5:1 Յա՛յնմ ժամանակի կոչէր նա զՀերմոն փղապետ, մեծա՛ւ սաստկութեամբ վառել զփիղսն ՛ի վաղիւ անդր. զի առանց յապաղելոյ պատրաստեսցէ գինեզէնս խնկալիցս` զայրացեալս կնդրկաւ` գազանացեալս անապակաւ, ՛ի հրապարա՛կ ածել` թուով իբրեւ եւթն հարիւր. ածե՛լ պատրաստել ահագին պատուհաս ազգին Եբրայեցւոց[63]:
| 5:1 Then the king, completely inflexible, was filled with overpowering anger and wrath; so he summoned Hermon, keeper of the elephants:
|
5:2 Եւ թագաւորն զա՛յս հրաման տայր փղապետին, եւ ինքն յուրախութիւն դառնայր` բազում զօրօք մեծամեծ աւագանով, որ առաւե՛լ եւս թշնամութեամբ էին ընդ ազգին Եբրայեցւոց քան զթագաւորն[64]:
| 5:2 and ordered him on the following day to drug all the elephants -- five hundred in number -- with large handfuls of frankincense and plenty of unmixed wine, and to drive them in, maddened by the lavish abundance of liquor, so that the Jews might meet their doom. When he had given these orders he returned to his feasting, together with those of his friends and of the army who were especially hostile toward the Jews:
|
5:3 Իսկ փղապետն իբրեւ լուա՛ւ զհրամանն սաստկութեամբ` կատարէր, ՛ի ժամ անդ զփիղսն պատրաստէր. եւ ա՛յլ սպասաւորքն ելանէին կապէին զտառապելոցն զոտս եւ զձեռս, եւ զա՛յլ պահ գիշերապահ շո՛ւրջ զնոքօք զգուշութեամբ բիւրազգի ածէին. ընդ միտս իւրեանց համարեալ, ընդ այգն ընդ առաւօտն վախճան սատակման ածեալ ՛ի վերայ ազգին տեսանէին[65]:
| 5:3 And Hermon, keeper of the elephants, proceeded faithfully to carry out the orders. The servants in charge of the Jews went out in the evening and bound the hands of the wretched people and arranged for their continued custody through the night, convinced that the whole nation would experience its final destruction:
|
5:4 Իսկ Հրէայքն յամենայն կողմանց զանձինս իւրեանց անզօր եւ առանց օգնականութեան գէ՛շ անկեալ հեթանոսացն համարէին. զամենակալն Աստուած, եւ զամենայն զօրութեանց զօրացուցիչ զողորմածն Աստուած` անդադար բարբառով արտասուօք կարդային: Անկեալ առ հասարակ աղաչէին` դարձուցանել շրջել զխորհուրդն անօրէնութեան. մեծապէս յայտնութեամբ անցուցանել զօրհասն, որ անդէն մօտաշուտ զոտիւք զձեռօք պատեալ է[66]:
| 5:4 For to the Gentiles it appeared that the Jews were left without any aid, because in their bonds they were forcibly confined on every side. But with tears and a voice hard to silence they all called upon the Almighty Lord and Ruler of all power, their merciful God and Father, praying that he avert with vengeance the evil plot against them and in a glorious manifestation rescue them from the fate now prepared for them. So their entreaty ascended fervently to heaven:
|
5:5 Փղապետն զանողորմ գազանսն` գինեզէնս խնկալիցս զայրացուցեալ ընդ առաւօտն ՛ի դուռն թագաւորին հասուցանէր:
| 5:5 Hermon, however, when he had drugged the pitiless elephants until they had been filled with a great abundance of wine and satiated with frankincense, presented himself at the courtyard early in the morning to report to the king about these preparations:
|
