նպատակով։ Սակայն կյանքն ինձ տարավ Լեռնային Ղարաբաղ։

Եկա Ստեփանակերտ, ծանոթացա Ղարաբաղի ժողովրդի ու բնաշխարհի հետ. ամենուրեք խարտյաշ հայեր էին՝ յուրահատուկ նիստ ու կացով (կանա­չիով, հացով, թոնրահացով, գինով, այգիներով, սոխի, սխտորի, կանաչ լոբու թթուներով, թթի չրով. թթի օղիով և Ղարաբաղի հայկական անուշ բարբա­ռով)։ Ու ես առինքնվեցի Ղարաբաղով, ինձ համար հայտնագործելով հայ­կական ինքնուրույն ու դյութիչ մի աշխարհ։ Եվ վճռեցի ապրել ու աշխատել այնտեղ։

ԼՂԻՄ-ի նախկին դատախաղ Խ.Ս.Սամվելովը, ծանոթանալով անձնա­կան փաստաթղթերիս, համաձայնեց ինձ աշխատանքի ընդունել մարզային դատախազական   մարմիններում:

Բայց վճռական խոսքը պատկանում էր Բաքվին, վերջինս Ստեփանակերտի հետ հաշվի չէր նստում։ Բաքվում Ադրբեջանական ԽՍՀ դատախազի կադրերի գծով նախկին տեղակալ Ի.Ա.Իսմայիլովը (ներկայիս Ադրբեջանա­կան ԽՍՀ դատախազ) ինձ մերժեց ԼՂԻՄ դատախազական մարմիններում աշխատանքի ընդունել, ուղղակի ասելով, որ իրենք Ղարաբաղ աշխատանքի են ուղարկում միայն Ադրբեջանի կադրերին։ Ես, սակայն, ասացի, որ աշ­խարհում հայկական իրավաբանական միակ բուհը Հայաստանում է, Բաքվի կադրերը հայերենին չեն տիրապետում, ԼՂԻՄ-ում դատավարության լեզուն հայերենն է։ Բայց Ի.Ա.Իսմայիլովը մնաց  անդրդվելի։

Բաքվում նաև իմացա, որ նույն Ի.Ա.Իսմայիլովը ԼՂԻՄ նորաստեղծ Ասկերանի շրջանի դատախազի օզնական է նշանակել Բաքվի պետհամալ­սարանի իրավաբանական ֆակուլտետի շրջանավարտ, ազգությամբ ադրբե­ջանցի Բ.Բայրամովին։ Ու բողոքեցի Մոսկվա՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի վարչա­կան մարմինների բաժին, ԽՍՀՄ դատախազություն։

Վերջիններս սկզբում չէին ցանկանում Բաքվին նեղության տալ և խոր­հուրդ տվեցին ինձ վերադառնալ Բուրյաթիա։ Համառ պայքարից հետո վերո­հիշյալ մարմիններում հիմնավորեցի, որ Բաքուն ինձ չի ուղարկում ԼՂԻՄ հայեցի կրթությամբ իրավաբան (Երևանի կադր) լինելու պատճառով։ Շու­տով ԽՍՀՄ դատախազության կադրերի բաժինը սկսեց լրջորեն միջամտել Բաքվին՝ ինձ ԼՂԻՄ-ում աշխատանքի տեղավորելու համար։ Բաքուն համա­ռորեն պնդում էր իրենը, նույնիսկ այդ ընթացքում դարձյալ մի քանի անգամ մերժման գրավոր   պատասխաններ ուղարկեց ինձ։ Հարկ եղավ մեկ ամիս ԽՄԿԿ Կենտկոմում մաքառելով բողոքս պատշաճ մակարդակով հասցնել Լ.Ի.Բրեժնևի օգնականին։ Եվ միայն ԽՄԿԿ Կենտկոմի բարձրագույն մի­ջամտության առջև Բաքուն ընկրկեց ու 1979թ. հուլիսին ինձ նշանակեց ԼՂԻՄ դատախազության ավագ քննիչ։ Դա մի ժամանակ էր, երբ Հայաս­տանի ու ԼՂԻՄ-ի միջև ամուր կանգնած էր չինական պարիսպը, իսկ Հ.Ա.Ալիևին արդեն հաջողվել էր Ղարաբաղը «մաքրել» հայ լավագույն մտա­վորականներից ու կադրերից։ Ես, այդ հզոր հոսանքին հակառակ, Հայաս­տանից Ղարաբաղ եկած հատուկենտ կադրերից էի։ Դա մի ժամանակ էր, երբ Ղարաբաղում քաղաքական ոչ մի լուրջ պոստ չէր տրվում «յան» վեր­ջավորությամբ ազգանուն ունեցող հայի, իսկ Հայաստանում ավարտած նույ­նիսկ տեղացիները ենթարկվում էին «զտման»։

Հենց այդ դժնդակ օրերում՝ 1979թ. հուլիսի 2-ից սկսվեց իմ, որպես քն­նիչի, աշխատանքային կենսագրությունը ԼՂԻՄ-ում։

Բախտ ունեցա աշխատել ոչ միայն մարզային դատախազությունում, այլև ԼՂԻՄ-ի Մարտունու շրջդատախազությունում։ Քրեական գործեր քննեցի նաև Ասկերանի, Հադրութի և Շահումյանի (գյուղական) շրջաններում։ Ծա­ռայական բերումով բազմիցս եղա Շուշվա հայտնի բանտում, այցելեցի Շուշի քաղաք։

Շուշի քաղաքից միշտ էլ հեռանում էի տխուր ապրումներով։ Լքված ու ապականված հայկական եկեղեցին, երեսուն հազար կառափված հայերի թա­ղի հետքերը, քաղաքում մնացած մոտ 2000 հայերի ճնշված վիճակը ինձ հանգիստ չէին տալիս:

ԼՂԻՄ-ի տարածքում գտնվող Շուշվա բանտն իսկական չարիք, ահ ու սարսափ էր հայերի համար։ «Ալիևշչինայի» հետ չհամակերպված «անհնա­զանդ» ոչ քիչ թվով հայեր են պահվել այնտեղ։ Բանտում գերիշխում, տեր ու տնօրինություն էին անում ադրբեջանցի աշխատողները։ Հայի համար Շուշվա բանտը կրկնակի բանտ էր։ Շնչահեղձ էր լինում Ղարաբաղը։ «Հա­յաստան», «Երևան», «սփյուռքահայություն», «Հայկական եղեռն» ու այլ մի քանի բառեր և արտահայտություններ արտասանող յուրաքանչյուր հայ հեշ­տությամբ մեղադրվում էր ազգայնամոլության մեջ։ Զորի Բալայանին, Բագրատ Ուլուբաբյանին, Սերո Խանզադյանին մեկ անգամ բարև տված պաշ­տոնյան անհապաղ հեռացվում էր աշխատանքից, կուսակցությունից, վտար­վում մարզի սահմաններից։

– Պետք է մաքրենք Ղարաբաղի մթնոլորտը,– իմ ներկայությամբ մի քա­նի անգամ ռուսերեն լեզվով ասել է ԼՂԻՄ-ի այն ժամանակվա դատախազ Խ.Ս.Սամվելովը։ Գործնականում Ղարաբաղը մաքրում էին հայերից ու ամենայն հայկականից։ Մարզում ազգությամբ ադրբեջանցի իրավապահ աշ­խատողները, անկախ ամեն ինչից, անձեռնմխելի ու ամենաարտոնյալ վիճա­կում էին։ Հայերենը մայրենի լեզու չհամարող, Բաքվի, Միջին Ասիայի բու­հերն ավարտած և մանավանդ «ով» վերջավորությամբ ազգանուններ ունե­ցող իրավապահ հայազգի աշխատողները, ադրբեջանցիներից հետո, արտո­նյալ երկրորդ դասն էին կազմում։ Երևանի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետն   ավարտած աշխատողներն օտար ու անցանկալի մարդիկ էին։

Փոքրիկ մարզում 6-7 տարում «երևանյան կադրերից» երեք քննիչներ, ժոդովրդական մեկ դատավոր (որը Շուշվա բանտում մահացավ), դատաբժշկա­կան երկու փորձագետներ աննշան պատրվակներով դատապարտվեցին Բաքվին անհաճո լինելու համար։ Չորս-հինգ իրավապահ աշխատողներ, կռահելով պատրաստվող անխուսափելի ծուղակները, հարկադրված հեռա­ցան ՀԽՍՀ ու այլ վայրեր։

Մեռցվում էր հայ մշակույթը, հայկական համույթների նյութական հիմքն աննախանձելի էր, և նրանց ծրագրերում գերիշխում էր ադրբեջանական երգն ու պարը։ Ավելի ծանր էր թատրոնի վիճակը։ Ստեփանակերտի հայկա­կան դրամատիկական թատրոնի շենքի վրա գրված էր. «Ստեփանակերտի Մ.Գորկու անվան դրամատիկական թատրոն»։ Թաքցված էր նրա հայկա­կան լինելը։ Եվ որպեսզի թատրոնը չկոչվեր հայ մշակույթի ոչ մի գործչի անվամբ, այն կոչել էին Մ. Գորկու անունով»։ Այսինքն՝ «ինտերնացիոնալիզմով» արմատախիլ էին անում հայկականը։ Պաշտոնական միջոցառումներից հետո տրվող բոլոր համերգներում ադրբեջաներեն լեզվով կատարվում էր «Ադրբեջան» երգը։

Մարտունու շրջանի մշակույթի տան «Քնար» համույթի աշխատողների քաղպարապմունքները կուսշրջկոմի հանձնարարությամբ ես էի անցկացնում։ Շնորհաշատ համույթի երգացանկը հայկականացնելու իմ ճիգերն ապար­դյուն  էին. վախենում էին զրկվել աշխատանքից։

1981 թ. սեպտեմբերին ԼՂԻՄ-ի Մարտունու շրջանի մշակույթի տանն Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի մի քանի դասախոսներ «ինտերնացիոնալիզմ» էին քարոզում, որը լսելու պատեհություն ունեցա նաև ես։ Լսարանը հայկա­կան էր, բայց ադրբեջանցի դասախոսները եղբայրության ինչպիսի խոսքեր ասես, որ չշռայլեցին ԽՍՀՄ նույնիսկ հեռավոր ազգությունների՝ էվենկների, չուքչիների, էսկիմոսների մասին, բայց՝ ոչ մի խոսք հայ ժողովրդի մասին։ Նրանք 3 ժամվա ընթացքում ոչ մի անգամ չօգտագործեցին «հայ». «Հայաս­տան» բառերը։ Լավագույն դեպքում վերացականորեն օգտագործում էին «հարևան ժողովուրդներ» կամ էլ «անդրկովկասյան ժողովուրդներ» արտա­հայտությունները։ Բաքվի գաղափարական ստրատեգները փաստորեն չէին շեղվում պանթուրքիզմի պահանջներից՝ արգելելով «Հայաստան» ու «հայ» բառերը։ Քանզի նրանց նպատակը մեկն էր՝ գալիքում, ինչ գնով էլ լինի, քար­տեզի վրայից վերացնել Հայաստանը՝ Արցախով հանդերձ, պատմության էջերից ջնջել «հայ» անունը։ «Ինտերնացիոնալ» ազգի դասախոսներն այնպես էլ չպատասխանեցին իմ այն հարցին, թե ԼՂԻՄ-ի ստատուսի մասին Ադրբե­ջանական ԽՍՀ օրենքում «մարզի լեզու» ասելով ո՞ր լեզուն էր նկատի առն­վում։

Այդպես «ալիևշչինան» հետևողականորեն հային կտրում էր հայից, հայկականը՝ հայկականից։

Անօգնական տնքում էր Հայոց Արցախը, ծամծմվում ճիվաղի երախում։ Իսկ մինչև 1988 թ. փետրվարի 22-ը մի ամբողջ յոթ տարի կար։

«Արագած»,  2 նոյեմբերի  1989թ.»[243]:

Ադրբեջանական պետական հետևողական քաղաքականության և խորհրդային իշխանության թողտվության պայմաններում, ադրբեջանցի պատմաբան-զեղծարարներ Զ.Բունիաթովը, Ֆ.Մամեդովան, Դ.Ախունդովը և ուրիշներ ծրագրված կարգով և պանթուրքիզմի պլաններին ճշտիվ համահունչ նենգափոխում էին Հայաստանի և Արցախի պատմությունը, հայկական հոգևոր-մշակութային բնույթի կառույցները, պատմական հուշարձանները, կոթողները, սրբավայրերը՝ ներկայացնելով աղվանական և այդ ամենը արհեստականորեն համապատասխանեցնելով պանթուրքիստական նկրտումներին: Ադրբեջանի այդ զեղծարար պատմաբաններին քննադատության սյունին է գամել նախկին ԽՍՀՄ ԳԱ ազգագրության ինստուտիտի տնօրեն, ակադեմիկոս Յու.Վ.Բրոմլեյը, գրելով. «Ցավոք, պատմագիտական գրականության մեջ մեր երկրի ժողովուրդների ոչ այնքան հասարակ էթնիկական պատմության շատ փաստեր կա՛մ պարզապես չարաշահվում են, կա՛մ մեկնաբանվում են գռեհիկ կերպով, այլև անհարկի կեղծվում են: Մի շարք հանրապետություններում հիմնական ժողովուրդների ծագման հարցը դարձել է ուղղակի հիվանդագին: Դրա լուսաբանումը հաճախ ուղեկցվում է իր ժողովրդի պատմության «հնամենիացման» և «ազնվացման» ձգտմամբ… Ադրբեջանում վերջին տասնամյակներում սկսել է զարգանալ հատուկ տեսություն թուրքերի, իբր թե, հնուց ի վեր ունեցած նստակյաց կենսակերպի մասին, որոնք, իբր թե, համարվում են Արևելյան Անդրկովկասի բնիկ բնակիչներ: Ըստ այդմ էլ, բոլոր հնագիտական արժեքները դիտարկվում են որպես հին թյուրքական ազգային մշակույթի մասունքներ: Եվ դա այն դեպքում, երբ Ադրբեջանի քոչվորների մասին գոյություն ունի բավական շատ, այդ թվում`տեղական հեղինակների գրականություն»[244]:

ԼՂԻՄ-ի հայ ազգաբնակչությունը ո՛չ միայն ֆիզիկական-աշխարհագրական առումով էր վերածվել Հայկական ԽՍՀ-ից կտրված անկլավի, այլև, դրա հետևանքով, այն ընդհանրապես դատապարտված էր հոգևոր-մշակութային, գիտա-կրթական և քաղաքական մեկուսացման: Ու պատահական չէր, որ դեռևս 1945թ. Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանը հարկադրված էր եղել նամակով դիմել Ստալինին՝ ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու անհրաժեշտությամբ, թեև նրա առաջարկությունը Ստալինը մերժել էր: 1966թ. Հայկական ԽՍՀ-ի գիտության ու մշակութային 1906 գործիչներ նույնպես դիմեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Լ.Ի.Բրեժնևին՝ Նախիջևանն ու Ղարաբաղը Հայկական ԽՍՀ-ին վերադարձնելու խնդրանքով, որը նույնպես մերժվել էր: Նույնաբովանդակ խնդրանքներով ու պահանջներով նախկին խորհրդային իշխանության բարձրագույն ղեկավարությանն էին դիմել նաև 1970-ական թվականների հայ շատ մտավորականներ, այդ թվում՝ հայտնի գրող Սերո Խանզադյանը, սակայն Կրեմլը դրանք ևս մերժել էր:

