Նախաբան
Հայ հոգեւոր երգի սկզբնաւորումը տեղի է ունեցել հինգերորդ դարի սկզբին` գրերի գիւտից անմիջապէս յետոյ` ս. Սահակի, ս. Մեսրոպ Մաշտոցի եւ նրանց ընտրեալ աշակերտների` ս. Մովսէս Խորենացու,իւտ Արահեզացու եւ Յովհան Մանդակունու ջանքերով: Սրանք են մեր հոգեւոր երգի առաջին հեղինակները:
Հայ հոգեւոր երգն ունեցել է զարգացման հետաքրքիր ուղի եւ, շուրջ հազար տարի (Ե-ԺԵ դդ) հարստանալով ու ճոխանալով, մեզ է հասել` պահպանելով մեր լեզուի ու ոգու մաքրութիւնն ու ինքնուրոյնութիւնը հաւաստող յատկանիշները: Մեր հոգեւոր երգն իր մէջ խտացնում է ոչ միայն մեր ազգային երգարուեստի բազմադարեան տարրերն ու աւանդները, այլեւ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու ուղղափառ վարդապետութիւնը` համաձայն տիեզերական առաջին երեք ժողովների կանոնների ու սահմանումների:
Շարական բառը, որով ընդհանուր առմամբ բնորոշւում է կանոնականացուած եւ որոշակի շարքի մէջ ներառուած հոգեւոր երգը, ստուգաբանւում է տարբեր կերպ: Ըստ որոշ աղբիւրների` շարական բառն առաջացել է հայերէն "շար "արմատից կամ "շարք "բառից:
Զարգացման հազարամեայ ժամանակահատուածում յօրինուել են շուրջ երկու հազար կանոնական շարականներ: Շարականային կանոն ասելով` հասկանում ենք այս կամ այն եկեղեցական տօնին երգուող որոշակի յաջորդականութեամբ եւ տրամաբանութեամբ յօրինուած ութ երգերի ամբողջութիւն: Այստեղ կարեւորւում է Ը դարի նշանաւոր փիլիսոփայ երաժիշտ Ստեփանոս Սիւնեցու աւանդը, որի անուան հետ է կապուած եկեղեցական տօներին նուիրուած 8–9 երգերից բաղկացած Կանոն հասկացութեան ներմուծումը, ինչպէս նաեւ Ութ ձայն համակարգի բարեկարգումը: Այս Ութ երգերն ունեն յատուկ սկսուածքներ, որոնք ուղղութիւն են տալիս շարականի երգեցողութեանը: Դրանք հիմնականում վերցուած են Դաւթի սաղմոսներից: Հայ Եկեղեցու շարականային կանոնը, պահպանելով իր ընդհանրութիւնները բիւզանդական կանոնի հետ, յետագայում ստացաւ հետեւեալ տեսքը.
1. Օրհնութիւն."Օրհնեսցուք զՏէր, զի փառօք է փառաւորեալ"[Ելք ԺԵ 1]:
2. Հարց կամ հարցի շարական եւ ործատուն. "Օրհնեալ ես, Տէր Աստուած հարցն մերոց "[Դանիէլ 52]:
3. Մեծացուսցէ. "Մեծացուսցէ անձն իմ զՏէր "[Ղուկաս Ա 46]: Այս շարականները նուիրուած են ս. Աստուածածնին:
4. Ողորմեա. "Ողորմեա ինձ, Աստուած, ըստ մեծի ողորմութեան քում "[Սաղմոս Ծ 1]:
5. Տէր յերկնից. "Օրհնեցէք զՏէր յերկնից, օրհնեցէք զնա ի բարձանց "[Սաղմոս ՃԽԸ 1]:
6. Մանկունք. "Օրհնեցէք, մանկունք, զՏէր եւ օրհնեցէք զանուն Տեառն "[Սաղմոս ՃԺԲ 1]:
7. Ճաշու շարական. այս դէպքում երգւում են սաղմոսներից վերցուած հատուածներ, որոնցից առաւել յաճախ կիրառական են` "Սիրեցի, զի լուիցէ Տէր զձայն աղօթից իմոց "[Սաղմոս ՃԺԴ 1] եւ "Տէր թագաւորեաց, զվայելչութիւն զգեցաւ "[Սաղմոս ՂԲ 1] տողերը:
8. Համբարձի. "Համբարձի զաչս իմ ի լերինս, ուստի եկեսցէ ինձ օգնութիւն "[Սաղմոս ՃԻ 1]:
ՙՕրհնութիւն "-ը երգւում է իշերային ժամերգութեան ժամանակ, "Հարց "-ը, "Մեծացուսցէ "-ն, "Ողորմեա "-ն, "Տէր յերկնից "-ն ու "Մանկունք "-ը` Առաւօ-տեան, "Ճաշու "շարականը` Ճաշու ժամերգութեան ժամանակ: Իսկ "Համբարձի "-ն նախատեսուած է Երեկոյեան ժամերգութեան ընթացքում երգելու համար: Նախապէս շարականների կանոնը բաղկացած էր ինը մասից, սակայն ործք կամ ործատուն կոչուող մասը յետագայում կցուել է Հարցի շարականին` դադարելով առանձին բաժին լինելուց:
Հայ հոգեւոր երգը կառուցուած է 8 ձայնեղանակային համակարգի վրայ:
ԱՁ – Առաջին ձայն ԱԿ – Առաջին կողմ
ԲՁ – Երկրորդ ձայն ԲԿ – Երկրորդ (Աւագ) կողմ
Ձ – Երրորդ ձայն Կ – Երրորդ կողմ (Վառ ձայն)
ԴՁ – Չորրորդ ձայն ԴԿ – Չորրորդ կողմ (Վերջ ձայն)
Վերոյիշեալ ութ եղանակներն ունեն նաեւ իրենց բազմաթիւ տարբերակները: Ըստ Կոմիտասի ուսումնասիրութեան` կան շուրջ 64 եղանակներ:
Այս գեղեցկահիւս շարականները, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ հոգեւոր երգեր, գանձեր, տաղեր եւ տօնական մեղեդիներ, գրուել են մեր մատենագիտութեան նշանաւոր հայրապետների ու մեծիմաստ վարդապետների կողմից: Դրանց թուին են դասւում` ս. Սահակ Պարթեւը (426 թ.), ս. Մեսրոպ Մաշտոցը (426 թ.), ս. Մովսէս Խորենացին (441 թ.), Յովհան Մանդակունին (480 թ.), Կոմիտաս կաթողիկոսը (618 թ.), Անանիա Շիրակացին (661 թ.), Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսը (677 թ.), Ստեփանոս Սիւնեցին (735 թ.), ս. Յովհան Օձնեցին (728 թ.), Պետրոս ետադարձ կաթողիկոսը (1019 թ.), րիգոր Մագիստրոսը (1044 թ.), Յակոբ վարդապետ Սանահնեցին (1083 թ.), րիգոր Պահլաւունի կաթողիկոսը (1113 թ.), Յովհաննէս Սարկաւագը (1117 թ.), ս. Ներսէս Շնորհալին (1166 թ.), Ներսէս Լամբրոնացին (1181 թ.), րիգոր Սկեւռացին (1204 թ.), Խաչատուր վարդապետ Տարօնացին (1205 թ.), Վարդան Արեւելցին (1251 թ.), Յակոբ Կլայեցի կաթողիկոսը (1268 թ.), Յովհաննէս վարդապետ Պլուզը (1288 թ.), Կիրակոս վարդապետ Երզնկացին (1478 թ.) եւ ուրիշներ:
Շնորհիւ յիշուած շարականագիրների կերտած հոգեպարար եւ գեղեցկահիւս շարականների` հոգեւոր երգերի, մեծապէս զարդարուեցին Հայաստանեայց Եկեղեցու Տէրունի եւ Սրբոց տօներն ու պահոց օրերի ժամերգութիւնները:
Հրատարակուած սոյն տետրակն իր մէջ ամփոփում է շարականներ ու հոգեւոր երգի այլ տեսակներ, որոնք ունեն տօնացուցային յաջորդականութիւն: Այստեղ ներառուած են մաշտոցեան ամենապարզ ու մատչելի երգերից մինչեւ տօնական շքեղ ու սքանչելի շարականներ, որոնց մէջ արտացոլւում են ոչ միայն տօների իմաստն ու խորհուրդը, այլեւ Հայ Եկեղեցու աստուածաբանութեան հարուստ աւանդները:
Ընտրուած են գոհարներ մեր եկեղեցական երգասացութեան բոլոր երեք խմբերից`
1. Ամէնօրեայ ժամերգութեան շարականներ ու երգեր
2. Ծիսա-արարողական շարականներ ու երգեր (Ս. Պսակի, Մկրտութեան, Ջրօրհնէքի)
3. Ս. Պատարագի երգեր:
Ներկայացուած երգերի ու շարականների մեղեդիները հիմնականում վերցուել են ե'ւ Վաղարշապատում 1878 թուականին գրի առնուած ձայնագրեալ Շարակնոցից ու Ժամագրքից, ե'ւ աւանդաբար մինչեւ մեր օրերը բանաւոր կերպով հասած եւ այժմ բաւականին ընդհանրացած ու գործածուող տարբերակներից: Սոյն էջում զետեղուած է նաեւ իւրաքանչիւր շարականի ու հոգեւոր երգի, նրա հեղինակի ու երգի բովանդակութեան մասին հակիրճ բացատրութիւն:
Խորէն Պալեան
Երեւան, 2004 թ.