5:6 Իսկ ա՛յն որ յաւիտենից ժամանակաց գեղեցիկ արարածք, բարւո՛ք բաժին տուընջեան եւ գիշերոյ վիճա՛կ ելեալ յերկնաւոր ՛ի պարգեւատու յառատաձեռնն Աստուծոյ, ելանէր պարգեւ մասն մի քնոյ` զոր առաքէր ՛ի վերայ թագաւորին. եւ անդէն թանձր եւ խորին, եւ քաղցր եւ անոյշ քնով ՛ի զօրութիւն Տեառն կապէր զթագաւորն, եւ զնա յանշարժ խորհրդոցն անտի խաբեալ վրիպեալ կացուցանէր[67]:
| 5:6 But the Lord sent upon the king a portion of sleep, that beneficence which from the beginning, night and day, is bestowed by him who grants it to whomever he wishes. And by the action of the Lord he was overcome by so pleasant and deep a sleep that he quite failed in his lawless purpose and was completely frustrated in his inflexible plan:
|
5:7 Ա՛նդ որդիք Եբրայեցւոցն` զժամանակեալ զմահաբեր զօրհասի՛ ժամանակն զանցուցեալ, զսուրբն զերկնաւորն Աստուած օրհնէին: Եւ դարձեալ անկեալ ՛ի վերայ երեսաց իւրեանց` աղաչէին կատարել զպարգեւն ՛ի մեծազօր բազկէ անտի, ՛ի մէջ հպարտացեալ հեթանոսացն երեւեցուցանել[68]:
| 5:7 Then the Jews, since they had escaped the appointed hour, praised their holy God and again begged him who is easily reconciled to show the might of his all- powerful hand to the arrogant Gentiles:
|
5:8 Իբրեւ ընդ մէջ լինէր ժամ տա՛սներորդ. եւ սպաս տաճարին ամենայն պատրաստեալ էր, եւ կոչնականքն յիւրաքանչիւր ՛ի չափս յօրինեալ կային. յանկարծակի խթեաց ա՛զդ արար, մերձ յանցանել լինել ժամ ուրախութեան տաճարին: Զա՛յն ժամ զուրախութեան զմտաւ ածէր թագաւորն, եւ անդէն բազմեալ վաղվաղակի հրամայէր զկոչնականսն ՛ի ներքս կոչել, սպա՛ս առնել տաճարին բարձի՛ցն պատրաստութեան, զա՛յր ա՛յր յիւրաքանչիւր գահ հրամայէր մատուցանել[69]:
| 5:8 But now, since it was nearly the middle of the tenth hour, the person who was in charge of the invitations, seeing that the guests were assembled, approached the king and nudged him. And when he had with difficulty roused him, he pointed out that the hour of the banquet was already slipping by, and he gave him an account of the situation. The king, after considering this, returned to his drinking, and ordered those present for the banquet to recline opposite him:
|
5:9 ՛ի ձե՛ռն առեալ զուրախութիւն խրախունս առնէր տաճարին, զանագան ժամուն ընդ ուրախութիւն զուարթութեան անցուցանել: Իբրեւ յերկարագո՛յն նուագօք զբանիւք անկանէին. կոչեաց զփղապետն ահե՛ղ սաստկութեամբ դառնապէս պատուհասէր. ընդէ՞ր կամ զմէ՞ զժամադիր սաստիկ հրամանի զօրահասաւ` անցեալ Հրէայքն, եւ զայս օր կեցեալ գտանէին[70]:
| 5:9 When this was done he urged them to give themselves over to revelry and to make the present portion of the banquet joyful by celebrating all the more. After the party had been going on for some time, the king summoned Hermon and with sharp threats demanded to know why the Jews had been allowed to remain alive through the present day:
|
5:10 Նա` կա՛յր ցուցանէր նմա զհրամանն արքունի` գիշերախառն կատարեալ. եւ նոքին կոչնականքն վկայէին բանիցն փղապետին: Ապա թագաւորն զդառնութիւն գազանութեանն ցածուցանէր` եւ ասէ. Ե՛րթ դու քեզ` զայս օր քնո՛յ շնո՛րհ կալցին նոքա: Բայց անվրէպ զվաղիւ օրն պատրաստեսջի՛ր ՛ի նմի՛ն գազանութեան զփիղսն ՛ի վերայ անօրէն ազգին Հրէից սատակման հասուցանելոյ[71]:
| 5:10 But when he, with the corroboration of his friends, pointed out that while it was still night he had carried out completely the order given him, the king, possessed by a savagery worse than that of Phalaris, said that the Jews were benefited by today' s sleep, " but," he added, " tomorrow without delay prepare the elephants in the same way for the destruction of the lawless Jews:
|
5:11 Իբրեւ զա՛յն ասէր թագաւորն. եւ ամենեքին լի՛ ուրախութեամբ ընդ մի բերան զհրամանն գովէին, յիւրաքանչի՛ւր վանս ՛ի միմեանց բաժանեալք, վասն անագան ժամուն մեկնէին. եւ սակայն այնչափ ո՛չ տային քնոյ զանձինս, որչափ զգիշերն ամենայն զմտաւ ածէին մենքենայել զինչ նոր նոր չարչարանս ՛ի վերայ տառապելոցն հասուցանե՛լ մարթասցեն[72]:
| 5:11 When the king had spoken, all those present readily and joyfully with one accord gave their approval, and each departed to his own home. But they did not so much employ the duration of the night in sleep as in devising all sorts of insults for those they thought to be doomed:
|
5:12 Ա՛յն ինչ` հա՛ւ խօսեցաւ, կանուխ ընդ առաւօտն գազանացուցեալ` վառեալ զգազանսն ՛ի գինի եւ ՛ի խունկ, ածեալ պատրաստէր. եւ ինքն իջեալ ՛ի մեծի սրահի անդ ճե՛մ առեալ շրջէր: Իսկ որ ՛ի քաղաքի անդ էին, առհասարակ ելեալ հեղեալ` եկեալ ժողովեալ էին. դէ՛տ ակն ունէին թշուառութեան տեսլեանն, որ ընդ այգն ընդ առաւօտն ՛ի վերայ Հրէից սպառնացեալ պահէր[73]:
| 5:12 Then, as soon as the cock had crowed in the early morning, Hermon, having equipped the beasts, began to move them along in the great colonnade. The crowds of the city had been assembled for this most pitiful spectacle and they were eagerly waiting for daybreak:
|
5:13 Եւ Հրէայքն ժամ ՛ի ժա՛մ անցեալ զօրհասաւն, բազում արտօսր` պահոց պնդութեան ՛ի ձայն ողո՛րմ ողբոց, զձեռս յերկինս բարձեալ` զմե՛ծ զամենազօրն Աստուած աղաչէին, միւսանգամ այցելո՛ւ լինել փրկել զնոսա յանհնարին յօրհասէն:
| 5:13 But the Jews, at their last gasp, since the time had run out, stretched their hands toward heaven and with most tearful supplication and mournful dirges implored the supreme God to help them again at once:
|
5:14 չեւ՛ լինէր արեգական ճառագայթիցն յաշխարհ սփռեալ, եւ թագաւորն յարուցեալ դէտ ակն ունէր մեծամեծացն. հասեալ ՛ի դուռն փղապետին, աչօք ցուցանել զպատրաստութիւն փղացն, ո՛րպէս վառեալ պատրաստեալ ՛ի դուռն հասեալ էր[74]:
| 5:14 The rays of the sun were not yet shed abroad, and while the king was receiving his friends, Hermon arrived and invited him to come out, indicating that what the king desired was ready for action:
|
5:15 թագաւորն շնորհակա՛լ լինէր. զարմացեա՛լ էր ընդ պատրաստութիւնն: Դարձեալ միւսանգամ անդրէն զառածանէր, զի՞նչ իրք իցեն վասն անօրէն ճեպոյն. դարձեալ զմիտս դարձուցանէր, պատուհա՛ս ՛ի վերայ փղապետին կապէր, թէ որ ինչ հրաման տուեալ էր, զայն ո՛չ վաղվաղակի ՛ի գլուխ հանեալ ցուցանէր:
| 5:15 But he, upon receiving the report and being struck by the unusual invitation to come out -- since he had been completely overcome by incomprehension -- inquired what the matter was for which this had been so zealously completed for him:
|
5:16 Եւ այս ամենայն լինէր ՛ի հրամանէ Տեառն ամենակալի, զանհնարին զօրհասին պնդութեան խորհուրդսն յապուշ դարձուցանէր: Արդ մատուցեալ փղապետն զմեծամեծս յաւագանւոյն ՛ի վկայութիւն տանէր. ո՛րպէս կանխաւ փիղքն վառեալ եւ զօրքն պատրաստեալ, զհրամանն արքունի հաստատուն ՛ի գլո՛ւխ կատարեալ ցուցանէր[75]:
| 5:16 This was the act of God who rules over all things, for he had implanted in the king' s mind a forgetfulness of the things he had previously devised. Then Hermon and all the king' s friends pointed out that the beasts and the armed forces were ready, " O king, according to your eager purpose:
|
5:17 Դարձեալ յայնմ ժամանակի թագաւորն լնոյր մեծաւ բարկութեամբ վասն մեծութեանց գթոյն Աստուծոյ, զի կամէր ցրուել զխորհուրդս նորա: Որ անդէն իսկ մեծաւ բարկութեամբ` սաստիկ պատուհասիւք հայեցաւ ընդ փղապետն: Սկսաւ խօսել` եւ ասէ[76]:
| 5:17 But at these words he was filled with an overpowering wrath, because by the providence of God his whole mind had been deranged in regard to these matters; and with a threatening look he said:
|
5:18 Որ միանգամ հարք եւ մարք եւ որդիք ՛ի տեսանել իսկ եկեալ իցեն, գրեսցի կո՛ւր արկանել գազանացն. եւ զքեզ ընդ նոսա փոխանակ անմեղացդ այդոցիկ, որ իսկզբանէ՛ նախնեաց մինչեւ ՛ի նախնիս անարատ զարդարութիւն եւ զհաւատս` մեզ պահեալ է Եբրայեցւոցդ այդոցիկ: Եւ եթէ ո՛չ վասն դայեկատոհմ միասնունդ սիրոյն էր, զքաղցր արեւդ յաչա՛ցդ հատանէի, եւ զքեզ նենգաւո՛ր չարագործ ՛ի միջոյ պակա՛ս առնէի[77]:
| 5:18 Were your parents or children present, I would have prepared them to be a rich feast for the savage beasts instead of the Jews, who give me no ground for complaint and have exhibited to an extraordinary degree a full and firm loyalty to my ancestors. In fact you would have been deprived of life instead of these, were it not for an affection arising from our nurture in common and your usefulness:
|
5:19 Փղապետն ա՛յսպէս յանկարծ ժամանակի յեղեռնաւո՛ր պատուհասէն մազապուր ելանէր. եւ յառաջին զուարթութենէ անտի զիջեալ տրտմագոյն երեսօք այր զարամբ զինքն ՛ի միջո՛յ անտի ՛ի բա՛ց մերժէր. եւ բարեկամքն իւրաքանչիւր գլուխ ՛ի վայր արկեալ, զամբոխն ժողովեալ յիւրաքանչի՛ւր պէտս հրաման տուեալ ցրուէին[78]:
| 5:19 So Hermon suffered an unexpected and dangerous threat, and his eyes wavered and his face fell. The king' s friends one by one sullenly slipped away and dismissed the assembled people, each to his own occupation:
|
5:20 Որդիքն Եբրայեցւոց իբրեւ լուան զթագաւորին. զերեւելին զՏէր Աստուած, զթագաւորն թագաւորաց օրհնել սկսան. առաւել իբրեւ զա՛յս օգնութիւն եւս ՛ի վերայ անձանց իւրեանց գտին: Եւ անդէն վաղվաղակի թագաւորն հրաման տայր կոչնականացն յուրախութիւն դառնալ:
| 5:20 Then the Jews, upon hearing what the king had said, praised the manifest Lord God, King of kings, since this also was his aid which they had received. The king, however, reconvened the party in the same manner and urged the guests to return to their celebrating:
|
5:21 Կոչեաց զփղապետն դարձեալ մեծա՛ւ պատուհասիւ, սկսաւ խօսել ընդ նմա եւ ասէ. Քանի՞ցս անգամ քեզ վասն նոցա, ա՛յ թշուառ` պատուէր տուեալ է, վառել կազմել պատրաստել զփիղսն. գոնէ արդ` առ վաղիւ պատրաստեսցես յեղեռնաւոր թշուառական ազգին Հրէիցն[79]:
| 5:21 After summoning Hermon he said in a threatening tone, " How many times, you poor wretch, must I give you orders about these things? Equip the elephants now once more for the destruction of the Jews tomorrow:
|
5:22 Իբրեւ զա՛յն լսէին բազմականքն ամենայն առաւե՛լ զարմանային ընդ յեղյեղուկ միտս թագաւորին: Եւ ասեն. Ցե՞րբ է այդ արքայ, ցե՞րբ ՛ի միտս քո փորձես զմեզ. այդ` երիցս անգամ հրամայեալ է սատակել զազգդ ժպիրհ. եւ դարձեալ միւսանգամ զքոյին հրաման անդրէն եղծանես: Զիա՞րդ վասն այսորիկ եւ քաղաքս ամենայն ՛ի ժողովս իւրեանց առաւել վշտացեալ են քան զայն չարագործս[80]:
| 5:22 But the officials who were at table with him, wondering at his instability of mind, remonstrated as follows: " O king, how long will you try us, as though we are idiots, ordering now for a third time that they be destroyed, and again revoking your decree in the matter? As a result the city is in a tumult because of its expectation; it is crowded with masses of people, and also in constant danger of being plundered:
|
5:23 Զայսմանէ ամենայնիւ վրիպակ արքայն լի՛ եղեալ յիմարութեամբ ՛ի վարանս մտանէր. եւ յա՛յն ինչ ո՛չ հայէր` որ յերկնից այցելութիւն էր ՛ի վերայ Հեբրայեցւոց: Դարձեալ սաստկութեամբ երդնոյր զերդումն անկատար, ասէ. Առանց իրիք յերկուանալոյ` զնոսա ՛ի դժոխս յուղարկեցից առաթո՛ւր կոխեալս անհնարին գազանացն. զօրաժողով լինել առ հասարակ ՛ի վերայ Հրէաստանի, զփայտակերտն հրով դատել, եւ զկաւակերտն ջուրբ լուանալ. ՛ի գերութեան վարել առ հասարակ, զինչս եւ զստացուածս, եւ զոր ինչ կայ ՛ի նմա: Եւ զայն պահեստ ՛ի մէնջ զտաճարն նոցա հրձի՛գ առնել, եւ զնա տուն զոհից զամենայն աւուրս ժամանակաց կացուցանել[81]:
| 5:23 Upon this the king, a Phalaris in everything and filled with madness, took no account of the changes of mind which had come about within him for the protection of the Jews, and he firmly swore an irrevocable oath that he would send them to death without delay, mangled by the knees and feet of the beasts, and would also march against Judea and rapidly level it to the ground with fire and spear, and by burning to the ground the temple inaccessible to him would quickly render it forever empty of those who offered sacrifices there:
|
5:24 Յայնմ ժամանակի հաստատութեամբ բանս լուեալ կոչնականքն, եւ բարեկամք տոհմային սիրելիք, հաստատութեամբ զբանն լուեալ` զուարճացեալ գնային. հրամա՛ն տային զօրացն` յամուր վայրի արգելեալս, շուրջ գիշերապահս եւ խրամապահս կացուցանել:
| 5:24 Then the friends and officers departed with great joy, and they confidently posted the armed forces at the places in the city most favorable for keeping guard:
|