1985թ. ԽՍՀՄ-ում ծավալված դեմոկրատացման և հրապարակայնության քաղաքականությունը նաև Լեռնային Ղարաբաղի հայությանը հնարավորություն տվեց վերականգնելու 70-տարիների ընթացքում ադրբեջանական իշխանությունների կողմից ոտնահարված իր իրավունքները, ուղղել Կրեմլի կողմից 1921թ. հուլիսի 5-ին թույլ տրված պատմական անարդարությունը և, վերջապես, վերամիավորվել մայր Հայաստանին: Այս շարժումը բուռն թափ ստացավ հատկապես 1987-1988 թվականներին: 1987թ. Ղարաբաղի բոլոր հայկական բնակավայրերում, հիմնարկ-ձեռնարկություններում տեղի էին ունենում ժողովներ, որոնց ընթացքում որոշումներ էին կայացվում ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ի հետ վերամիավորելու վերաբերյալ: 1988թ. սկզբներին ԼՂԻՄ-ի վարչական շրջանների ժողպատգամավորների խորհուրդները նույնպես որոշումներ կայացրեցին ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմից դուրս գալու և Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու վերաբերյալ: Վերոգրյալների հիման վրա, ԼՂԻՄ-ի ժողպատգամավորների խորհուրդը 1988թ. փետրվարի 20-ին իր արտահերթ նիստում որոշում կայացրեց ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջական ԽՍՀ-ի կազմից դուրս բերելու և  Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու վերաբերյալ[245], որը սվիններով ընդունվեց Բաքվի և Մոսկվայի կողմից: Վերջիններս, հայությանն իր արդար պահանջներից հրաժարվեցնելու և լռեցնելու նպատակով, ներքին պայմանավորվածությամբ և համախոհաբար 1988թ. փետրվարի 27-29-ին Բաքվից 21 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սումգայիթ քաղաքում իրականացրեցին տեղի հայ բնակչության արյունոտ դատաստան՝ ցեղասպանության ակտ: Կենդանի մնացած սումգայիթահայերը մազապուրծ փախան ԼՂԻՄ, Հայկական ԽՍՀ և ԽՍՀՄ-ի այլ վայրեր:

1988թ. մարտի 17-ին տեղի ունեցած Ադրբեջանի կոմկուսի Լեռնային Ղարաբաղի Մարզային կոմիտեի պլենումը որոշում ընդունեց դիմել ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրո, խնդրելով հաշվի առնել ԼՂԻՄ-ի հայ ազգաբնակչության արդարացի պահանջը, քննարկել և դրականորեն լուծել ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու հարցը, դրանով իսկ շտկել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում ԽՍՀՄ կենտրոնական մարմինների կողմից 1921թ. հուլիսի 5-ին թույլ տված պատմական կոպիտ սխալը[246]:

Վերոհիշյալ որոշումները Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կենտրոնական մարմինների կողմից մերժվեցին 1988թ. հունիսի 13-ին[247]:

1988թ. հունիսի 15-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն իր կայացրած որոշմամբ համաձայնություն տվեց ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու վերաբերյալ ԼՂԻՄ-ի ժողպատգամավորների խորհրդի որոշմանը, միաժամանակ դիմելով ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին՝ քննարկել և դրականորեն լուծել այդ հիմնահարցը[248]: Նույն օրը Հայական ԽՍՀ-ի Գերագույն խորհրդի կայացրած մեկ այլ որոշմամբ դատապարտվեց 1988թ. փետրվարի 27-29-ին Սումգայիթ քաղաքում հայ բնակչության դեմ կատարված չարագործությունները[249]:

1988թ. հուլիսի 18-ին Ղարաբաղի հարցը, մասնակցությամբ ԼՂԻՄ-ի, Հայկական ԽՍՀ-ի և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ներկայացուցիչների քննության առնվեց ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նիստում և Հայկական ԽՍՀ-ի հետ ԼՂԻՄ-ի վերամիավորման վերաբերյալ հայության արդարացի պահանջը մերժվեց:

1988թ. նոյեմբերի 21-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի իշխանությունները Կիրովաբադ քաղաքում ևս կազմակերպեցին հայերի ջարդ, որի հետևանքով այդ քաղաքի մոտ 80 000-անոց հայությունը լքեց իր դարավոր բնակավայրը և հեռացավ ԼՂԻՄ, Հայկական ԽՍՀ և ԽՍՀՄ այլ վայրեր:

ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը 1989թ. հունվարի 11-ի որոշմամբ ԼՂԻՄ-ում սահմանեց կառավարման հատուկ ձև, կազմելով ԼՂԻՄ հատուկ կառավարման կոմիտե՝ Ա.Ի.Վոլսկու գլխավորությամբ: Այդ կոմիտեն, որի ձեռքում էր կենտրոնացվել ԼՂԻՄ-ի ամբողջ իշխանությունը, ենթարկվում էր միայն ԽՍՀՄ պետական իշխանության ու գործադիր կարգադրիչ մարմիններին: Դա մի քայլ առաջ էր մղում արցախահայության իղձերը՝ չենթարկվել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին, բայց չէր լուծում Հայկական ԽՍՀ-ի հետ ԼՂԻՄ-ի վերամիավորման հարցը, որի պատճառով էլ հետագայում ԼՂԻՄ-ում կառավարման այդ ռեժիմը մերժվեց:

1989թ. հուլիսի 26-ին Շահումյանի շրջանի հայությունը միաձայն որոշեց միավորվել ԼՂԻՄ-ին:

1989թ. օգոստոսի 16-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության լիազոր ներկայացուցիչների համագումար, որը մինչև ԼՂԻՄ-ի ժողպատգամավորների խորհրդի և կուսակցության մարզկոմի գործունեության վերականգնումը, որոշեց ստեղծել Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդ և նրան օժտել մարզի կառավարման բոլոր ոլորտներում ղեկավար մարմնի լիազորություններով: Համագումարը միաժամանակ հայտարարեց ՀԽՍՀ-ի հետ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման անխուսափելիության մասին, մերժելով այդուհետև Լեռնային Ղարաբաղի ներքին գործերին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի միջամտությունը: Մարզի տարածքում դադարեցվեցին գործել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմանադրությունը, ԼՂԻՄ-ի վերաբերյալ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օրենքները: Համագումարը նաև դիմեց ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդին, Միութենական Հանրապետությունների Գերագույն Խորհուրդներին՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհուրդը որպես ԼՂԻՄ-ում միակ օրինական իշխանություն ճանաչելու, ինքնավար մարզի կառավարման՝ Ադրբեջանից անկախ սահմանադրական ձևերի արագ վերականգնման գործում օժանդակություն ցույց տալու խնդրանքով: Դրան արձագանքեց միայն Հայկական ԽՍՀ-ը. 1989թ. դեկտեմբերի 1-ին Երևանում տեղի ունեցած Հայկական ԽՍՀ-ի Գերագույն Խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհրդի միացյալ նիստում միաձայն որոշվեց.

1. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ճանաչում է Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի ինքնորոշման փաստը՝ հաստատված ԼՂԻՄ-ի մարզային խորհրդի 1988թ. փետրվարի 20-ի և հուլիսի 12-ի նստաշրջանների, ինչպես նաև մարզի բնակ­չության լիազոր-ներկայացուցիչների 1989թ. օգոստոսի 16-ի համագումարի և Ազգային խորհրդի հոկտեմբերի 19-ի նիստի որո­շումներում։
2. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ճանաչում է Լեռնային Ղարաբադի լիազոր ներկայացուցիչների համագումարը և նրա ընտրած Ազգային խորհուրդը, որպես մարզի ներկայումս գործող միակ օրինական իշխանություն։
3. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը հռչակում են Հայկական ԽՍՀ և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորումը։ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության վրա տարածվում են Հայկական ԽՍՀ-ի քաղաքացիության իրավունքները։
4. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեոնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը ստեղծում են համատեղ հանձնաժոդով (իր աշխատանքային ապարատով)՝ Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորումն իրագործելու ուղղու­թյամբ գործնական քայլեր մշակելու համար։
5. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղա­րաբաղի Ազգային խորհուրդը պարտավորվում են ներկայացնել Հյուսիսային Արցախի՝ Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի են­թաշրջանի հայ բնակչության ազգային շահերը։
6. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահությա­նը, Հայկական ԽՍՀ Նախարարների խորհրդին և ԼՂԻՄ-ի Ազ­գային խորհրդի նախագահությանը հանձնարարվում են գործադրել սույն որոշումից բխող բոլոր անհրաժեշտ միջոցառում­ները՝ իրականացնելու համար Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կառուց­վածքների իրական միաձուլումը միասնական պետական-քաղաքական համակարգում[250]։

Այս ամենից վրեժխնդիր լինելու, հայ ազգային-ազտագրական պայքարը ճնշելու նպատակով ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովի և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ղեկավարության որոշմամբ ԼՂԻՄ-ը, Շահումյանի շրջանը և Գետաշենի ենթաշրջանը վերցվեցին խորհրդային զորքերի և ադրբեջանական բանդաների օղակի մեջ: Սկզբում Ադրբեջանի Կոմկուսի 2-րդ քարտուղար Պոլյանիչկոն իր «կազմկոմիտեով» և տանկերով մտավ Ստեփանակերտ, հաստատվելով կուսակցության մարզկոմի շենքում: Այնուհետև, խորհրդային զորքերն ու ադրբեջանական բանդաները 1989-1991թթ. հայաթափեցին Շահումյանի շրջանը, Գետաշենի ենթաշրջանը, այնտեղ հայ բնակչության նկատմամբ կատարելով ցեղասպանական վայրագություններ, որոնք անգամ մինչև հոգու խորքը ցնցել էին դեպքերին ականատես ռուս գրող Ինեսա Բուրկովային: Նա 1991թ. մայիսի 5-ին դիմել էր համաշխարհային առաջնորդներին փրկելու համար Գետաշենի, Մարտունաշենի և այլ գյուղերի հայերին, ահազանգելով. « … Խորհրդային բանակի զորամասերը, ԽՍՀՄ ՆԳՆ զորամիավորումները, Ադրբեջանի ՕՄՕՆ-ի ջոկատները ոչնչացրել են Մարտունաշեն գյուղը …  Ես՝ ռուս գրողս, դիմում եմ բոլոր նրանց, ում մեջ կենդանի է խիղճը՝ ուշքի եկեք …  Այստեղ 1915 թվականն է: Սա ասում եմ ես՝ ոչ հայուհիս: Ես չեմ դիմում ԽՍՀՄ զինված ուժերի Գերագույն գլխավոր հրամանատարին, պաշտպանության կոմիտեի նախագահին, խաղաղության նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Միխայիլ Գորբոչովին: Ես չեմ դիմում Յազովին, Պոգոյին, Ասադովին: Անօգուտ է: Նրանք մարդկության թշնամիներն են, խուլ են, երկաթյա: Խաղաղ բնակչության հանդեպ արյունալի հաշվեհարդարի կազմակերպիչների նկատմամբ ես միջազգային դատ եմ պահանջում»[251]:

1989-1991թթ. խորհրդային զորքերը և ադրբեջանական բանդաները համատեղ դատարկում էին ԼՂԻՄ-ի հատկապես ծայրամասային հայկական գյուղերը: Բերենք հերթական ու սովորական դարձած ևս մեկ օրինակ. «1991թ. մայիսի 13-ին, վաղ առավոտյան խորհրդային զորքը շրջապատեց Հադրութի շրջանը՝ նախապես անջատելով հեռախոսակապը (այդ վայրագությունների օրերին նրանք կտրել էին հեռախոսակապը թե՛ մարզի շրջանների, թե՛ արտաքին աշխարհի հետ): Այնուհետև գործողությունները ծավալվեցին սովորական դարձած վայրագ ձեռագրով: Ազերի օմոնականները խորհրդային զորքի բացած ճանապարով ներխուժեցին գյուղերը և սկսեցին բռնություններով ուղեկցվող խուզարկությունները: Խուզարկությունների ընթացքում ազերիները կողոպտում էին գյուղացիների ունեցվածքը, ջարդում ու վառում էին այն ամենը, ինչը հնարավոր չէր տեղափոխել: Մարդկանց ահաբեկում էին, ծեծում: Միայն Հադրութում այդ օրը ձերբակալվել է 36 հայ»[252]:

1991թ. մայիսի 22-ին բացված ՌԽՖՍՀ-ի ժողպատգամավորների 4-րդ համագումարը քննարկեց և դատապարտեց Գորբաչովի հակահայկական – հակաարցախահայկական քաղաքականությունն ու ոճրագործությունները: Այդ համագումարը մայիսի 25-ին ընդունեց հետևյալ հայտարարությունը.

1. ԽՍՀՄ նախագահը պետք է անհապաղ միջոցներ ձեռնարկի, որպեսզի ԽՍՀՄ զինված ուժերը և ՆԳՆ Ներքին զորամասերը չօգտագործվեն ազգամիջյան հիմնախնդիրների ծուլման գործում:
2. Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային նորմերին համապատասխան անհրաժեշտ է անհապաղ դադարեցնել խաղաղ բնակչության բռնագաղթը, ազատել պատանդներին:

Մոսկվա – Բաքու կոմունիստական և պանթուրքիստական միախառն ռեժիմի կանխամտածված ծրագրով հազարամյակների պատմություն ունեցող Արցախի հայկական բնակավայրերի բարբարոսաբար ոչնչացումները, ավերումները, թալանը, կողոպուտը, բռնի հայաթափումները քննության առարկա դարձան նաև ԱՄՆ-ի Սենատում (17.05.1991թ.) և Եվրոխորհրդարանում (16.05.1991թ.), որոնք ընդունեցին դրանք դատապարտող բանաձևեր:

Ոչ ոք չգիտի, թե ինչպիսի քաղաքական ճակատագիր կարող էր սպասվել ԼՂԻՄ-ի հայությանը, եթե 1991թ. օգոստոսի 19-ին Մոսկվայում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջմամբ վերականգնվեր ԽՍՀՄ-ը: Բարեբախտաբար, այդ հեղաշրջումը Բորիս Ելցինի գլխավորած դեմոկրատական ուժերի հզոր հակաազդեցության շնորհիվ տապալվեց, ամբողջ երկրում զորքերը ետ քաշվեցին իրենց զորամասեր: Օգոստոսի 23-ին Ստեփանակերտից հարկադրաբար հեռացավ Մոսկվա-Բաքու կոմունիստական և պանթուրքիստական համախառն ռեժիմի դժգույն դրածոն՝ Պոլյանիչկոն: Եվ Արցախն սկսեց ազատ շունչ քաշել: 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցած ժողպատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջան, որն ընդունեց պատմական որոշում ներքոշարադրյալ բովանդակության.

«Բոլոր  մակարդակների խորհուրդների պատգամավորնե­րի մասնակցությամբ ժողովրդական պատգամավորների Լեռնա­յին Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանի 1991թ. սեպտեմբերի 2-ի ՈՐՈՇՈՒՄԸ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ստեղծման հռչակագրի ընդունման և նրա պետական իշխանության ու կառա­վարման ժամանակավոր մարմինների կազմավորման մասին՝

Բոլոր մակարդակների խորհուրդների պատգամավորների մասնակցությամբ ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանը՝ արտահայտելով ժողովրդի կամքը, որը փաստորեն վավերացված է անցկացված հանրաքվեում և ԼՂԻՄ-ի ու Շահումյանի շրջանի իշխանության մարմինների 1988-1991 թթ. որոշումներում, նրա ազատության, անկախության, իրավահավասարության և բարիդրացիության ձգտումը, ղեկա­վարվելով քաղաքային, սոցիալ-տնտեսական և մշակութային ոլորտների զարգացման հարցերում ամբողջ բնակչության շահե­րով, հայ ժողովրդի միասնության ձգտումը համարելով բնական և օրինական, միջազգային իրավունքի նորմերին համապատաս­խան, որոշեց.

1. Հռչակագիր ընդունել ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և դրան կից Շահումյանի շրջանի սահման­ներում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (ԼՂՀ) հոչակելու մասին։
2. ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհուրդը և նրա գործադիր կոմիտեն Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական իշխանության ու կառավարման Ժամանակավոր բարձրագույն մարմին համարել մինչև համաժո­ղովրդական ընտրությունների անցկացումը և իշխանության ու կառավարման նոր, հանրապետական մարմինների կազմավորումը:
3. Ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի գործկոմին հանձնարարել՝ լայն հասարակայնության ներգրավմամբ նախապատրաստել և մարզային խորհրդի քննարկմանը ներկայացնել ԼՂՀ պետական իշխանության կառավարման մարմինների կառուցվածքի ու պարտականությունների մասին կանոնադրություն։
4. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքում, մինչև ԼՂՀ սահմանադրության և օրենքների ընդունումը, գործում են ԽՍՀՄ սահմանադրությունն ու օրենսդրությունը, ինչպես նաև ներկայումս գործող մյուս օրենքները, որոնք չեն հակասում սույն հոչակագրի նպատակներին ու սկզբունքներին և հանրապետության առանձնահատկություններին»[253]:

Այսպիսով՝ 1923թ. հուլիսի 7-ին ստեղծված ԼՂԻՄ-ը հարակից Շահումյանի շրջանի հետ միասին ձեռք բերեց քաղաքական նոր կարգավիճակ՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (այսուհետ՝ ԼՂՀ):

Ի դեպ, 1991թ. օգոստոսի 30-ին ընդունված «Պետական անկախության վերականգման մասին» հռչակագրով[254] Ադրբեջանական Հանրապետությունը հրաժարվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի իրավահաջորդի կարգավիճակից, Ադրբեջանական ԽՍՀ-ը դիտելով ԽՍՀՄ-ի կողմից օկուպացված տարածք, այլ՝ ոչ թե ադրբեջանական պետականություն: Այս հենքի վրա էլ, միջազգային իրավական առումով, ԼՂԻՄ-ը 1921թ. հուլիսի 5-ից չպետք է համարել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի մաս, այլ այն պետք է դիտել և ԽՍՀՄ-ի և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կողմից կրկնակի օկուպացված տարածք: Նույն քաղաքական հիմքով, ԼՂԻՄ-ը որպես այդպիսին, չպետք է դիտել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմամաս՝ սկսած նաև 1923թ. հուլիսի 7-ից: Մյուս կողմից, Ադրբեջանի Հանրապետությունը, իրեն դիտելով 1918-1920թթ. ԱԴՀ-ի իրավահաջորդ, ոչ մի քաղաքական իրավունքներ չունի Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ հետևյալ հիմքերով՝

1. 1918թ. օգոստոսի 22-ին Լեռնային Ղարաբաղը թեև ցեղասպանության ենթարկվելու իրական սպառնալիքի տակ ժամանակավորապես, մինչև Անտանտի Հաշտության Վեհաժողովի որոշումը, հարկադրված ընդունեց ԱԴՀ-ի գերիշխանությունը[255], բայց դա ժամանակավոր համաձայնագիր էր և 1919թ. հունվար-հունիս ամիսներին Փարիզի Վերսալյան պայմանագրերի կնքումներից հետո, այն իր միջազգային – իրավական ուժն արդեն կորցրել էր:
2. 1920թ. ապրիլի 23-29-ը տեղի ունեցած Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհրդի 9-րդ համագումարն անվավեր էր ճանաչել վերոհիշյալ ժամանակավոր համաձայնագիրը և Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարել Հայաստանի Հանրապետության անբաժան մաս[256]:

Ավելացնենք նաև, որ Ադրբեջանի Հանրապետությունն իր «Պետական անկախության մասին» սահմանադրական ակտն ընդունել է 1991թ. հոկտեմբերի 18-ին[257], այսինքն ԼՂՀ-ի հռչակումից 40 օր հետո:

 

Հարց – 28. Ինչպիսի՞ ռազմա-քաղաքական զարգացումներ եղան ԼՂԻՄ-ում 1991թ.  սեպտեմբերի 2-ից հետո`ընդհուպ մինչև 2020թ. նեյոմբերի 9-ը:

Պատասխան – 28. 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին ԼՂՀ-ի ստեղծումից հետո, դեկտեմբերի 10-ին այնտեղ անցկացված հանրաքվեի արդյունքներով նորաստեղծ ԼՂՀ-ը վերահաստատեց իր անկախությունը: 1992թ. հունվարի 4-ին Հանրապետության առաջին գումարման Գերագույն Խորհրդի առաջին նստաշրջանում տնդունվեց ԼՂՀ-ի անկախության հռչակագիրը, ընտրվեցին Գերագույն խորհրդի նախագահ, տեղակալներ, հիմնվեց ԼՂՀ-ի նախարարների խորհուրդը, նշանակվեց վարչապետ:1994թ. ԼՂՀ-ում մտցվեց նախագահական ղեկավարման համակարգ և դեկտեմբերի 22-ին ԼՂՀ-ի Գերագույն խորհուրդն ընտրեց Հանրապետության առաջին նախագահին: 1995թ. ապրիլի 30-ին տեղի ունեցած ԼՂՀ-ի Գերագույն խորհրդի 2-րդ գումարման պատգամավորների ընտրությունների արդյունքում Հանրապետության իշխանության բարձրագույն մարմնում ընտրվեցին 33 պատգամավորներ: 1996 և 1997թթ. այնտեղ տեղի ունեցան նախագահական հերթական և արտահերթ ընտրություններ: Այսպիսով՝ նորաստեղծ Հայկական 2-րդ պետությունը մտավ զարգացման բնականոն ընթացքի մեջ: Դրանց զուգահեռ, հայ ազատամարտիկները 1992թ. ապրիլի դրությամբ թուրք-ադրբեջանցիներից աստիճանաբար ազատագրեցին Ասկերանի, Մարտակերտի, Մարտունու, Հադրութի շրջանների այն բնակավայրերը, որոնք խորհրդային իշխանության տարիներին մեխանիկորեն բնակեցվել էին ադրբեջանցիներով և դարձել հայ բնակչության դեմ բարբարոսությունների կատարման որջեր: Այդ բնակավայրերն էին՝ Խոջավենդը, Ջամիլլուն, Լեսնոյը, Ումուդլուն, Քյարավենդը, Դիվանլարը, Կրկժանը, Մալիբեյլին, Խոջալուն (հայ ազատամարտիկների կողմից ազատագրվեց 1992թ. փետրվարի 26-ի լույս 27-ի գիշերը), Սրխավենդը, Օրթա Գյունեփայան, Մանիքլուն, Բաշ Գյունեփայան, Աղդաբանը, Յուխարի Վեյսալին և այլն:

1992թ. ապրիլի 10-ին ադրբեջանական բանակը 20 տանկերի և 3 000 թալանչիների ուղեկցությամբ սպանդ կազմակերպեց Մարտակերտի շրջանի հայական Մարաղա գյուղում, որտեղ սպանվեց 50, պատանդ տարվեց ու անհետ կորավ 100 հայ, թալանվեց ու հրկիցվեց 70 տուն: Հայ զոհերից շատերը գլխատվել էին, անդամահատվել ու այրվել:

1992թ. մայիսի 9-ին հայ ազատամարտիկներն ազատագրեցին Շուշի քաղաքը, այդ շրջանի գյուղերը, 1992թ. մայիսի 18-ին՝ Լաչինը (Բերձորը), որով ԼՂՀ-ն ցամաքային ճանապարհով միացավ Հայաստանին:

1992-1994թթ. հայ ազատամարտիկներն ազատագրեցին Քյալբաջարի (Քարվաճառի), Ղուբաթլուի, Զանգելանի, Ֆիզուլու, Ջեբրայիլի, Աղդամի շրջանները, որոնք Ղարաբաղից բռնանջատված հինավուրց հայկական տարածքներ են:

1994թ. փետրվարին ՌԴ-ի նախաձեռնությամբ Մոսկվայում հանդիպեցին ՀՀ-ի ԱՀ-ի և ԼՂՀ-ի պաշտպանության նախարարությունների ներկայացուցիչները, որտեղ հակամարտող կողմերի միջև զինադադար կնքելու ուղղությամբ բանակցություններ սկսելու վերաբերյալ համաձայնագիր ստորագրվեց, իսկ նույն թվականի մայիսի 4-ին Բիշքեկում նրանք ստորագրեցին զինադադարի պայմանագիր: 1994թ. մայիսի 17-18-ին Մոսկվայում ԱՀ, ԼՂՀ և ՌԴ համաձայնագիր ստորագրեցին Ղարաբաղյան հակամարտության գոտի 1700 ռուսական խաղաղապահ զինվորներ մտցնելու մասին, որը սակայն մերժվեց ԱՀ-ի կողմից:

1996թ. դեկտեմբերի 2-3-ը Լիսաբոնում տեղի ունեցած վեհաժողովում Հ.Ալիևն առաջարկեց ԼՂՀ-ը ինքնավարության ամենաբարձր կարգավիճակով զետեղել Ադրբեջանի կազմում, սակայն այդ առաջարկը մերժվեց՝ 1988թ. փետրվարին Սումգայիթում, 1988թ. նոյեմբերին՝ Կիրովաբադում և 1990թ. հունիսին՝ Բաքվում տեղի ունեցած հայկական ջարդերի վկայակոչմամբ: 1997թ. աշնանը Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծման նպատակով ստեղծվեց ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի եռանախագահություն՝ ՌԴ-ի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:

1997թ. դեկտեմբերի 18-ին Կոպենհագենում տեղի ունեցած ԵԱՀԿ-ի արտգործնախարարների խորհրդի նիստում ՀՀ-ի ներկայացուցիչը պնդեց, որ ԼՂՀ-ի կարգավիճակի շուրջ բանակցություններում վերջինս պետք է հանդես գա որպես լիիրավ կողմ և որ ԼՂՀ-ի կարգավիճակը որոշելիս պետք է տուրք չտալ Ադրբեջանի նավթ ունենալու գործոնին:

1998թ. ապրիլի 22-ին ԼՂՀ-ի Ազգային Ժողովն ընդունեց որոշում 1915թ. և հետագա տարիներին Օսմանյան Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության կատարման դատապարտման ու ճանաչման վերաբերյալ:

ԼՂՀ-ը 2006թ. ընդունեց իր սահմանադրությունը:

Հետագա տարիներին, ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտությունը շարունակվում էր, Ղարաբաղի հիմնահարցը մնում էր չլուծված: Այդ հարցի լուծման փուլային տարբերակը (Ղարաբաղի բանակի հետքաշում ազատագրված տարածքներից և այդ տարածքների հանձնում Ադրբեջանին, փախստականների վերադարձ Լաչին, Շուշի և ԼՂՀ-ի այլ վայրեր, իսկ ԼՂՀ-ի կարգավիճակի հարցը որոշվելու էր անորոշ ապագայում) անընդունելի էր ղարաբաղյան կողմի համար. վերջինս առաջ էր մղում փաթեթային տարբերակ՝ ճանաչել ԼՂՀ-ի անկախ կարգավիճակը և դրան զուգահեռ ու դրանից հետո էլ լուծել մյուս հարցերը: Այս տարբերակն էլ անընդունելի էր Ադրբեջանի համար: Եվ այս իրավիճակում կողմերի միջև ստատուս-քվոն պահպանվում էր մինչև Ադրբեջանի կողմից 2016թ. ապրիլին սանձազերծված քառօրյա պատերազմը, որը Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծման գործընթացում որևէ փոփոխություն չառաջացրեց:

2017թ. Արցախի ժողովուրդը, դրսևորելով անսասան կամք՝ զարգացնելու և պաշտպանելու ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին ստեղծված և 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ի հանրաքվեով անկախ հռչակված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, հաստատելով հավատարմությունը 1992 թվականի հունվարի 6-ին ընդունված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական անկախության մասին Հռչակագրի սկզբունքներին, կարևորելով 2006 թվականին ընդունված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրության դերը անկախ պետականության կայացման և ամրապնդման գործում, զարգացնելով ազգային պետականության պատմական ավանդույթները, ոգեշնչված Մայր Հայաստանի և աշխարհասփյուռ հայության՝ Արցախի ժողովրդին զորավիգ լինելու վճռականությամբ, հավատարիմ մնալով հայրենիքում ազատ ապրելու և արարելու իր նախնիների երազանքին և վառ պահելով ազատության համար պայքարում նահատակվածների հիշատակը, իրականացնելով իր ինքնիշխան և անօտարելի իրավունքը, ընդունում է Արցախի Հանրապետության Սահմանադրությունը։

Սահմանադրության հենց 1-ին հոդվածի համաձայն, Արցախի Հանրապետություն և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն անվանումները նույնական են: Արցախի Հանրապետությունը ինքնիշխան ժողովրդագրական, իրավական և սոցիալական պետություն է: 15-րդ հոդվածի համաձայն, հայոց լեզուն և մշակութային ժառանգությունն առնված են պետության հոգացության և պաշտպանության ներքո: 20-րդ հոդվածի համաձայն, Արցախի Հանրապետության պետական լեզուն հայերենն է, իսկ 18-րդ հոդվածի համաձայն, Արցախի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության պահպանման գործում:

Արցախի Հանրապետությունը հաստատուն քայլերով ընդանում էր առաջ, ամրապնդելով իր սոցիալ-տնտեսական, հոգևոր-մշակութային, հասարակական-քաղաքական ներուժը: Սակայն 2020թ. սեպտեմբերի 27-ին Արցախի Հանրապետության դեմ սանձազերծված թուրք-ադրբեջանական ռազմական ագրեսիան անդառնալի ու վիթխարածավալ կորուստներ պատճառեց երկրին: 2020թ. նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանի Հանրապետության, Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության ղեկավարների համատեղ Հայտարարությամբ փորձ արվեց լուծել ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտությունը, սակայն այդ հայտարարության բովանդակությունը նման հույսեր չի ներշնչում:

 