5:25 Իսկ փղապետն յանհնարին մոլութիւն զգազանսն վառեալ պատրաստէր. խնգեալ գինւով կնդրկախառն յահեղ պատրաստութիւնն վառէր զդիւագին գազանսն առ վաղիւ անդր, անթիւ գէշ անկեալ հասեալ յասպարիսի անդ: Արդ` ե՛կն եմուտ ՛ի սրահ անդր, ստիպէր տագնապաւ զթագաւորն ՛ի կոտորո՛ւմն կապեալ ժողովրդեան[82]:
| 5:25 Now when the beasts had been brought virtually to a state of madness, so to speak, by the very fragrant draughts of wine mixed with frankincense and had been equipped with frightful devices, the elephant keeper entered at about dawn into the courtyard -- the city now being filled with countless masses of people crowding their way into the hippodrome -- and urged the king on to the matter at hand:
|
5:26 Յայնմ ժամանակի ամենայն զօրքն` անհնարին գազանօքն դիմեալ գայր ՛ի դուրս թագաւորն, ՛ի մտի եդեալ անգութ աչօք, անողորմ սրտիւ, ինքնին տեսանել զվշտագին սատակումն թշուառական գնդին[83]:
| 5:26 So he, when he had filled his impious mind with a deep rage, rushed out in full force along with the beasts, wishing to witness, with invulnerable heart and with his own eyes, the grievous and pitiful destruction of the aforementioned people:
|
5:27 Իբրեւ եկին հասին փղօքն պատրաստելովք, եւ զօրօք վառելովք ՛ի դուռն քաղաքին. ա՛զդ լինէր Հրէիցն թնդիւն զօրացն, փայլիւն զինուն. փոշին որ ելանէր դիզանէր` յա՛մպս հասանէր. ամբոխն աղաղակէին զնոքօք պատեալ, զմիտսն յապուշ դարձուցանէր. եւ զայս յետին կատարած համարեցան ՛ի վերայ թշուառութեան կարծեացն: Յողորմ գութ խանդաղատեալ հարք եւ մարք, ուստերք եւ դստերք, քորք եւ եղբարք, տոհմային բարեկամք սիրելիք, զմիմեանց պարանոցօք անկեալ փարեալ պատեալ համբուրէին[84]:
| 5:27 And when the Jews saw the dust raised by the elephants going out at the gate and by the following armed forces, as well as by the trampling of the crowd, and heard the loud and tumultuous noise, they thought that this was their last moment of life, the end of their most miserable suspense, and giving way to lamentation and groans they kissed each other, embracing relatives and falling into one another' s arms -- parents and children, mothers and daughters:
|
5:28 Եւ կէսք զմատաղածին մանկունս ՛ի գի՛րկս առեալ յետին զա՛յն ծուծ ստին ՛ի բերան եդեալ տղայոցն` համարէին: Եւ մինչդեռ յայնմ յաղէտս տարակուսի եւ ՛ի շտապ տագնապի երիթամածեալ կային, յիշեցին զառաջին օգնականութիւնն որ եղեւ յերկնից. առհասարակ միաբան ՛ի միմեանց մեկնէին, եւ ՛ի տղայ մանկանցն բերանոյ զստինսն ՛ի բա՛ց կորզէին. եւ առ հասարակ անկեալ առաջի մեծութեանցն աստուածութեանն թաւալէին: Ձա՛յն բարձեալ մեծաւ բարբառով ՛ի գոչիւն լալոյ, զամենազօրն զամենակալն աղաչէին, ՛ի գո՛ւթ դառնալ մեծաւ ողորմութեամբ. փրկել զհատեալս ՛ի յուսոյ, զհասեալ մերձեցեալսն ՛ի դրունս դժոխոց[85]:
| 5:28 and others with babies at their breasts who were drawing their last milk. Not only this, but when they considered the help which they had received before from heaven they prostrated themselves with one accord on the ground, removing the babies from their breasts, and cried out in a very loud voice, imploring the Ruler over every power to manifest himself and be merciful to them, as they stood now at the gates of death:
|