Հարց – 29. Ինչպիսի՞ ժողովրդագրական վիճակ է ունեցել Արցախը հնագույն ժամանակներից սկսած՝ ընդհուպ մինչև 2020թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ Հայտարարությունը:

Պատասխան – 29. Արցախը, որպես Հայկական լեռնաշխարհի, հայ ժողովրդի, հայկական մշակութային գոտու և հայ պետականության պատմության անբաժանելի մաս, հնագույն ժամանակներից սկսած՝ ընդհուպ մինչև 2020թ. նոյեմբերի 9-ը ունեցել է ժողովրդագրական և՛ ընդհանուր համահայկական, և՛ առանձնահատուկ պատկերներ: Ինչպես հնագույն Հայաստանի, այնպես էլ նրա արցախյան հատվածի ժողովրդագրության վերաբերյալ հատուկ մարդահամարներ չեն անցկացվել, եթե չհաշվենք հարկատուների թվի մասին որոշ աշխարհագիրների, հարկերի (գլխահարկերի), զորքերի (հետևակի ու հեծելազորի) և այլ տարբեր հիշատակությունների տվյալներ: Հետևաբար՝ գիտնականները նաև հնագույն Արցախի ժողովրդագրական վիճակի մասին, հենվելով վերոհիշյալ հնարավորությունների վրա, կարողանում են տալ միայն գիտականորեն հիմնավորված մոտավոր տեղեկություններ: Յուրաքանչյուր երկրում, երկրամասում, տարածաշրջանում եղած ժողովրդագրական վիճակի մասին պատկերացումներ են տալիս նաև այնտեղ այս կամ այն լեզվի (լեզուների) տարածվածության վերաբերյալ պատմաաշխարհագրական տեղեկությունները: Այս առումով ուշագրավ են այն գիտնականների եզրակացությունները, համաձայն որոնց՝ Հայկական լեռնաշխարհի (ասել է, թե նաև նրա անբաժանելի մաս Արցախի) բնիկ լեզուն եղել է և կա Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի ինքնուրույն ճյուղը հանդիսացող հայոց լեզուն[258]:

Կա գիտական տեսակետ, ըստ որի. «Հայկական լեռնաշխարհում հայոց լեզվի, ըստ այդմ էլ, հայկական էթնիկ տարրի գերիշխանությունը հաստատվել է մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներում կամ գուցե ավելի վաղ[259]»:

Հայկական լեռնաշխարահում (ներառյալ Արցախում) մ.թ.ա. 4-1 հազարամյակներում բնակչությունը հայ ժողովրդի մեջ համախմբող – միավորող գործոնը եղել է հայոց լեզուն: Ըստ այդմ էլ՝ անհատը դիտվել է հայ, եթե նա խոսել է հայերեն, տարածքը դիտվել է հայկական, եթե այնտեղ գերիշխել է հայոց լեզուն (նրանով խոսող բնակչությունը): Եվ, բնականաբար, հայոց պետության սահմանները ևս որոշվել են այնտեղ հայոց լեզվի տարածվածության կամ հայերենով խոսող բնակչության գերակայության իրողություններով: Հայկական լեռնաշխարհում (ներառյալ Արցախում) հայ ժողովրդի կազմավորման գործընթացն ավարտվել է մ.թ.ա. VII – VI դարերում[260] և պատահական չէ, որ Հայկական լեռնաշխարհի լեզվական ամբողջական հայացումը ևս վերջնականապես ավարտվել է այդ նույն դարերում[261]: Իսկ դա նշանակում է, որ արդեն մ.թ.ա. VII -VI դարերում Հայկական լեռնաշխարհում (ներառյալ նրա անբաժանելի մաս Արցախում) բնակչությունը գերազանցապես հայ էր: Հայոց լեզվի և նրա կրող (նրանով խոսող) հայ բնակչության գերազանցությունով էին պայմանավորված մ.թ.ա. VI – III դարերում Հայոց Երվանդունյաց և մ.թ.ա. II – I դարերում Հայոց Արտաշիսյան և I – IV դարերում Հայոց Արշակունյաց կենտրոնաձիգ պետությունների գոյությունը, որոնց կազմում էր գտնվում նաև Արցախը: Ընդ որում՝ Արցախը Հայոց Արտաշիսյան և Հայոց Արշակունյաց պետությունների (Մեծ Հայքի) 10-րդ նահանգն էր իր 11528 քմ² տարածքով[262] և հայահոծ, հայախոս բնակչությամբ[263]. Արցախի նահանգն զբաղեցնում էր Մեծ Հայք պետության ընդհանուր 312795 քմ² տարածքի 3.7 %-ը[264]:

Հայ պատմագիրները, որոնք աներկբա ներկայացրել են հայ պետա-քաղաքական մտքի զարգացման մակարդակն իրենց ապրած ժամանակաշրջաններում, Հայաստանի պետական սահմանները սկսել և ավարտվել են հայոց լեզվի տարածվածության-գերակայության հանգամանքներով պայմանավորված: Փ.Բուզանդը Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Պարթևի (353-373թթ.) Հունաստան մեկընդմիշտ գնալու որոշման կապակցությամբ Մեծ Հայք պետությունում առաջացած համազգային տխրությունը ներկայացնում է այսպես. «Իսկ հայերեն խոսող ամբողջ աշխարհը՝ բոլոր գավառներում, կողմերում, տեղերում, մեծամեծ աշխարրհականները, գավառապետերը, նշանավոր ցեղերի նահապետերը և ամբողջ քահանայական ուխտը ժողովրդի բազմության հետ ընկղմված էին սգի ու տրտմության մեջ … [265]»: «Հայերեն խոսող ամբողջ աշխարհը» հայերեն խոսող ամբողջ Մեծ Հայք պետությունն էր իր 15 նահանգներով, այդ թվում՝ Արցախ նահանգով: Իսկ դեպքը տեղի էր ունենում IV դարի II կեսում: Փ.Բուզանդը մեկ այլ տեղ տալիս է Մեծ Հայք ամբողջ պետության բնորոշումը՝ «հայ լեզվով խոսող Թորգոմական աշխարհ»[266] արտահայտությամբ: Արցախն այդ ժամանակ « հայ լեզվով խոսող Թորգոմական աշխարհի» 10-րդ նահանգն էր: Մ.Խորենացին ևս Հայկական պետության սահմանագլուխ էր համարում «ծայրք հայերէն խօսից»[267] կամ «եզր հայերէն խօսից … [268]»: Արցախը որպես Մեծ Հայք պետության 10-րդ նահանգ, ներառված էր նրա հայախոս-հայալեզու ոլորտի մեջ: Արցախը ոչ միայն էթնիկ հայախոս նահանգ էր (ու է), այլև ուներ և ներկայումս էլ պահպանում է հայոց լեզվի իր ուրույն բարբառը[269], որի մասին հայ մեծ բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը 1960թ. գրել է.

Ժայռի նման է այս հին բարբառը,

Ժայռի պես կոշտ է, չհղկված,

Ու ժայռի պես էլ կարծր է, համառ է,

Չի պոկի նրան ոչ մի հարված,

Շուրթերի վրա այնպես է բառը,

Ինչպես որ ժայռն է հողում խրված[270] …

Արցախի Լեռնային մասը մինչև 18-րդ դարի II կեսերն ամբողջովին հայաբնակ էր[271], իսկ նրա Դաշտային մասերում մահմեդական տարրերը՝ պարսիկները, արաբները շատ քիչ թվաքանակներով թափանցել են պարսկական ու արաբական տիրապետությունների շրջանում, որոնք ժողովրդագրական առումով չնչին տոկոսներ են կազմել: 11-12-րդ դարերից սկսած Արցախի դաշտային հատվածներում և Մուղամի դաշտավայրի հարևանությամբ սկսել են բնակվել Միջին Ասիայից եկած քոչվոր-թափառական («թյարաքամա») թուրք-սելջուկյան բարբարոս ցեղեր:

Համաձայն 13-րդ դարի պարսիկ անանուն աշխարհագրի. «Խաչենի (Արցախի) բնակչությունը հայկական է»[272]:

15-րդ դարում ղարաբաղում եղած գերմանացի ճանապարհորդ Շիլտբերգերը նշել է, որ «Ղարաբաղը գտնվել է Հայաստանում, հայկական գյուղերը հարկադրված են հարկ վճարել հեթանոսներին»[273]:

Ղարաբաղի խանության լեռնային շրջանները, որոնք համապատասխանում էին Պատմական Հայաստանի Արցախ նահանգին և Գարդման-Փառիսոս և Ծավդյաց երկրամասերին, 16-17-րդ դարերում ունեին հոծ հայկական բնակչություն: Առանձնապես աչքի էին ընկնում Դիզակի, Վարանդայի, Խաչենի, Ջրաբերդի և Գյուլիստանի գավառները, որոնք կառավարում էին հայ մելիքները և ներքին ինքնավարություն էին վայելում[274]: 1699թ. սեպտեմբերի 22-ին Իսրայել Օրու կողմից կազմված զեկուցագրում նշված էր, որ միայն Վարանդայի մելիքությունը Պարսկաստանի դեմ կարող էր դուրս բերել 6000, իսկ Քաշաթաղը՝ 10000 հայ զինվոր, մինչդեռ Ղարաբաղում եղած մահմեդական տարրերը զորք հանելու հնարավորություններ չունեին[275]: Լեոն 17-րդ դարավերջի և 18-րդ դարասկզբի Արցախի (Ղարաբաղի) ժողովրդագրական վիճակի վերաբերյալ գրել է. «Ղարաբաղի լեռնաստանը միշտ անաղարտ է պահել ազգագրական հարազատ կերպարանքը: Այստեղ միշտ ապրում էր հոծ և միապաղաղ հայ ազգաբնակչություն, որ բնիկ էր, չուներ բոլորովին կամ շատ քիչ ուներ իր մեջ եկվոր այլատարրություն: Մի ժողովուրդ, որ անհիշելի ժամանակներից կառչում է իր հողին ու բնության, նրանց աշխատակցությամբ իր համար բնավորություն և խառվածք է մշակում, իր ինքնուրույն հոգեբանությունն է ուժեղացնում և տիրական դարձնում»[276]: 1722թ. Ղարաբաղն ի վիճակի էր թշնամու դեմ հանել 40-60000-անոց հայկական բանակ[277]: Նույն թվականի օգոստոսի 18-ին Ղարաբաղն արդեն կազմ ու պատրաստ ուներ 40000-անոց հայկական զորք և, անհրաժեշտության դեպքում, այն կարող էր համալրել ևս 40000-ով[278]: 1722թ. աշնանը Ղարաբաղն Անդրկովկաս եկող ռուսական բանակին օգնելու նպատակով տրամադրում էր արդեն պատրաստ 60000-անոց հայկական զորք[279]: 1725թ. հուլիսի 25-ին հայ մելիքները Գանձասարից Ռուսաստանի կայսրուհի Եկատերինա 1-ին հղած իրենց աղերսագրում նշել էին, որ Ղարաբաղի յուրաքանչյուր գավառում կար 30, 40, 50 հայկական գյուղ, ամեն մի գյուղում՝ 600, 500, 400, 200, 100 և 50 ծուխ հայ[280]: Նույնիսկ թուրքական աղբյուրներն էին նշում, որ Ղարաբաղի լեռնային գյուղերի բնակչությունը բաղկացած է «հայոց ցեղից»[281]: 1725թ. դրությամբ Ղարաբաղն ուներ 500000, իսկ Սյունիքը (Կապանը)՝ 500000-ից էլ ավելի (երկուսը միասին՝ ավելի քան 1 մլն) հայ բնակչություն[282]: Վրաց Իրակլի II թագավորը 1769թ. իր գրության մեջ նշել էր. «Խամսը (Ղարաբաղը – Տ.Ս.) կազմում է մի տիրույթ, որոնք յոթ մելիքական կառավարչություններ են, ամբողջ ժողովուրդը հայկական օրենքով է, այդ տիրույթում է գտնվում Հայոց պատրիարքը[283]»:

18-րդ դարի 2-րդ կեսերին Ղարաբաղի երկու թուրք խաների (Փանահ խանի և Իբրահիմ խանի) կողմից Շուշի և Ղարաբաղի այլ վայրեր թուրք-թաթար և այլ թրքալեզու քոչվոր, թափառական ցեղերին տեղավորել-բնակեցնելու, ինչպես նաև դեպի Անդրկովկասի այլ վայրեր 60000 ծուխ (300000) արցախահայերի քշել-հեռացնելուց հետո[284], Ղարաբաղի ժողովրդագրական վիճակը լուրջ փոփոխության ենթարկվեց՝ ի վնաս հայերի: Ղարաբաղում մնաց 11000 ծուխ (մոտ 55000) հայ բնակիչ[285]: Ահա թե ինչու էին հայ մելիքներն ու ազգային-ազատագրական գործիչները շտապում օր առաջ միանալ Ռուսաստանին: Այս իրավիճակին քաջատեղյակ Գրիգորի Ալեքսանդրի Պոտյոմկինը՝ Եկատերիա II թագուհու (1763-1796) աջ ձեռքը և «Տավրիկյան իշխան» տիտղոսակիրը, որի ձեռքում էր գտնվում ռուսական արքունական ամբողջ գործը, 1783թ. ապրիլի 6-ին Հյուսիսային Կովկասի կառավարիչ և զորքերի հրամանատար (իր ազգակից), գեներալ Պավել Սերգեևի Պոտյոմկինին հրահանգում էր. «Շուշիի Իբրահիմ խանին պետք է պաշտոնանկ անել, որովհետև Ղարաբաղն այսուհետև կկազմի անկախ, բացի Ռուսաստանից ոչ ոքի չենթարկված մի երկիր: Ամեն ջանք գործ դրեք, որ այս նոր երկիրը կազմակերպվի ժողովրդի համար ամենաշահավետ կերպով: Այս միջոցով ուժեղ հայկական նահանգները կհետևեն այս օրինակին»[286]:

Իշխան Գ.Ա.Պոտյոմկինը վերոհիշյալի մասին անմիջապես Եկատերինա II թագուհուն գրել էր. «Այսպիսով, Ասիայում կվերանորոգվի մի քրիստոնեական պետություն՝ համաձայն Ձեր կայսերական մեծության խոստումներին, որոնք իմ միջոցով հաղորդված են Հայոց մելիքներին»[287]:

Պարսկական իշխանությունների քաջալերմամբ Ղարաբաղի մահմեդական (թուրք) Իբրահիմ խանն իր հայաթափման գործը հասցրեց այնպիսի ավարտի, որ 1805թ. Ռուսաստանի հետ Ղարաբաղին միանալու և 1822թ. համանուն խանության վերացման շրջանում Ղարաբաղում մնացել էր ընդամենը 5107 ծուխ[288] (25-26000), իսկ ըստ մեկ այլ աղբյուրի՝ 4000 ծուխ[289] (20000) հայ:

1828թ. փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի պայմանագրով Պարսկաստանից Արևելյան Հայաստան ներգաղթած հայերից 700 ծուխ (մոտ 3500) հոգի ուղարկվեց Ղարաբաղ, որից 300 ծուխը (մոտ 1500 հոգին) ետ վերադարձավ, իսկ այնտեղ մնացած 400 ծխի (մոտ 2000 հոգու) զգալի մասը տեղում զոհվեց խոլերայի համաճարակի հետևանքով[290]: Պարսկաստանից Ղարաբաղ (Տերտեր գյուղ) բերվեց նաև 100 ծուխ ասորի, բայց նրանք տեղափոխվեցին Հայկական մարզի Երևանի խանության Կուլյասոր գյուղ[291]:

1813թ. Գյուլիստանի պայմանագրով Ռուսաստանի հետ Ղարաբաղը վերջնականապես միավորվելուց, 1822թ. Ղարաբաղի խանության վերացումից և այնտեղ ռուսական կառավարչական համակարգ հաստատվելուց հետո Ղարաբաղի ժողովրդագրական վիճակը հայանպաստաբար սկսեց բարելավվել. 1914թ. դրությամբ ՀԱԵ-ու Ղարաբաղի (Արցախի) թեմն արդեն ուներ 206768 արցախաբնակ հայ անդամ, 224 հայկական գյուղ, 222 գործող հայկական եկեղեցի և 188 հոգևոր աստիճանավոր ծառայող: Տպավորիչ էր հատկապես Ղարաբաղի վարչա-քաղաքական, հոգևոր-մշակութային կենտրոն Շուշի քաղաքի ժողովրդագրական դրության հայօգուտ բարելավումը 1830-1920թթ. ժամանակաընթացքում:

Այսպես. Շուշին 1830-1834թթ. ուներ 5566 արական սեռի բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 4-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (11581), Երևանից (6135) և Ախալցխայից (5864) հետո[292]:

Շուշին 1950թ. ուներ 12724 բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 5-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (30814), Շամախուց (19558), Գանձակից (12996) ու Երևանից (12815) հետո[293]:

Շուշին 1873թ. ուներ 24552 բնակիչ և այդ ցուցանիշով Անդրկովկասի 2-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից հետո: Ի դեպ, 1873թ. Բաքուն ուներ 15105, իսկ Երևանը՝ 11938 բնակիչ[294]:

Շուշին 1886թ. ուներ 26806 բնակիչ, որի 56.7 տոկոսը հայեր էին: 1886թ. բնակչության թվով Շուշին Անդրկովկասի 3-րդ քաղաքն էր Բաքվից (86611) և Թիֆլիսից (78445) հետո[295]:

Շուշին 1897թ. ուներ 25881 բնակիչ, որի 55.7 տոկոսը հայեր էին: 1897թ. բնակչության թվով Շուշին Անդրկովկասի 8-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (159590), Բաքվից (111904), Գանձակից (33625), Քութաիսիից (32476), Ալեքսանդրապոլից (30616), Երևանից (29006), Բաթումիից (28508) հետո[296]:

Շուշին 1913 (1914) թթ. ուներ 42569 բնակիչ, որի 53.3 տոկոսը հայեր էին: 1913-1914թթ. Շուշին բնակչության թվով Անդրկովկասի 6-րդ քաղաքն էր Թիֆլիսից (344629), Բաքվից (248812), Քութաիսիից (57917), Գանձակից (56316) և Ալեքսանդրապոլից (51316) հետո[297]:

Շուշին 1916թ. ուներ 43381 բնակիչ, որի 53.3 տոկոսը հայեր էին[298]:

Շուշին 1920թ. սկզբում ուներ 60000 բնակիչ, որի 47000-ը կամ 78.3 տոկոսը հայեր էին[299]: 1920թ. մարտի 23-ին Ադրբեջանի մուսավաթական իշխանության կողմից Շուշիում կազմակերպված հայերի կոտորածներին զոհ գնաց 30.000-ից ավելի հայ, իսկ կենդանի մնացած հայերի մեծ մասը բռնագաղթեց քաղաքից[300] :

Այսպիսով, 1830-1816թթ. Շուշի քաղաքի բնակչության պարզ, իսկ 1920թ. սկզբում՝ բացարձակ մեծամասնությունը (60.000-ից՝ 47000-ը) հայեր էին:

1921թ. հուլիսի 5-ին Ստալինի կամայական որոշմամբ Ղարաբաղը Ադրբ. ԽՍՀ-ին նվիրելու դրությամբ Ղարաբաղի Լեռնային մասի 131500 բնակչության 94,4 % -ը եղել են հայեր: Այդ ժողովրդագրական վիճակով էլ 1923թ. հուլիսի 7-ին Ադրբ. ԽՍՀ-ի կազմում ստեղծվել է ԼՂԻՄ-ը, որը ուներ 4,4 հազ կմ² տարածք և 5 վարչական շրջաններ (Ստեփանակերտի, 1979 թվականից՝ Ասկերանի, Մարտակերտի, Մարտունու, Հադրութի և Շուշիի շրջաններ[301]):

ԼՂԻՄ-ի 1926թ. 125300 բնակչից 111700-ը (89,1%-ը) եղել են հայեր, 12600-ը (10,1%-ը)՝ ադրբեջանցիներ (այն ժամանակ՝ թուրք-թաթարներ):

ԼՂԻՄ-ի 1939թ. 150800 բնակչից 132800-ը (88,1%-ը) եղել են հայեր, 14100-ը (9,3%-ը)՝ ադրբեջանցիներ:

ԼՂԻՄ-ի 1959թ. 139400 բնակչից 110100-ը (84,4%-ը) եղել են հայեր, 18000-ը (13,8%-ը)՝ ադրբեջանցիներ:

ԼՂԻՄ-ի 1970թ. 150300 բնակչից 121100-ը (80,6%-ը) եղել են հայեր, 27200-ը (18,1%-ը)՝ ադրբեջանցիներ:

ԼՂԻՄ-ի 1979թ. 162200 բնակչից 123100-ը (75,9%-ը) եղել են հայեր, 37300-ը (22,9%-ը)՝ ադրբեջանցիներ:

Ադրբեջանական իշխանությունների հայահալած քաղաքականության հետևանքով ԼՂԻՄ-ի հայ ազգաբնակչութունը 1923թ. 94,4 %-ից 1979թ. իջել է 75,9 %-ի, իսկ ադրբեջանական բնակչությունը 1923թ. մոտ է 5%-ից 1979թ. հասել է 22,9 %-ի: Կամ՝ 1926-1979թթ. հայերը ԼՂԻՄ-ում ավելացել են 10,2 %-ով, մինչդեռ ադրբեջանցիները՝ համարյա 3 անգամ:

ԼՂԻՄ-ի 1989թ. 189000 բնակչից 145400-ը (76,9%-ը) եղել են հայեր, 40500-ը (21,4%-ը)՝ ադրբեջանցիներ:

Այս դրությամբ ԼՂԻՄ-ն ուներ 195 դպրոց, 32000 աշակերտ և 4364 ուսուցիչ[302]:

ԼՂԻՄ-ի 4,4 հազ. կմ² տարածքից Ստեփանակերտի (Ասկերանի)[303] շրջանին բաժին էր ընկնում 900 կմ², Մարտակերտի[304] շրջանին՝ 1700 կմ², Մարտունու[305] 800 կմ² շրջանին, Հադրութի[306] շրջանին՝ 700 կմ² և Շուշիի[307] շրջանին՝ 300 կմ² տարածք:

Ընդ որում 1990թ. Ասկերանի[308] շրջանն ուներ 22800, Մարտակերտի[309] շրջանը՝ 49900, Մարտունու[310] շրջանը՝ 29900, Հադրութի[311] շրջանը՝ 15200 և Շուշիի[312] շրջանը՝ 20400 բնակիչ: ԼՂԻՄ-ի կազմի մեջ չմտնող Շահումյանի[313] շրջանն ուներ 600 կմ² տարածքը և 20000 բնակիչ, որից 17000-ը՝ հայեր:

Չնայած ադրբեջանական գաղութատիրության հայաթափման ջանքերի, ԼՂԻՄ-ը, այնուամենայնիվ ուներ մարդաշատ տասնյակ գյուղեր:

1989թ. տվյալներով առավել մարդաշատ էին՝ Ճարտարը՝ 4200, Բերդաշենքը՝ 1560, Գիշին՝ 1418, Սոսը՝ 1038, Թաղավարդը՝ 1280, Մաճկալաշենը՝ 599, Խնուշինակը՝ 630, Ավետարանոցը՝ 1021, Արցախաշենը՝ 601, Խրամորթը՝ 689, Բադարան՝ 849, Խնձիրստանը՝ 682, Այգեստանը (Չայլու)՝ 2800, Հաթերքը՝ 2654, Թալիշը՝ 2205, Վաղուհասը՝ 1395, Վանքը՝ 1443, Ներքին Հոռաթաղը՝ 1423, Մաղավուզը՝ 1177, Առաջաձորը՝ 1072, Մեծ Թաղերը (Մեծ Թազլար)՝ 1501, Տումին՝ 904, Ազոխը՝ 733 և այլն[314]:

ԼՂԻՄ-ի քաղաքային բնակավայրերի ժողովրդագրական վիճակը 1990թ. դրությամբ հետևյալն էր. Մարտակերտն[315] ուներ 9000, Մարտունին[316]՝ 7700, Լենինավանը[317] (Մարգուշավան)՝ 4700, Հադրութը[318]՝ 2300, Կարմիր Շուկան[319]՝ 1100 բնակիչ: Շուշի քաղաքում 1989թ. կար 13500 բնակիչ, որից մոտ 2000-ը՝ հայեր[320]: 1992թ. մայիսի 9-ին հայ ազատամարտիկների կողմից Շուշին ազատագրվելուց հետո այնտեղ եղած ադրբեջանցիները հեռացան քաղաքից: 2020թ. նոյեմբերի 9-ի դրությամբ Շուշի քաղաքն ուներ 5000 բնակիչ՝ համարյա բոլորը հայեր: 1990թ. Ստեփանակերն ուներ մոտ 60000 բնակչություն, բայց 1995թ. այդ թիվը հասավ 80000-ի՝ համարյա բոլորը հայեր[321]:

2020թ. նոյեմբերի 9-ին ՌԴ-ի, ԱՀ-ի և ՀՀ-ի ընդունած համատեղ հայտարարությունից հետո ԼՂՀ (ԱՀ) ժողովրդագրական վիճակը վերածվեց քաոսի:

1988-1992թթ. Բաքվի, Սումգայիթի, Կիրովաբադի և Ադրբեջանի այլ վայրերում կատարված հայերի ցեղասպանություններից մազապուրծ փախած մոտ 22 000 հայեր պատսպարվեցին ԼՂԻՄ-ում, իսկ ավելի քան 350000 հայեր էլ տեղափոխվեցին Հայաստան ու այլուր: ԼՂԻՄ-ը այդ ընթացքում լքեցին շուրջ 40 000 ադրբեջանցիներ:

ԼՂԻՄ-ի բնակչությունը հիշյալ տեղաշարժերի արդյունքում կազմում էր շուրջ 150000, որի համարյա 97 %-ը կազմում էին հայերը:

1991թ. սկզբում ԼՂԻՄ-ը ուներ 214 դպրոց և 36000 աշակերտներ: 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին ԼՂԻՄ-ի և 1920-ական թվականներին նրանից բռնանջատված Շահումյանի շրջանի միավորմամբ հիմնադրվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ ԼՂՀ), որի արդյունքում վերջինս ուներ 5000 կմ² տարածք, ինչպես նաև (արդեն Շահումյանի շրջանի 20000 բնակչությամբ հանդերձ)՝ մոտ 170000 բնակչություն: Ցավոք, 1992թ. հունիսի 13-ի ողբերգական դեպքերի հետևանքով Շահումյանի շրջանի շուրջ 17000-անոց հայությունը դուրս մղվեց իր հայրենիքից ու հեռացավ ՀՀ և նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքները, նրանցից քչերը մնացին Ղարաբաղի այլ շրջաններում:

2003թ. դրությամբ ԼՂՀ-ի բնակչությունը կազմել է 140000 մարդ, որի 99,3 %-ը՝ հայեր[322]:

2020թ. նոյմեբերի 9-ի դրությամբ Արցախի Հանրապետությունը (ԼՂՀ-ը) ուներ շուրջ 150000 բնակչություն, որի 99 %-ը հայեր:

Տիգրան Ղևոնդի Սահակյան

Պետականագետ, Հայկական հարցի փորձագետ

Երևան, 02.02.2021թ.

---

[1] ա) Г.А. Капанцян, “Chetto-Armeniaca”, Ереван, 1931г., с. 104.

բ) Г.А.Меликишвили, “Древневосточные материалы по истории народов Закавказья” (այսուհետ՝ “ДМИНЗ”), Тбилиси, 1954г., с. 68.

գ) Նույնի, “Урартские клинообразные надписи” (այսուհետ՝ “УКН”), изд. АН, СССР, М., 1960г., 310, УКН-161.

դ) «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (այսուհետ՝  «ՀՀՇՏԲ»), հ. 5, Երևան, 2001թ., էջ 210,

ե)Անանիա Շիրակացի. «Մատենագրություն» («Աշխարհացոյց», Երևան, 1979թ., էջ 291, 295)

զ) Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանը ըստ  «Աշխարհացոյց»-ի», Երևան, 1963թ., էջ 66-70 և 41:

[2] ա) Г.А. Меликишвили, “Новая урартская надпись из Иранского Азербайджана” (АН СССР, институт истории, “Вестник древней истории”, журнал, № 3, Москва, 1960г.).

բ) Мohammad Javad Maskir, “The history of Urartian Nation and the Discovary of an Urartu Inscription in Iranian Azerbaijan. With a Survey Report in English by Dr. Rishard N.Frye”, Tehran, 1953.

[3] W.C.Benedict, “Two Urartian Inscriptions from Azerbaijan” (Foreign Service Institute, Journal of Cuneiform Studies, Beirut, Lebanan, vol. XIX, № 2, 1965, p. 36, 38 (ընդհանուր՝ էջեր 35-40).

[4] ա) Strabo, XI, XIV, 5.

բ) The Geography of Strabo with an English Translation by Horace Leward Jones, vol. V, London, 1954, p. 322-324.

գ) A.Ш.Мнацаканян, “О литературе Кавказской Албании”, Ереван, 1969г., с. 19, 27-28.

դ) Հայ ժողովրդի պատմություն (այսուհետ՝ ՀԺՊ), ՀՍՀ ԳԱ հրտչ., Երևան, 1971թ., հ. 1, էջ 508,

ե) Մովսես Խորենացի «Հայոց պատմություն» (այսուհետ՝ Մ.Խորենացի, «ՀՊ»), թարգմ. Ստ.Մալխասյանի, Երևան, 1990թ.

զ) Мовсес Хоренаци, “История Армения”, Москва, 1893г., с. 93.

[5] ա) Г.А.Меликишвили, “ДМИНЗ”, с. 68.

բ) Նույնի “УКН”, 310, 161.

[6] Strabo, XI, XIV, 4.

[7] ա) Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի» (ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.), Երևան, 1963թ., էջ 34, 41, 46, 52, 60, 62, 66, 70-71, 77, 80, 82, 88-89, 106, 109, 117, 118, 120,

բ) Г.А. Капанцян, “Chetto-Armeniaca”, Ереван, 1931г., с. 104.

[8] Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն հայոց» (թարգմ. Ստ.Մալխասյանցի), «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1988թ., դպր. 4, գլ. Ծ, էջ 207:

[9] ա) Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», Թիֆլիս, 1909թ., § 795, էջ 414,

բ) Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն», Թիֆլիս, 1913թ., գիրք II, գլուխ 8, էջ 113,

գ) Н.Адонц, «Армения в Эпоху Юстиниана», Ереван, 1971г., с. 251.

[10] ա) “Нагорный Карабах” (историческая справка) (այսուհետ՝ “НК”), Ереван, 1988г., с. 7-8 и т.д.

բ) Վարդան, «Աշխարհագրություն», Փարիզ, 1960թ., էջ 11.

գ) Սերգեյ Մելքումյան, «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության աշխարհագրություն» (այսուհետ՝ «ԼՂՀԱ»), Երևան, 1998թ. էջ 13 և այլն,

դ) Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» (այսուհետ՝ Մ.Կաղանկատվացի՝ «ՊԱԱ»), թարգմ. Վ.Առաքելյան, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1969թ. էջ 266,

ե) Բ.Ուլուբաբյան, «Խաչենի իշխանությունը 10-16-րդ դարերում», Երևան, 1975թ.,

զ) Կոստանդին Ծիրանածին, «Բյուզանդական աղբյուրները արարողությունների մասին», գիրք II, գլ. 48 («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 6), Երևան, 1970թ., էջ 151:

[11] ա) «НК», с. 8.

բ) «Քարթլիս ցխովրեբա», h. 2, Թբիլիսի, 1959թ., էջ 240 (վրաց լեզ.):

[12] Նույն տեղերում:

[13] ա) И.П.Петрушевский, “Хамдаллах Казвини как источник социально – экономической истории Восточного Закавказья” (“Известия” АН СССР), 1937г., № 4, с. 873-920.

բ) Hamd-Allah Mustawfi Qazwin. The Geographical Part of the Nuzhat-al-Qulub. Transl. by G. Le Strange, Leyden, 1919, p. 173, 174.

գ) “НК”, с. 8.

[14] Նույն տեղերում:

[15] История Грузии, т. 1 (ред.кол.: Н.Беренишвили, Б.Донуа, Г.А.Меликишвили), Госиздат “УПЛ”, Тбилиси, 1962г., с. 260.

[16] ա) Րաֆֆի (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան), «Խամսայի մելիքությունները 1600-1827»,  Երևան, 1959թ., «Հայպետհրատ», էջ 165-395, հատկապես՝ էջեր 165-180,

բ) Թ.Խ Հակոբյան, «Ուրվագծեր Հայաստանի պատմական աշխարհագրության» (այսուհետ՝ «ՈւՀՊԱ»), Երևան, 1960թ., էջ 359-360,

գ) «Հայկական հարց» (այսուհետ՝ «ՀՀ»), Երևան, 1996թ., էջ 367:

[17]  «ԼՂՀԱ», էջ 12:

[18] Ս.Տ.Երեմյան, «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի», էջ 117-118:

[19] Նույնը, էջ 117:

[20] «ԼՂՀԱ», էջ 12:

[21] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (տե՛ս «Արցախ և Ուտիք» քարտեզը),

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (տե՛ս «Պատմական Հայաստանի Արցախ և Ուտիք նահանգները» քարտեզը):

[22] Նույն տեղերում:

[23] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 66, 117:

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 («Արցախ և Ուտիք» քարտեզը),

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 75-76:

[24] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 90:

[25] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 88, 117:

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզը):

[26] ա) Ս.Տ. Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 60, 117,

բ) Ղ.Ալիշան, «Հայապատում», Վենետիկ, 1901թ., էջ 385,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզ):

[27] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 44, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզ)

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ):

[28] ա) Ս.Տ. Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 82, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզը),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ):

[29] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 66, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզը),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ):

դ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», էջ 226:

[30] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 77, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզը):

[31] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 75, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզը),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ) և էջ 73,

դ) «Հայկական հարց», էջ 367,

ե) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գիրք 2, Երևան, 1973թ., էջ 140-141, 200-204, 267, 271-272, 591, ծնթ. 31 (էջ 606),

զ) Эзов Г.А., “Сношение Петра Великого с армянским народом”, СПб, 1898г., с. 429,

է) Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյան, «Արցախ», Բաքու, 1895թ., էջ 423,

ը) պրոֆ. Ա.Գ.Աբրահամյան, «Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ – ռուսական հարաբերությունների պատմությունից» (ուսումնասիրություններ և վավերագրեր), ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1953թ., էջ 121,

թ) “Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в., сборник документов” (под ред. Ашота Иоаннисяна), т. II, ч. 1, Ереван, 1964г., с. XLI-XLII.

ժ) А.А.Цагарели, “Граматы и другие исторические документы XVIII столетия, относящеся к Грузии”, СПб, 1891г., с. 434-435.

ժա) Րաֆֆի, նշվ. աշխ., գլ. XI, էջ 203-208:

[32] ա) Ս.Տ.Երեմյան, էջ 71, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ.1, էջ 507 (քարտեզ),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ):

[33] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 115, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզ),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ), էջ 22, 6, 110,

դ) Անանիա Շիրակացի, «Մատենագրություն» («Աշխարհացոյց»), Երևան, 1979թ., էջ 303-304:

[34] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 62, 117,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507 (քարտեզ),

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 14 (քարտեզ):

[35] ա) Պլուտարքոս, Կենսագրություններ, Պոմպեոս, 33 (թարգ. Ս.Գրքաշարյանի), Երևան, 2001թ., էջ 265,

բ) Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա.Դիոն Կասսիոս, գր. XXXVI, 53, 1-3, էջ 141 (թարգ. Ս.Տ.Կրկյաշարյանի), Երևան, 1976թ.,

գ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118,

դ) История Древного Рима (под ред. А.Г.Бокщанина и В.И.Кузищина), Москва, 1971г., с. 221.

ե) Т.Моммзен, История Рима (перевод с немецкого, примечание Ф.М.Ллурье ЦПб, Лениздат, 1993г., с. 198.

[36] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 117:

[37] ա) Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, 9, Հին հունական աղբյուրներ, Ա.Հովսեպոս Փլավիոս, 101-103 (էջ 79) և Դիոն Կասսիոս, գիրք 62, 19-23 (198-202),

բ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 118,

գ) Մ.Խորենացի, «Հայոց պատմություն» (թարգ. Ստ.Մալխասյանի), Երևան, 1990թ., գիրք II, գլ. ԼԸ,

դ) Tacitus, Historiae, Annales, XV, 15, Cambridge, Mass.-london, 1956 (loeb classicae library).

[38] Н.Адонц, “Фауст Византийский как историк” (“Христианский Восток”, т. VI, вып. III, СПб, 1922г. ст. 244-245.

[39] ա) Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1977թ.., էջ 12, ծանոթ. 48 (էջ 182-183),

բ) Ագաթանգեղոսի պատմության հունական նորահայտ խմբագրությունը («Վարք») (թարգ. Հ.Բարթիկյանի, առաջաբան և ծանոթ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), Էջմիածին, Էջմիածին, 1966թ., էջ 98, 164-168,

գ ) G.Garitte, la Vie grecque inedited de St. Gregoir d’Armenie, Analecta Ballandiana, t. 83, q.-3-4, 1965.

դ) Նույնի՝ Documents pour letude livre d’Agathange, Vatican, 1946.

ե) H.Mapp, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием (арабская версия), СПб, тип. Имп. Ак. Наук, 1905г.

զ)Ա.Տեր-Ղևոնդյան, «Ագաթանգեղոսի արաբական խմբագրության նորահայտ ամբողջական բնագիրը» («Պատմաբանասիրական հանդես», I, Երևան, 1973թ.):

[40] Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», ծանոթ. 44 (էջ 178-179):

[41] Նույն տեղում:

[42] Նույնը, էջ 130-131:

[43] Ագաթանգեղոս, «ՊՀ», Երևան, 1977թ.., էջ 130-131:

[44] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 211-212,

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 6, 17, 107, 123,

գ) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70:

[45] ա) H.Mapp, “Крещение армян, грузин, абхазов и аланов святым Григорием” (арабская версия), СПб, тип. Имп. Ак. Наук, 1905г., с.   113-115, 117, 137, 154.

բ) Ագաթանգեղոս, «ՀՊ», ծնթ. 44, էջ 178-179 (ծնթ. և թարգմ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), էջ 124-126, 130-131, 140,

գ) Մովսես Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», էջ 6-7,

դ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 2, գլ. ՂԱ, ՁԶ,

զ) Ագաթանգեղոսի պատմության հունական նորահայտ խմբագրությունը («Վարք») (թարգ. բնագրից Հ.Բարթիկյանի, առաջաբ. և ծանոթ. Ա.Տեր-Ղևոնդյանի), Էջմիածին, 1966թ., էջ 98, 164-168,

է) G.Garitte, documents pour letude du livre d’Agathange, Vatican, 1946.

ը) Նույնի՝ la Vie grecque inedite de St. Gregoir d’Armenie, Analecta Ballandiana, t. 83, q-3-4, 1965.

[46] Նույն տեղերում:

[47] “История Грузии”, т. 1, с. 102.

[48] ա) The Noeldeke, “Etudes Historuques sur la Perse Ancienne”, Paris, 1896, p. 158-160.

բ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 1, Երևան, 1966թ., էջ 512-513,

գ) Ա.Գարագաշյան, «Քննական պատմություն հայոց», մաս – Գ, Թիֆլիս, 1895թ., էջ 215:

[49] ա) Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի» (թարգմ. Մ.Աբեղյանի), Երևան, 1981թ., գլ. Ժ, ԺԲ, ԺԳ, ԺԴ, ԺԷ, ԺԸ, ԻԱ,

բ) Մովսես Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. Կ

գ) ՀԺՊ, հ. II, էջ 124,

դ) «ԼՂՀԱ», էջ 6, 107, 123:

[50] ա) Կորյուն, «ՎՄ», գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ,

գ) Պրոֆ դոկտ. Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 1, Երևան, 1933թ., հ. 1, էջ 180,

դ) Կ.Կեկելիձե, «Վրաց գրականության պատմություն», հ. 1, Թիֆլիս, 1923թ., էջ 28-31 (վրացերեն):

[51] ա) Կորյուն, «ՎՄ», գլ. ԺԵ, ԻԱ,

բ) Մ.Խորենացի, գիրք 3, գլ. ԾԴ, ԾԸ, Կ:

[52] ա) Կորյուն, գլ. «ՎՄ», ԺԲ, ԺԳ, ԺԸ,

բ) Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք III, գլ. Կ,

գ) Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. II, էջ 124,

դ) Հրաչյա Աճառյան, «Աղվանական այբուբենը», (“ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալի տեղեկատու” ),  Երևան, 1941թ., № 3-4,

ե) Նույնի՝ «Հայկական գրերը», Երևան, 1968թ., էջ 216-231,

զ) Абраамян А.Г., “Дешифровка надписей Кавказских агван”, Ереван, 1964г.

է) А.Ш.Мнацаканян, “О литературе Кавказской Албании”, Ереван, 1969г.

ը) Абуладзе, “К открытию альфавита Кавказских албанцев” (“Известия инст. языка, истории и

матеральной культуры им. акад. Марра грузинского филиала АНСССР”, М., 1938г., т. 4.

թ) Шанидзе А., “Новооткрытый альфавит Кавказских албанцев и его значение для науки   (“Изв. инс яз.,

ист. и мат. культуры им. академика Марра грузинского филиала АНСССР”), 1938г. т. 4.

ժ) Шанидзе А., “Язык и письмо Кавказских албанцев” (“Вестник отдела общ. наук АН Груз. ССР”),

Тбилиси, 1960г., № 1.

ժա) Тревер К., “Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н.э. – VII в. н.э.”, М.-Л, 1959г.

ժբ) Кан К., “Известия древных греческих и римский писателей о Кавказе”, Тифлис, 1884г.

[53] ա) Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 70, 115,

բ) Անանիա Շիրակացի, «Աշխարհացոյց», էջ 303-304:

[54] Լեո, Երկ. Ժող., հ. 2, գիրք 1, Երևան, 1967թ., էջ 306-311:

[55] ա) «Պատմություն Սեբէոսի», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1979թ., գլուխ ԽԸ, 20-25 (էջ 175),

բ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 2, գիրք 1, էջ 308-326,

գ) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 314-317:

[56] ա) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362,

բ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 2, գր. 1, էջ 362, 366-367:

[57] ա) ՀԺՊ, հ. 2, էջ 362-363,

բ) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 2, գր. 1, էջ 366:

[58] ա) Վարդան, «Աշխարհագրություն», Փարիզ, 1960թ., էջ 11,

բ) “НК”, с. 7.

գ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գլ. ԻԲ, էջ 266:

[59] Կոստանդին Ծիրանածին, «Բյուզանդական աղբյուրները արարողությունների մասին», գիրք II, գլ. 48 («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 6, Երևան, 1970թ., էջ 151):

[60] Վարդան, «Աշխարհագրություն», Փարիզ, 1960թ., էջ 11:

[61] ա) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գլ. ԻԲ, էջ 266,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, Երևան, 1982թ., էջ 665-666:

[62] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 248-249:

[63] Կոստանդին Ծիրանածին, նշվ. աշխ., գիրք II, գլ. 48:

[64] ա) Истотия Грузии, т. 1, с. 260.

բ) Պրոֆ դոկտ. Մելիքսեթ-բեկ, «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 2, Երևան, 1936թ., («Հրատարակչություն Մելքոնյան ֆոնդի»), էջ 14,

գ) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 309-312:

դ) Վարդան Արևելցի, «Տիեզերական պատմություն» (թարգմ. Գ.Բ.Թոսունյանի), Երևան, 2001թ., էջ 164-165,

ե) Կիրակոս Գանձակեցի, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1982թ., էջ 122-123,

զ) Ստեփանոս Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն», Երևան, 1986թ., էջ 316-317,

է) Ա.Խ.Շահնազարյան, «Վահրամյանների իշխանությունը», Երևան, 1990թ.

ը) «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. II, էջ 36,

թ) Գ.Հովսեփեանց, «Խաղբակենաք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ», Վաղարշապատ, 1928թ., էջ 21:

[65] ա) Истотия Грузии, т. 1, с. 260.

բ) Տ.Ղ.Սահակյան, «Մեծ Հայաստանի Գուգարք-Գոդերձական տարածաշրջանի քաղաքական և հոգևոր մշակութային ճակատագիրն ի սկզբանե մինչև 1980-ական թվականները», Երևան, 2004թ. Էջ 231 (քարտեզ № 9, Զաքարյան Հայաստանը XIIIդ. սկզբին (մոնղոլական նվաճումների նախօրյակին)),

գ) Ստ.Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն», էջ 316-317,

դ) «Վիմական տարեգիր» (կազմեց Կ.Կոստանյանցը), Պետերբուրգ, 1913թ.., էջ 39, 41-42, 71, 74, 50, 52, 68,

ե) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, Երևան, 1973թ., էջ 14-15:

զ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 785,

է) Նույնը, հ. 2, էջ 283,

ը) «ԼՂՀԱ», էջ 11, 22, 107, 118:

[66] ա) Գրիգոր Ակներցի (Մաղաքիա Աբեղա), «Պատմութիւն վասն ազգին նետոզաց», Երուսաղէմ, 1974թ., էջ 10-11,

բ) История Грузии, т. 1, с. 229,

գ) “Очерки истории СССР”, т. III (IX-XIII вв), М., 1953г., с. 687, премичание 1.

[67] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 245:

[68] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 329-330, 249:

[69] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 330-332:

[70] Նույնը, էջ 332:

[71] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 350, 357:

[72] Լեո, Երկ. ժող. , հ. 3, գր. 1, էջ 9-11:

[73] Նույնը, էջ. 12:

[74] ա) Լեո, Երկ. ժող. , հ. 3, գր. 2, Երևան, 1973թ., էջ 14,

բ) “Акты, собранные Кавказской Археографической комиссуей” (այսուհետ՝ АКАК), Тифлис, 1868г., т. V, № 34.

[75] ա) Լեո, Երկ. ժող. , հ. 3, գր. 2, էջ 14,

բ) Կարապետ եպիսկոպոս, «Դոփեանք և Մելիք-Շահնազարեանք» («Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին», Բ պրակ.), Էջմիածին, 1914թ., էջ 104:

[76] Լեո, Երկ. ժող. , հ. 3, գր. 2, էջ 19:

[77] Նույն տեղում:

[78] ա) Adam Olearus, les Voyages en Moscovie, Tartarie et Perse, Amsterdam, 1727, t. I, p. 522.

բ) Թ.Խ.Հակոբյան, «Երևանի պատմությունը (1500-1800)», Երևան, Երևանի համալս. հրատ., 1971թ.,  էջ 140:

[79] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 350, 357:

[80] ա) Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 358-360,

բ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 2, էջ 253-261, 342-429,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 635-636,

դ Րաֆֆի, Երկ. ժող., հ. 10, Երևան, 1959թ., Հայպետ. հրատ., էջ 165-180:

[81] «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 635:

[82] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 787:

[83] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 2, էջ 88-92,

բ) Г.А.Эзов, “Сношение Петра Великого с армянским народом”, СПб, 1898г., с. 154-157.

[84] ա) Г.А.Эзов, նշվ. աշխ., էջ 315-316.

բ) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 2, էջ 109-110:

[85] ա) Լեո, նշվ. աշխ., էջ 141-142,

բ) Ա.Գ.Աբրահամյան, «Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից (ուսումնասիրություն և վավերագրեր)», ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1953թ, էջ 121:

[86] Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 2, էջ 306-307:

[87] ա) Նույնը, էջ 344-345:

բ) Н.Ф.Дубровин, “Из истории войны и владычества русских на Кавказе”, кн. 2, СПб, 1871г., с. 29.

[88] ա) Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գր. 2, էջ 408-409:

բ) “Собрание актов, относящихся к обозрению истории армянского народа”, ч. 1, Москва, 1833г., с. 194-196 (Պավել I-ի կողմից Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսին ուղարկված այս հրովարտակն այժմ պահվում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանի արխիվային բաժնում (Ռուսական ցարերի և Նապոլեոն Ա-ի հրովարտակներ, № 2): Պատճեն տե՛ս նույն արխիվի կաթողիկոսական դիվան, թղթապանակ 8, վավերագիր 9):

[89] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 411:

[90] Նույն տեղում:

[91] «Հայկական հարց», էջ 367:

[92] ա) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գիրք 2, էջ 140-141,

բ) Эзов Г.А., “Сношение Петра Великого с армянсйим народном”, СПб, 1898г., с. 429.

[93] «ԼՂՀԱ», էջ 73:

[94] ա) Լեո, Երկ. Ժող., հ. 3, գիրք 2, էջ 140-141 և 591,

բ) Մակար Եպիսկոպոս Բարխուդարյան, «Արցախ». Բաքու, 1895թ., էջ 423:

[95] ա) Լեո, Երկ ժող., հ. 3, գիրք 2, ծնթ. 31 (էջ 606),

բ) Պրոֆ. Ա.Գ.Աբրահամյան, «Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից (ուսումնասիրություն և վավերագրեր), ՀՍՍՌ ԳԱ հրատչ., Երևան, 1953թ., էջ 121:»

[96] “Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века, сборник документов” (под ред. Ашота Иоаннисяна), т. II, ч. 1, Ереван, 1964г., стр. XLI-XLII.

[97] A.А.Цагарели, “Граматы и другие исторические документы XVIII столетия, относящеся к Грузии” СПб, 1891г., с. 434-435.

[98] ա) Լեո, Երկ ժող. հ. 3, գիրք 2, էջ 200-204, 267:

բ) Րաֆֆի, «Խամսայի մելիքությունները» (1600-1827), գլ. XI (էջ 203-208):

[99] ա) Լեո, Երկ ժող. հ. 3, գիրք 2, էջ 271-272,

բ) «Հայկական հարց», էջ 367:

[100] ա) Акты собранные Кавказскою Археографичeскою комиссиею, т. II, Тифлис, 1867г., с. 705.

բ) Լեո, Երկ ժող. հ. 4, էջ 248-251.

[101] Լեո, հ.4, էջ 382:

[102] Նույնը, էջ 398:

[103] Т.Кочарли (член –корреспондент АН Азерб. СС), ”Необходымое уточнение”, “Бакинский рабочий” (газета, N 133, 8 июня 1989г.).

[104] Լեո, Երկ. ժող., հատ. 4, էջ 248-254:

[105] ա) Լեո, Երկ. ժող., հատ. 4, Երևան, 1984թ., էջ 28, 300, 247,

բ) АКАК, т. II, с. 623.

[106] Լեո, հ. 4, էջ 30:

[107] ա) Լեո, հ. 4, էջ 247,

բ) АКАК, т. II, № 1240.

[108] ա) Լեո, հ. 4, էջ 166,

բ) АКАК, т. II, Тифлис, 1868г., № 1.

[109] ա) Լեո, հ. 4, էջ 184, 188,

բ) АКАК, т. II, № 108

[110] ա) АКАК, т. II, с. 705,

բ) Լեո, հ. 4, էջ 248-254:

[111] Լեո, հ. 4, էջ 252:

[112] АКАК, т. II, № 1714.

[113] ա) АКАК, т. III, Тифлис, 1868г., № № 610, 624, 600.

բ) Լեո, հ. 4, էջ 294-296:

[114] ա) Грант Аветисян, “Генералы-армяне в Российской империи” (“Амроц груп”), Ереван, 2008г., с. 140-146 и 252.

բ) Լեո, հ. 4, էջ 382-383, 394-398,

գ) Նույնի՝ հ. 3, գր. 2, էջ 409 և ծանոթ. 67 (էջ 614).

դ) М.Нерсисян, “Из истории русско-армянских отношений”, кн. I, Ереван, 1956г., с. 122-130, 170.

ե) М.Е.Коцебуй, А.С.Хумяков, И.М.Бакунин, “Жизнь генераль-лейтенанта князя Мадатова”, СПб, 1837г. (այս աշխատության 2-րդ հրատ-ը կատարվել է 1863թ. Պետերբուրգում):

[115] ա) Թ.Խ. Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 394,

բ)) С.Эсадзе, “Историческая записка  об упровлении Кавказом”, т. 1, Тифлис, 1907г., с. 65.

[116] Թ.Խ. Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 396:

[117] Т.Кочарлы, նշվ. աշխ., “Бакинский рабочий”, N 133, 8 июня, 1989г.

[118] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2., էջ 173-174:

բ) “Нагорный Карабах”, с. 16,

գ) “Отчет по главному управлению наместника Кавказского …”, Тифлис, 1873г., с. 49-50.

[119] ա) “Нагорный Карабах”, с. 16:

բ) “Отчет по главному управлению наместника Кавказского …”, Тифлис, 1873г., с. 49-50.

[120] В.А.Шнирельман, “Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье” (рецензент: Л.Б.Алиев), Москва, Академкнига, 2003г., стр. 33 (593с. – 2000 экз. – ISBN5-94628-118-6).

[121] Генераль А.И.Деникинь, “Очерки Русской Смуты”, т. IV, Берлин, 1952г., стр. 164.

[122] Векилов Р.А., “История возникновения Азербайджанской Республики”, Баку, 1919г. (в газете “Азербайджан” перепечатана в 1998г.), с. 22.

[123] Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ., էջ 157-158:

[124] Strabo, XI, V, 1.

[125] ա) Большая Советская Энциклопедия (այսուհետ՝ БСЭ), т. 7, с. 493, т. 11, с. 116, т. 14, с. 267, т. 25, с. 158, т. 26, с. 473.

բ) Переписи населения СССР 1970 и 1989гг.

[126] Նույն տեղերում:

[127] Նույն տեղերում:

[128] Նույն տեղերում:

[129] Նույն տեղերում:

[130] Նույն տեղերում:

[131] Նույն տեղերում:

[132] Նույն տեղերում:

[133] Նույն տեղերում:

[134] ДВП СССР, т. 1, М., 1957г., с. 34-35.

[135] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 1202, л. 8, 8 об, 9, 9 об.

[136] ЦГА Нахичеванской АСССР, ф. 314, с. 6.

[137] РГАСПИ, ф. 5, оп. 1, д. 2178, л. 1.

[138] В.Тархов, “Занятие г.Нахичевани и первая встреча Красной Армии с войсками Кемаль-Паши” (“Военный вестник”, 15.IV.1922г., № 8, с. 33-35).

[139] Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 679:

[140] ԽՍՀՄ այդ սահմանադրությունն ուժի մեջ է մտել 1924թ. Հունվարի 31-ին (“Государственное право СССР”, под ред. проф. С.С.Кравчука), М., 1967г., с. 68).

[141] Фарид Алекперли, инст. Рукописей НАНА, Баку, 25 февраля 2013г. (статья: “История Азербайджана: мифы и реальность”).

[142] З.Авалов, “Независимость Грузии в международной политике, 1918-1921гг.”, Париж, 1924г., с. 5.

[143] Տե՛ս Ադրբ. ԽՍՀ-ի սահմանադրության 41, 61, 78, 117, 151-152 հոդվածները:

[144] ա) Ալեքսանդր Մանասյան, «Նախիջևանի հիմնախնդիր», Երևան, 2009թ.., էջ 3-5:

բ) “Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике: документы и комментарии”, т. 1, Москва, 2008г. (документ Асамблеи – 175).

[145]  Документы внешней политик СССР (այսուհետ՝ ДВП СССР), Москва, 1957г., т. 1, с. 53-56.

[146] ДВП СССР, Москва, 1957г., т. 1, с. 56-57.

[147] ДВП СССР, Москва, 1957г., т. 1, с. 199-200

[148] ա) Ռիչարդ Գ.Հովհաննիսյան, «Հայաստանի Հանրապետություն» («Տիգրան Մեծ» հրատչ.), Երևան, 2005թ., էջ 34-35:

բ) Борян Г.А., “Армения, международная дипломатия и СССР”, т. 1, Москва-Ленинград, 1928г.,

գ) ՍիմոնՎրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Երևան, 1998թ.., էջ 161:

[149] ա) ՀՀ ԿՊՊԱ, Ֆ. 68)200, գ. 11, թթ. 99-100,

բ) Խ.Բադալյան, «Գերմանա-թուրքական օկուպանտները Հայաստանում 1918թ.», Երևան, 1962թ., էջ 179-185:

[150] Ключников Ю.В., Сабанин А., Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях” (այսուհետ՝ МПНВ), часть II, Москва, 1926г., с. 188-189.

[151] ա) Алимов А., “Турция” (в книге “Очерки по истории Востока в эпоху империализма”, Москва, 1935г., с. 59.

բ) Лудушувейт Е.Ф., “Турция в годы первой мировой ворны 1914-1918гг.”, М., 1966г., с. 205.

[152] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 62:

բ) «Հայրենիք» օրաթերթ (Բոսթոն), 27)II, 1919թ., էջ 2:

[153] Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ., էջ 90-91:

[154] Նույնը, էջ 94-95:

[155] А.Раевский, Английская интервенция и мусаватское правителсьтво, Баку, 1927г., с. 32-33.

[156] ա) Սիմոն Վրացյան, «ՀՀ», էջ 282:

բ) Ե.Իշխանեան, «ԴԷպքերը Ղարաբաղում, ճշտումներ և դիտողութիւններ» («Հայրենիք» ամսագիր) (Բոսթոն), համար XI, հոկտեմբեր, 1933թ., էջ 117-119:

[157] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 175:

[158] ա) Նույնը, էջ 178, 783-188,

բ) “Азербайджанская аргументация и ее опровержение” (Ер. Госунт), Ереван-1989г., с. 28, статья Владимира Эвօяна, директора ЦГИА Арм. ССР, “Подлинная правда истории”, с. 28).

գ) ЦГИА Арм. ССР, ф. 276, оп. 1, д. 42, л. 159.

[159] Ռ.Գ. Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 199-201:

[160] ա) Ռ.Գ.Հովհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 202-204,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 293-294:

[161] «Հայկական հարց», էջ 368:

[162] «Հայկական հարց», էջ 249:

[163] Նույնը, էջ 141-142 և 354-355:

[164] ա)) Владимир Эвօян, “Подлинная правда истории” (“Азербайджанская аргументация и ее опровержение”), Ереван-1989г., с. 29.

բ) ЦГИА Армянский ССР, ф. 220, оп. 1, д. 581, л. 98.

[165] Նույն տեղերում;

[166] Նույն տեղերում:

[167] Փ.Բուզանդ, «ՀՊ», 4-րդ դպրության, գլուխ Ծ (էջ 207):

[168] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 6, 17, 107,

բ) Փ.Բուզանդ, «ՀՊ», դպր. 3, գլ. Զ (էջ 75),

գ) Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», գիրք 1, գլ. ԺԴ (էջ 26, 29), գլ. Ի (էջ 48), գլ. ԻԱ (էջ 52-54), գլ. ԻԲ (էջ 56), գլ. ԻԳ (էջ 59-60), գիրք 2, գլ. Ե (էջ 90), գլ. Է (էջ 92), գլ. Լ (էջ 163), գլ. ԽԹ (էջ 214, 216), գլ. ԾԲ (էջ 222), գիրք 3, գլ. Գ (էջ 229), գլ. Ը (էջ 233), գլ. ԺԹ (էջ 255-256), գլ. ԻԳ (էջ 270),

դ) “НК”, с. 21.

ե) Լեո, հ. 1, էջ 160, 433,

զ) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 152, 419,

է) Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 197,

ը) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 23, 370, 375-376, 405,

թ) Լեո, հ. 4, էջ 263, 313, 373, 381:

[169] Մ.Կաղանկատվացի, «ՊԱԱ», վերևի 168-րդ հղման գ) կետի նույն տեղերում:

[170] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 107, 127, 110,

բ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 959-960,

գ) «НК», с. 21.

[171] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 127, 22,

բ) «НК», с. 21.

[172] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 22, 183,

բ) «НК», с. 21.

[173] «ԼՂՀԱ», էջ 22:

[174] Նույն տեղում

[175] ա) «ԼՂՀԱ», հ. 1, էջ 878,

բ) «НК», с. 21.

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 11, 166, 169:

[176] ա) «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 988,

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 20,

գ) «НК», с. 21.

դ) Լեո, հ. 2, գր. 2, էջ 419,

ե) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 28:

[177] «ԼՂՀԱ», էջ 22:

[178] ա)Նույն տեղում,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 116, 145, 159, 306, 363, 405

[179] «ԼՂՀԱ», էջ 22:

[180] ա) Նույնը, էջ 22, 41, 118, 212,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 14-15, 30, 33, 119, 299, 343, 459,

գ) Լեո, հ. 4, էջ 31-32, 412, 526,

դ) «НК», с. 21.

[181] «ԼՂՀԱ», էջ 116:

[182] Նույնը, էջ 118:

[183] Նույնը, էջ 123-124:

[184] Նույնը, էջ 127-128:

[185] ա) «Հայկական հարց», էջ 367,

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 22, 41, 118, 212:

[186] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 906:

[187] “Арарат” (журнал), 1914г., с. 637.

[188] ա) “НК”, с. 21.

բ) Ռոբերտ Աթայան, «Թաղեցին … եկեղեցի» («Խորհրդային Հայաստան» թերթ), 14 հունիսի 1988թ.:

[189] “НК”, с. 21-22.

[190] Լեո, հ. 2, գր. 2, էջ 419:

[191] ա) Լեո, հ. 2, գր. 1, էջ 447-450, 452-453,

բ) Լեո, հ. 2, գր. 2, էջ 477, 492,

գ) «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 107-108, 969:

[192]  «ՀՀՇՏԲ», հ. 2, էջ 665-666:

[193]  ա) «ԼՂՀԱ», էջ 73,

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, ծնթ. 31 (էջ 606),

գ) Պրոֆ. Ա.Գ.Աբրահամյան, «Մի էջ Անդրկովկասի … », էջ 181,

դ) “Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века … “, с. XLI-XLII.

ե) А.А.Цагарели, նշվ. աշխ., էջ 434-435:

[194] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 28,

բ) Լեո, հ. 4, էջ 263:

[195] «ԼՂՀԱ», էջ 126:

[196]  Նույնը, էջ 153:

[197] Նույնը, էջ 185:

[198] Նույնը, էջ 187:

[199] Փ.Բուզանդ, «ՀՊ», դպր. 4, գլ. ԾԵ (էջ 218):

[200] «ԼՂՀԱ», էջ 56 և 149:

[201] Г.Аветян, նշվ. աշխ., էջ 140-146:

[202] Նույնը, էջ 98-105:

[203] Նույնը, էջ 167:

[204] «ԼՂՀԱ», էջ 71-81:

[205] ա) «Հայկական հարց», էջ 367:

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 22, 40:

[206] С.М.Киров, “Статьи, речи, дօкументы, т. I, Москва, 1936г., с. 144.

[207] ա) ЦГИА Арм.ССР, ф. 200, оп. 1, д. 243, лл. 50-57.

բ) Архив Армянского филиала ИМЛ, ф. 1022, оп. 4, д. 50, лл. 1-11.

[208] ЦГАОР СССР, ф. 130, оп. 4, д. 496, л. 142.

[209] ЦГА ИМЛ, ф. 2, д. 1451, л. 2.

[210] Նույն տեղում:

[211] ЦГА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 5, л. 19.

[212] ա) ЦГА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 5, л. 19.

բ) “Нагорный Карабах” (историческая справка), Ереван, 1988г., с. 27.

[213] Նույն տեղերում:

[214] НКАО, 50 лет в дружной Советской семье, Степанакерт, 1973г., с. 11.

[215] Նույնը, էջ 33:

[216] “Коммунист” (газета Ереван, № 2, 7.XII.1920).

[217] “Правда”, № 273, 4-XII.1920г.

[218] Г.К.Орджоникидзе, “Статьи и речи”, т. I, M., 1956г., с. 142.

[219] Ա.Մռավյան, «Հոդվածներ և ելույթներ», Երևան, 1916թ., էջ 222:

[220] Г.К.Орджоникидзе, նշվ. աշխ., էջ140-141.

[221] ЦГАОРСС Арм. ССР, ф. 40)113, оп. 3, д. 2, л. 13.

[222] ЦПА ИМЛ, ф. 64, оп. 2, д. 1, л. 77.

[223] ա) «Бакинский рабочий», 22.VI.1921г.

բ) “Нагорный Караках” (ист.спр.), с. 31.

գ)«Խորհրդային Հայաստան» (թերթ), Երևան, 19.VI.1921թ.

[224] ЦПА ИМЛ, ф. 85, оп. 13, д. 66, л. 1.

[225] ЦПА ИМЛ, ф. 85, оп. 18, д. 229, л. 1-2.

[226] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 66.

[227] ДВП СССР, т. 4, М., 1960г., с. 711.

[228] ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп. 13, д. 384, л. 67.

[229] Архив Армянского филиала ИМЛ, ф. 1, д. 40, л. 29.

[230] ЦПА ИМЛ, ф. 1, оп. 1, д. 232, л. 22-23.

[231] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, лл. 113-114.

[232] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 115.

[233] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп 74, ед. хр. 132, л. 146.

[234] «ԼՂՀԱ», էջ 34:

[235] “Бакинский рабочий”, 9 июля 1923г.

[236] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 170.

[237] ПААФ ИМЛ, ф. 1, оп. 74, ед. хр. 132, л. 165.

[238] Նույն տեղում:

[239] “Бакинский рабочий”, 26 ноября 1924г.

[240] «ԼՂՀԱ», էջ 35:

[241] Նույնը, էջ 189-132:

[242] Նույնը, էջ 114-132:

[243] Տ.Ղ.Սահակյան, «Հայհավաք», Երևան, 1999թ., էջ 89-91:

[244] Ю.В.Бромлей, “Национальные процессы в СССР”, Москва, 1988г., изд. Наука” с. 172-173 (տեքստի ռուս. հայ. թարգմ. Տ.Ղ.Սահակյանի):

[245] «Սովետական Ղարաբաղ» (թերթ), 21 փետրվարի 1988թ.:

[246] Նույնը, 18 մարտի 1988թ.:

[247] «Бакинский рабочий», 14 июня 1988г.

[248] «Коммунист» (газ.), 16 июня 1988г.

[249] Նույնը, 16 հունիսի 1988թ.:

[250] «ԼՂՀԱ», էջ 159-160:

[251] «Գրական թերթ», 17 մայիսի 1991թ.:

[252] «Ազատամարտ» օրաթերթ, 16 մայիսի 1991թ.:

[253] «ԼՂՀԱ», էջ 170-171:

[254] Ա.Մանասյան, նշվ. աշխ., էջ 27-28:

[255] ա) Ռ.Գ.Հոբհաննիսյան, «ՀՀ», հ. 1, էջ 202-204,

բ) Ս.Վրացյան, «ՀՀ», էջ 293-294:

[256] ա) ЗГИА, Армянской ССР, ф. 220, оп. 1, д. 581, л. 98.

բ) Владимир Эвоян, նշվ. աշխ., էջ 29:

[257] Ա.Մանասյան, նշվ. աշխ., էջ 28:

[258] ա) Т.Гамгрелидзе, В.Иванов, “Конференция по сравнительно-исторической грамматике индоевропейских языков”, Москва, 1972г.

բ) Օ.Շիրով, «Հնդեվրոպական լեզուներ» հոդվածը («Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1980, № 5, էջ 91, նաև՝ «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1977, № 1, էջ 99-100),

գ) Ռ.Ա.Իշխանյան, «Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագույն պատմության հարցեր», Երևան, «Հայաստան» հրտ., 1988թ., էջ 9-50:

[259] ա) Արմեն Այվազյան, «Մայրենի լեզուն և ազգայնականության սկզբնավորումը», Երևան, «Արտագերս», 2001թ., էջ 16-17,

բ) Thomas Samuelian, Armenian Origins: An Overview of Ancient and modern Sources and Theories (Yerevan: Iravunk Publishing House), 2000, pp. 7-11:

[260] Թ.Խ.Հակոբյան, «ՈւՀՊԱ», էջ 76-77:

[261] ա) The New Encyclopedia Britannica, Fifteenth ed., 1984, Macropedia, vol. 2, p. 23.

բ) Ն.Ադոնց, «ՀՀԴ», գլուխ XIV, էջ 442-443:

[262] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117-118:

[263] Strabo, XI, XIV, 5.

[264] Ս.Տ.Երեմյան, նշվ. աշխ., էջ 117-118:

[265] Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հայոց» (թարգմ. Ստ.Մալխասյանցի), «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1968թ., դպր. Դ, գլ. ԺԲ (էջ 158):

[266] Նույնի՝ դպր. Գ, գլ. ԺԳ (էջ 90):

[267] Մ.Խորենացի, «ՀՊ», գիրք Բ, գլ. Ը:

[268] ա) Մ.Խորենացի, գիրք Բ, գլ. Ը,

բ) Լեո, հ. 1, էջ 333:

[269] ա) Н.Адонц, “Дионисий фракийский и Арямские толкователи – Стефан Сюнеци”, СПб, 1915г., с. 187.

բ) “НК”, с. 16.

գ) «ԼՂՀԱ», էջ 69:

[270] Սիլվա Կապուտիկյան, «Բանաստեղծություններ», հ. 1, «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1984թ., էջ 89:

[271] «ՀՀՇՏԲ», հ. 1, էջ 507:

[272] ա) ЛО ИВ АН СССР, рукопись А-253, л. 202б.

բ) “НК”, с. 16.

[273] ա) “НК”, с. 17.

բ) “Путешествие Ивана Шильтбергера по Европе, Азии и Африке с 1422 по 1427г.” (пер. с немецк. Ф. Брун), Одесса, 1866г., с. 110.

[274] Լեո, հ. 3, գր. 1, էջ 55 և 480 (ծնթ. 12-ի վերջին պարբերություն):

[275] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 56, 58-59,

բ) Эзов Г.А., նշվ. աշխ., էջ 28-44:

[276] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 10: Տե՛ս նաև էջ 27, 56:

[277] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 122,

բ) Эзов Г.А., նշվ. աշխ., էջ 333, 341,

գ) «Ժամանակագրութիւն Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենց» («Կռունկ Հայոց Աշխարհին» ամսագիր), Տփխիս, 1863թ., էջ 209:

[278] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 132,

բ) Эзов Г.А., նշվ. աշխ., էջ 333:

[279] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 211:

[280] ա) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 168-169,

բ) Эзов Г.А., նշվ. աշխ., էջ 421-423:

[281] ա) “НК”, с. 18,

բ) «Արևմտյան Հայաստանի Օսմանյան օրենքները (XVI-XVII դդ. օրենքների ժողովածու)», Երևան, 1964թ., էջ 120:

[282] Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 178:

[283] ա) “НК”, с. 18.

բ) “Граматы и другие исторические документы XVIIIстолетия, относящиеся к Грузии”, т. I, с. 1768 по 1774гг., под ред. А.А.Цагарели, СПб, 1891г., док. 198, с. 434.

[284] ա) АКАК, т. II, с. 623.

բ) Լեո, հ. 4, էջ 28:

[285] ա) “НК”, с. 18.

բ) “Полное собрание законов Российской империи”, т. XXIV, с. 761, № 18189.

[286] ա) Н.Ф.Дубровин, “Из истории войны и владычества русских на Кавказе”, кн. 2, СПб, 1871г., с. 29.

բ) Լեո, հ. 3, գր. 2, էջ 345.

գ) ЗГВИА, ф. 52, оп. 2, д. 32, л. 1, Подлинник.

դ) “НК”, с. 18.

[287] Նույն տեղերում:

[288] ա) “НК”, с. 19.

բ) “Описание Карабахской провинции, составленное Могилевским и палковником Ермоловым 2-ым”. Тифлис, 1866г. (без пагинации).

[289] ա) АКАК, т. II, № 1240.

բ) Լեո, հ. 4, էջ 247:

[290] ա) “НК”, с. 19.

բ) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին» (ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ.), Երևան, 2002թ., էջ 29,

գ) Մ.Գ.Դարբինյան, «Պարսկահայերի գաղթը և նրանց բնակեցումը (1828-1829թթ.), Հայկ. ԽՍՀ-ի» ՀԳՏ, 1973թ., № 8, էջ 12-22:

դ) Р.Мелик-Саркисян, “Переселение армян из Персии в Восточную Армению в 1828-1829гг.” (“Вестник” ЕГУ), 1979г., № 2, с. 42-45.

ե) Լեո, հ. 4, էջ 430:

[291] ա) “НК”, с. 19.

բ) «Արարատ» ամսագիր, 1914թ., էջ 637:

գ)  Վ.Ե.Խոջաբեկյան, նշվ. աշխ., էջ 29:

[292] Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում և XXI դարի շեմին» (այսուհետ՝ «ՀԲՎՏ»), ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատչ., Երևան, 2002թ., էջ 119 (Աղյուսակ 24):

[293] Նույն տեղում:

[294] Նույն տեղում:

[295] ա) Նույն տեղում:

բ) Նույնը, էջ 123  (Աղյուսակ 26):

[296] Նույն տեղերում (էջեր 119, 123):

[297] Նույն տեղերում (էջեր 119, 123):

[298] ա) Վ.Ե.Խոջաբեկյան, «ՀԲՎՏ», էջ 119,

բ) Նույնը, էջ 123  (Աղյուսակ 26),

գ) “Кавказский каленьдарь на 1917г.”, Тифлис, 1916г., с. 193.

[299] «Հայկական հարց», էջ 367:

[300] ա) Նույն տեղում

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 129:

[301] ա) “НК”, с. 7, 45.

բ) «ԼՂՀԱ», էջ 9, 63, 64 («ԼՂԻՄ-ի բնակչության շարժը», Աղյուսակ 6):

[302] ա) «ԼՂՀԱ», էջ 63-66 (Աղյուսակներ 6-7) և էջ 110:

բ) “НК”, с. 7, 45-47.

գ) НКАО, 50 лет в дружной Советской семье, Степанакерт, 1973г. с. 11, 33.

դ) ЗСФСР в цифрах, Тифлис, 1929г. с. 3-5.

ե) Численность и состав населения СССР, Москва, 1984г., с. 126.

զ)Итоги Всесоюзной переписи носеления 1959г., Азерб. ССР, Москва, 1963г., с. 140.

[303] «ԼՂՀԱ», էջ 114:

[304] Նույնը, էջ 117:

[305] Նույնը, էջ 122:

[306] Նույնը, էջ 125:

[307] Նույնը, էջ 128:

[308] Նույնը, էջ 114:

[309] Նույնը, էջ 120:

[310] Նույնը, էջ 124:

[311] Նույնը, էջ 127:

[312] Նույնը, էջ 129:

[313] Նույնը, էջ 133:

[314] Նույնը, էջ 67:

[315] Նույնը, էջ 41:

[316] Նույն տեղում:

[317] Նույնը, էջ 42:

[318] Նույն տեղում:

[319] Նույն տեղում:

[320] ա) Նույնը՝ էջ 37:

բ) «Հայկական հարցը», էջ 368:

[321] Նույնը՝ էջ 34:

[322] Միքայել Մալխասյան, «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007թ., էջ 93, 96, 98: