Մարիամ Աստուածածին (I դար)
Մեր Տիրոջ` Յիսուս Քրիստոսի մայրը, որը նրան ծնեց կուսական յղութեամբ` Սուրբ Հոգով, Բեթղեհեմում (Մատթ. 2.1-12, Ղուկ. 2.6-7) Հայ Եկեղեցու կողմից յիշատակւում եւ մեծարւում է տարուայ ընթացքում: Հայ Առաքելական եկեղեցին նրան են նուիրուած եօթ տօն ունի: Դրնացից են` իր մօր` Աննայի Յղութեան (դեկտեմբեր 9-ին), Ծննդեան (սեպտեմբերի 8-ին), Աւետման (ապրիլի 7-ին), եւ Վերափոխման տօները (օգոստոսի 15-ի մօտակայ կիրակի օրը): Հայ եկեղեցիների գերակշռող մասը իր անունն է կրում:
ս. Յովհաննէս Մկրտիչ (I դար)
Մարգարէ, որը քարոզել եւ իրագործել է Քրիստոսի վարդապետութիւնը: Յորդանան գետի ջրերում մկրտել է մեր Տիրոջը` Յիսուս Քրիստոսին, որի համար էլ յետագայում կոչուել է “ Մկրտիչ “ : Փրկչի գալստեան մասին արուած կանխասացութիւնների հետ է կապուած նաեւ ս. Յովհաննէսի “ Կարապետ “ (առաջնեկ) անուանումը, որը նրան բնորոշում է իբրեւ Փրկչի տնօրինական գործունեութիւնը նախապատրաստող մարգարեի: Հայ Առաքելական եկեղեցին ունի ս. Յովհաննէս Մկրտչի յիշատակին նուիրուած չորս տօն. ծնունդը (Անուանակոչութեան տօնին յաջորդող հինգշաբթի օրը), գլխատումը (Կրկնազատկին նախորդող շաբաթ օրը),. Հոգեգալստեան առաջին կիրակիին յաջորդող հինգշաբթի օրը ս. Աթանագինէս եպիսկոպոսի հետ (տօնը յաստատել է ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորիչ հայրապետը),. Ս. Աստուածածնի Վերափոխման երրորդ կիրակիին յաջորդող առաջին հինգշաբքի օրը` Յոբ արդարի հետ:
ս. Ստեփանոս Նախավկայ եւ Նախասարկաւագ (I դար)
I դարի քրիստոնեայ նահատակ վկաներից, համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Մէկը Յիսուս Քրիստոսի յօթանասուն աշակերտներից, որին վեց այլ անձանց հետ, նախնական եկեղեցին` Պետրոս առաքեալի առաջնորդութեամբ, կարգեց եկեղեցու սեղանի սպասաւոր (սարկաւագ): Աստուածաշունչ մատեանը ս. Ստեփանոսի մասին վկայում է, որ նա լցուած էր “ շնորհներով եւ զօրութեամբ “ , “ ... ժողովրդի մէջ զարմանալի գործեր եւ մեծամեծ նշաններ էր անում “ (Գործք 6:5-8): “ Նախասակաւագ “ -ը, ինչպէս հաճախ անուանում են ս. Ստեփանոսին, նահատակուել (քարկոծուել) է Երուսաղէմում: Հայ Առաքելական եկեղեցին նրա յիշատակը նշում է Աւագ տօների հետ` հիմնականում դեկտեմբերի 24-ին: Հունադաւան եկեղեցին` օգոստոսի 2-ին եւ դեկտեմբերի 27-ին, կաթոլիկ եկեղեցին` մայիսի 7-ին եւ օգոստոսի 3-ին:
ս. Թադէոսն ու Բարդուղիմէոս (I դար)
Ս. Թադէոսն ու Բարդուղիմէոսը, Յիսուսի տասներկու աշակերտներից այն երկուսն են, որոնք քրիստոնէութիւնը բերեցին Հայաստան Յարութիւնից կարճ ժամանակ անց, որի պատճառով Հայ Եկե-ղեցին կոչւում է Առաքելական: Ս. Թադէոսը յիշատակւում է որպէս Եդեսիոյ Աբգար թագաւորի Քրիստոսին ուղղուած նամակին պատասխանող աշակերտ: Նա Եդեսիա այցելեց` իր հետ բերելով Յիսուսի կողը խոցած գեղարդը, որը ժամանակին պահւում էր Այրիվանքում (որի պատճառով անուանւում է Գեղարդ), իսկ այժմ պահւում է ս. Էջմիածնում: Նա համարձակ առաքեալ էր, եւ դարձի բերեց հայոց Սանատրուկ թագաւորի դստերը` Սանդուխտին: Նա նահատակուեց եւ իր գերեզմանը գտնւում է ներկայիս հիւսիսային Իրանի Մակու քաղաքի մօտ: Ս. Բարդուղիմէոսը շարունակեց Թադէոս առաքեալի գործը` ս. Սանդուխտի նահատակութեան ժամանակ հասնելով Հայաստան: Նա դարձի բերեց Սանատրուկ թագաւորի քրոջը` ս. Ոլուհուն: Երկու առաքեալներն էլ նահատակուել են Հայաստանում: Ս. Բարդուղիմէոսը թաղուել է Աղբակ գիւղում` Վանայ լճի հարաւ-արեւելքում: Հայ Եկեղեցին յիշատակում է ս. Թադէոսին եւ Բարդուղիմէոսին սեպտեմբերին:
ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (239 – 325/326 թթ.)
Ս. Գրիգոր Ա Պարթե, հայոց առաջին եպիսկոպոսապետ 302-325 թթ., համաքիստոնէական տօնելի սուրբ: 301 թուականին նրա եւ ս. Տրդատ Մեծի ջանքերով Հայստանում քրիստոնէութիւնը, աշխարհում առաջին անգամ, հռչակուեց որպէս պետական կրօն: Լուսաւորիչ հայրապետի տեսիլքի համաձայն 303 թուականին կառուցուել է Էջմիածնի Մայր տաճարը: Նրա նախաձեռնութեամբ եւ բարեպաշտ արքայի օժանդակութեամբ են կառուցուել Ս. Գայիանէ, Ս. Հռիփսիմէ, Ս. Շողակաթ վանքերը:Որպէս համաքրիստոնէական սրբի, նրա յիշատակը տօնւում է թէ՛ ուղղափառ, եւ թէ՛ կաթոլիկ եկեղեցում` որպէս անշարժ տօն` սեպտեմբերի 30-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչին դասել է աւագ սրբերի կարգը: Նրա յիշատակին նուիրուած տօներն են. վիրապ մտնելը եւ չարչարանքները (Մեծ պահքի վեցերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը),ելքը վիրապից (Հոգեգալստեան երկրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը), նշխարների գիւտը (Հոգեգալստեան չորրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը):
ս. Արիստակէս Ա Պարթեւ (մօտ 264 - 333թ.)
Ս. Արիստակէս Ա Պարթեւ, ամենայն հայոց կաթողիկոս 325-333 թ.` ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչի յաջորդը եւ կրտսեր որդին: Նա մասնակցել է Նիկիայի առաջին տիեզերական ժողովին (325թ.) եւ Հայաստան բերել Նիկիայի հաւատոյ հանգանակը: Ս. Արիստակէս հայրապետը Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սրբերից է: Նրա յիշատակը նշւում է “ սրբոց Որդւոց եւ թոռանց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ... “ տօնի ժամանակ` Սուրբ Ծննդեան չորրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը: Երբեմն այն փոխադրւում է Վարդավառի երրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը, որի պատճառը Սուրբ Ծննդեան եւ Մեծ պահքի միջեւ եղած ժամանակաշրջանի տեւողութիւնն է:
ս. Վրթանէս Ա Պարթեւ (262 – 341 թթ.)
Ս. Վրթանէս Ա Պարթեւ, ամենայն հայոց կաթողիկոս 333-341 թթ.: Ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչի աւագ որդին է: Կաթողիկոսական գահին յաջորդել է կրտսեր եղբօրը` Արիստակէս Ա Պարթեւին: Մինչեւ հոգեւորական ձեռնադրուելը եղել է զինուորական: Ս. Վրթանէս հայրապետը Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սրբերից է, որի յիշատակը տօնւում է “ սրբոց Որդւոց եւ թոռանց սրբոյն Գրիգոր Լուսաւորչին մերոյ... “ տօնի ժամանակ` Սուրբ Ծննդեան չորրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը: Տօնի նման շարժականութիւնը պայմանաւորուած է Սուրբ Ծննդեան եւ Մեծ պահքի միջեւ եղած ժամանակաշրջանի տեւողութեամբ: Օրուայ “ Մանկունք “ շարականում նրան են նուիրուած հետեւեալ տողերը` “ Բանաւոր հօտին Քրիստոսի ընտրեալ հովիւ քաջ, Ի Հօրէն Լուսոյ բղխեալ շառաւիղ բարի... “:
ս. Յուսիկ Ա Պարթեւ (մօտ 295 – 347 թթ.)
Ս. Յուսիկ Ա Պարթեւ, ամենայն հայոց կաթողիկոս 341 թուականից: Փոխարինել է հօրը` ս. Վրթանէս Ա Պարթեւին: Ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչի թոռն է, Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Ս. Յուսիկ Ա Պարթեւի յիշատակը տօնւում է ս. Գրիգոր Լուսաւորչի որդիների եւ թոռների հետ միասին` Սուրբ Ծննդեան չորրորդ կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը:
ս. Գրիգորիս Ա Պարթեւ ( 295 – 337/338թթ.)
Ս. Գրիգորիս Ա Պարթեւ, Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ, ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչի թոռը եւ ս. Վրթանէս Ա Պարթեւի որդին: Հայ եկեղեցին նրա յիշատակը տօնում է տարուայ մէջ երկու անգամ` ս. Գրիգոր Լուսաւորչի որդիների եւ թոռների հետ միասին Սուրբ Ծննդեան չորրորդ կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը եւ իր նշխարների գիւտին ի յիշատակ` Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիին յաջորդող երկուշաբթի օրը:
ս. Ներսէս Մեծ (329 – 373 ??.)
Ամենայն հայոց կաթողիկոս 353-373 թթ, Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Ս. Վարթանէս Ա Պարթեւի թոռը եւ ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչի ծոռն է: Բարոյական եւ կրօնական բարեկարգութեան նոր շրջանի սկզբնաւորման համար անուանուել է “ Լուսաւորիչ սրտից “ : Հայ եկեղեցին ս. Ներսէս Ա Պարթեւի եւ ս. Խադ եպիսկոպոսի յիշատակը տօնում է միասին` Կաթողիկէ Ս. Էջմիածնի տօնին յաջորդող շաբաթ օրը (յունիս-յուլիսի սկիզբ):
ս. Սահակ Ա Պարթեւ (348 – 439 թթ.)
Ս. Սահակ Ա Պարթեւ, ամենայն հայոց կաթողիկոս 387-436 թթ., Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Ս. Ներսէս Ա Մեծի եւ Տարօնի իշխան Վարդան Մամիկոնեանի դուստր Սահանդուխտի որդին է: Առանցքային դեր է ունեցել հայոց գրերի արմատաւորման, թարգմանչական գործի սկզբնաւորման գործում: Նա է կարգաւորել հայկական Տօնացոյցը: Որպէս շարականագրի Ս. Սահակ հայրապետին են վերագրւում` Ղազարոսի յարութեան, Ծաղկազարդի կանոնները, Աւագ շաբաթուայ օրերի կանոնների երգերի մեծամասնութիւնը, բազմաթիւ այլ շարականներ: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Սահակ Ա Պարթեւի յիշատակը տօնում է տարին երկու անգամ: Յիշատակի օրերից առաջինը նշւում է Առաջաւորաց պահքի կիրակիի 14-րդ օրը` յունուարի 24-ից 28-ն ընկած ժամանակայատուածում: Երկրորդ յիշատակի օրը նշւում է ս. Մեսրոպ վարդապետի հետ միասին` Հոգեգալստեան չորրորդ կիրակիին յաջորդող հինգշաբթի օրը:
Ս. Դանիէլ Ասորի (ծ. թ. անյտ. – 347թ.)
Ս. Դանիէլ Ասորի` քրիստոնեայ վկայ, Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Յայտնի է որպէս քարոզիչ, հրաշագործ: Վարել է ճգնակեաց սրբակենցաղ կեանք: Աշակերտել է ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորչին, իսկ այնույետեւ վարել կաթողիկոսական իշխանութեան ենթակայ եկեղեցիների տեսուչի պաշտօնը: Ս. Դանիէլի յիշատակը տօնւում է ս. Գրիգոր Լուսաւորչի որդիների եւ թոռների հետ միասին` Սուրբ Ծննդեան չորրորդ կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթ օրը: Այդ շարժականութիւնը պայմանաւորուած է Սուրբ Ծննդեան եւ Մեծ պահքի միջեւ եղած ժամանակաշրջանի տեւողութեամբ: Նրան է նուիրուած օրուայ “ Մանկունք “ շարականի վերջին տունը` “ Երկնայնոցն ի յերկրի հաղորդ ճգնութեամբ... “ :
ս. Խադ եպիսկոպոս (ծ. թ. անյտ. – 370 թթ.)
4-րդ դարի Հայ Առաքելական եկեղեցու հայրերից, տօնելի սուրբ: Ամենայն հայոց կաթողիկոս ս. Ներսէս Ա Պարթեւի հաւատարիմ գործընկերը: ս. Ներսէս կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է Բագրեւանդ նահանգի եպիսկոպոս եւ իրեն որպէս փոխարինող կարգել: Ինչպէս յիշատակում է պատմիչ Փաւստոս Բիւզանդը` “ ...շատ նշաններ, հրաշքներ, զօրութիւններ եւ բժշկութիւններ կը կատարուէին իր ձեռքով հիւանդներուն վրայ “ : Սխալ արարքների, մարդասպանութիւնների համր յանդիմանել է Արշակ արքային, որի համար ծեծի է արժանացել: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Խադ եպիսկոպոսի յիշատակը տօնում է ս. Ներսէս հայրապետի հետ միասին` Կաթողիկէ Ս. Էջմիածնի տօնին յաջորդող շաբաթ օրը (յունիս-յուլիս ամիսների սկիզբ):
ս. Մեսրոպ Մաշտոց (մօտ 360 – 440թթ.)
Հայոց գրերի ստեղծող, հայ դպրութեան հիմնադիր, Թարգմանչաց շարժման սկզբնաւորող, քրիստոնեայ քարոզիչ: Շարականագիրների միջնադարեան ցուցակների հեղինակները նրան են վերագրում “ Ապաշխարութեան “ կարգի շարականներն ու երգերը: Դրանց շարքում են` “ Անկանիմ առաջի քո “ , “ Ծով կենցաղոյս “ , “ Հայր բազումողորմ “ եւ այլ բազմաթիւ շարականներ ու երգեր, որոնք հայ հոգեւոր երգարուեստի առաջին հայատառ չափածոյ նմուշներն են: Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սրբերից է, որի յիշատակին նուիրուած է երեք շարժական տօն. 1. տօնւում է Առաջաւորաց պահքի կիրակիից 14 օր անց` շաբաթ օրը, ս. Սահակ Պարթեւ հայրապետի հետ, 2. Հոգեգալուստից 33 օր անց` հինգշաբթի օրը, 3. Թարգմանչաց վարդապետների հետ միասին` հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ օրը:
ս. Գրիգոր Նարեկացի (մօտ 947 – մօտ 1003 թթ.)
Աստուածաբան, բանաստեղծ, երաժիշտ: Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Ս. Գրիգորը կրթութիւնը ստացել եւ իբրեւ կուսակրօն հոգեւորական, դաստիարակուել է Նարեկավանքի դպրոցում` վանահայր եւ ուսուցչապետ Անանիա Նարեկացու խնամակալութեամբ: Հայ հոգեւոր գրականութեան գոհարներից է ս. Գրիգոր Նարեկացու “ Մատեան ողբերգութեան “ աղօթամատեանը, կամ ինչպէս ժողովուրդ է կոչում` “ Նարեկ “ -ը: Նրա գրչին են պատկանում նաեւ բազմաթիւ տաղեր ու բանաստեղծութիւններ: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Գրիգոր Նարեկացու յիշատակը տօնում է տարին երկու անգամ` յունուարի ամսին եւ հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ օրը` սուրբ թարգմանիչ վարդապետների հետ միասին:
ս. Ներսէս Կլայեցի (մօտ 1100 – 1173 թթ.)
Ս. Ներսէս Դ Կլայեցի, ամենայն հայոց կաթողիկոս 1166-1173 թթ.: Հարուստ եւ բազմաբովանդակ է մեծն Շնորհալու հոգեւոր ժառանգութիւնը` քարոզներ, աղօթքներ, շարականներ ու երգեր: Անգնահատելի գոհարներից է “ Հաւատով խոստովանիմ “ աղօթքը: Այն բաղկացած է 24 տնից (գրուած օրուայ 24 ժամերի համար): Հեղինակն այս աղօթքն անուանել է “ Քրիստոսին հաւատացող իւրաքանչիւր ազգի աղօթք “ : Դա է վկայում նաեւ այն փաստը, որ մինչ օրս այն թարգմանուել է աւելի քան 36 լեզուներով: Ս. Ներսէս Շնորհալին Հայ Առաքելական Եկեղեցու տօնելի սրբերից է, որի յիշատակը տօնւում է Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը` սուրբ թարգմանիչ վարդապետների հետ միասին:
ս. Յովհան Որոտնեցի (1315 – 1386 թթ.)
Աստուածաբան, մատենագիր, ուսացչապետ: Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սուրբ: Սիւնեաց Իվանէ իշխանի որդին է: Կրթութիւնը ստացել է Գլաձորի համալսարանում, աշակերտել Եսայի Նշեցուն: Նրա հոգեւոր ժառանգութեան մէջ կարեւոր տեղ են զբաղեցնում մեկնողական երկերը` “ Լուծմունք գրոցն Յոբայ “ , “ Մեկնութիւն Մատթէոսի Աւետարանի “ , “ Մեկնութիւն Չորեքտասան թղթոցն Պօղոսի “ աշխատութիւնները: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Յովհան Որոտնեցու յիշատակը տօնում է Մեծ պահքի չորրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը` ս. Գրիգոր Տաթեւացու, ս. Յովհաննէս Երուսաղեմացու եւ ս. Յովհաննէս Գ Օձնեցու հետ միասին:
ս. Գրիգոր Տաթեւացի (1346 – 1409 թթ.)
Յայտնի աստուածաբան, մանկավարժ, փիլիսոփայ, մանրանկարիչ ու երաժիշտ: Հայ Առաքելական եկեղեցու սուրբ հայրերից, տօնելի սուրբ: Ուսումը ստացել է Տաթեւի վանքի դպրոցում, աշակերտել ս. Յովհան Որոտնեցուն: Հայոց եկեղեցու դաւանանքի պատմութեան ուսումնասիրութեան առումով կարեւոր նշանակութիւն ունեն նրա “ Գիրք հարցմանց “ եւ “ Ոսկեփորիկ “ աշխատութիւնները: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Գրիգոր Տաթեւացու յիշատակը տօնում է Մեծ պահքի չորրորդ կիրակիին նախընթաց շաբաթ օրը:
ս. Մովսէս Տաթեւացի (1578 – 1632 թթ.)
Մովսէս Գ Տաթեւացի, ամենայն հայոց կաթողիկոս 1629-1632 թթ.: Կրթութիւնը ստացել է Տաթեւի վանքում: Նախքան կաթողիկոս դառնալը հիմնել է դպրոցներ, զբաղուել է դրանց բարեկարգման հարցերով: Մօտ 1611 թուականին եղել է Երեւանում, քարոզել Ս. Կաթողիկէ եկեղեցում, վերաշինել Ս. Անանիա առաքեալի անունը կրող անապատը: Թէեւ նա սուրբ չի հռչակուել (վերջին կանոնականացուած սուրբը Հայ Եկեղեցում 14 դարի վարդապետ Գրիգոր Տաթեւացին է), ս. Պատարագի ընթացքում նա յիշւում է ս. Գրիգորի հետ եւ յարգւում է որպէս սուրբ:
Գրիգորիսեանց
Այս անուանումը վերաբերում է Գրիգոր անունը կրող բոլոր սրբերին եւ եկեղեցու հայրերին: Դրանք են ս. Գրիգոր Լուսաւորչը, ս. Գրիգոր Նազիանզացին, ս. Գրիգոր Նարեկացին, եւ շատ այլ Գրիգոր անունով սրբակենցաղ մարդիկ: Գրիգոր անունը յունական ծագում ունի եւ նշանակում է “ արթուն “ :
Ներսիսեանց
Այս անուանումը վերաբերում է Ներսէս անունը կրող բոլոր սրբերին եւ եկեղեցու հայրերին, այդ թուին` ս. Ներսէս Մեծին, ս. Ներսէս Շնորհալուն եւ շատ այլ Ներսէս անունով սրբակենցաղ մարդկանց: Ներսէս անունը պարսկերէն է եւ յաճախ գրւում է Ներսեհ:
ս. Պօղոս (†342) ( ծ. թ. անյտ. – 342 թթ.)
ս. Պօղոս (†342), անապատական հայր, ճանաչուած է որպէս առաջին ճգնաւոր, որն սկսեց մենակեաց կեանք վարել Թեբէի մօտ, այն բանից յետոյ, երբ իր մերձաւորներից մէկը սպառնաց նրան մատնել իշխանութեանը որպէս քրիստոնեայի: Ճգնութեան ընթացքում նրան այցելեց ս. Անտոն, բերելով ս. Աթանասի պատմուճանը, որի մէջ թաղուեց ս. Պօղոսը : Ըստ աւանդութեան, անապատի առիւծները եկան ս. Անտոնին օգնելու գերեզմանը փորելու ժամանակ: Յոյն եւ Լատին եկեղեցիները նրան յիշատակում են յունուարի 15-ին, իսկ Հայ Եկեղեցին` մի շարք այլ անապատական հայրերի հետ մէկտեղ (Պօղոսի, Եւագրի, Նեղոսի, Սրապիոնի, եւ այլոց), Յիսնակի երկրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը:
ս. Անտոն Անապատական (III-րդ դար)
3-րդ դարի անապատական ճգնաւոր հայրերից, համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Համարւում է նաեւ ճգնաւորութեան հիմնադիրներից մէկը: Սրբի կենսագրութեան մանրամասները հիմնականում մեզ են հասել նրա ժամանակակից եւ բարեկամ ս. Աթանաս հայրապետի շնորհիւ: Սուրբ Անտոնը ծնուել է 251 թուականին` Եգիպտոսի Կոմա գիւղում, ազնուականի ընտանիքում: Քսան տարեկանում ժառանգել է ծնողների հարստութիւնը եւ անսալով աւետարանական պատգամին, վաճառել է այն ու բաժանել աղքատներին: Նուիրուել է հոգեւոր կեանքին` լի աղօթքով, պահքով ու բարեգործութեամբ: Մօտ 35 տարի անցկացրել է բոլորովին միայնակ, ճգնութեան մէջ` յաղթահարելով բազմաթիւ փորձութիւններ եւ կրելով մարմնական տանջանքներ: 305 թուականին, երբ արդէն 55 տարեկան էր, տեղի տալով շրջապատում ապրող ճգնաւորներին, ստանձնել է նրանց ուսուցչապետի պարտականութիւնը: Բացատրել եւ ուսուցանել է ճգնաւորական կեանքի կանոնները, հիմք դրել կազմակերպուած ճգնաւորական եւ վանական կեանքի: Իր քարոզչութեամբ եւ արիոսականութեան դէմ ծաւալած պայքարի շնորհիւ ամրապնդել է Եկեղեցու դիրքը: Վախճանուել է 355 թուականին` 105 տարեկան հասակում: Յոյն եւ կաթոլիկ եկեղեցիները սրբի յիշատակը տօնում են յունուարի 17-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Անտոն Անապատականին նուիրուած տօնը կատարում է Ութօրէքին յաջորդող շաբաթ օրը:
ս. Պօղ (IV - V դար)
ս. Պօղ, անմեղը, անապատական հայր եւ ս. Անտոնի աշակերտն էր: Վաթսուն տարեկանում, երբ իմացաւ իր կնոջ անհաւատարմութեան մասին, սկսեց մենակեաց կեանք վարել: Նա մեծ ճանաչում ունեցաւ իր հրաշագործութիւնների եւ բժշկումների շնորհիւ, եւ ապրեց աւելի քան հարիւր տարի: Յոյն եւ Լատին եկեղեցիները նրան յիշատակում են մարտի 7-ին, իսկ Հայ Եկեղեցին` մի շարք այլ անապատական հայրերի հետ մէկտեղ (Պօղոսի, Եւագրի, Նեղոսի, Սրապիոնի, եւ այլոց), Յիսնակի երկրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը:
Մակարիոս (300 - 390թթ.)
Ս. Մակարիոսը Եգիպտոսի անապատական հայրերից է: Ճգնաւորութեան հիմնադիրներից, որն իր ճգնաւորական կեանքը վարել է Սկետէ անապատում: Հետեւել է Մարկոս Աւրելիոսի ստոիկ ուսմունքին, եղել է վանական համայնքի առաջնորդ: Հայ Առաքելական եկեղեցին նրա յիշատակը կատարում է Յիսնակաց պահքի երկրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթուայ մէջ` այլ անապատական հայրերի հետ միասին:
ս. Ոնոփրիոս (V դար)
5-րդ դարի ճգնաւոր, համաքրիստոնեական տօնելի սուրբ: Եղիա մարգարէի եւ ս. Յովհաննէս Մկրտչի օրինակով վարել է մենակեաց սրբակենցաղ կեանք, եւ ինչպէս Յասմաւուրք են պատմում “ 60 տարի մարդու երես չտեսաւ “ : Համաքրիստոնէական այս սրբի յիշատակը տօնւում է թէ՛ ուղղափառ, եւ թէ՛ կաթոլիկ եկեղեցում` որպէս անշարժ տօն` սեպտեմբերի 30-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Անտոն Անապատականին նուիրուած տօնը կատարում է Ութօրէքին յաջորդող շաբաթ օրը:
ս. Աբբայ Մարկոս (IV - V դար)
4 - 5-րդ դարի անապատական ճգնաւոր հայրերից, համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Ծնուել եւ նախնական կրթութութիւնը ստացելէ Աթենքում: Ծնողների մահից յետոյ մեկնել է Եգիպտոս, իսկ աւելի ուշ` առանձնացել ներկայիս Հիւսիսային Սուդանում գտնուող անապատներից մէկում: Սրբի աշակերտներից է եղել ս. Սրապիոն Անապատականը, որն էլ համաձայն Յասմաւրքի` քարայրերից մէկում ամփոփել է ուսուցչի մարմինը: Ս. Մարկոս անապատականը թեւ չի նշւում Հայ Առաքելական տօնացոյցի մէջ, սակայն նրա անունը յիշատակւում է ս. Պատարագի “ Յիշատակութիւնք “ բաժնի` “ միանձնացելոց սրբոց “ շարքում:
ս. Սրապիոն (IV - V դար)
4-5-րդ դարի անապատական ճգնաւոր հայրերից, համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Մեզ հասած պատմական փաստերի համաձայն, նա ծնունդով եգիպտոսից է, եղել է ս. Անտոն Անապատականի ժամանակակիցը եւ աշակերտել է Մեծն Մակարին: Ազնուական լինելով հանդերձ գտակցել է Քրիստոսի վարդապետութեան ճշմարտութիւնը եւ վաճառելով իր ունեցվածքն իրեն նուիրել է ճգնակեաց, սրբակենցաղ կեանքի: Ինչպէս Յասմաւուրքն է վկայում, շուրջ 67 տարի ս. Սրապիոնն անցկացնում է անապատում: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Սրապիոն անապատականի յիշատակը նշում է “ սրբոց հարցն Եգիպտացւոց “ հետ միասին` Յիսնակաց պահքի երկրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթուայ օրերից մէկի ժամանակ:
ս. Նեղոս (V դար)
5-րդ դարի ճգնաւոր հայրերից, համաքրիսոնէական տօնելի սուրբ: Ծնուել է ազնուականի ընտանիքում, Թէոդորոս Կրտսեր կայսեր օրոք զբաղեցրել բարձրաստիճան պաշտօններ: Սակայն թողնելով աշխարհիկ փառքը, կնոջն ու դստերը կուսանոց տեղաւորելուց յետոյ, որդու հետ միասին առանձնացել է Սինայի անապատում: Վարել է ճգնաւորի մենակեաց կեանք: Ինչպէս տեղեկանում ենք Յայսմաւուրքից, անապատի լռութեան եւ հանդարտութեան մէջ զարգանում էր սրբի գիտկան միտքը: Նույնիսկ պահպանուել են միջնադարում բնագրից հայերէն թարգմանուած մի շարք գրութիւններ: Յոյն եւ Լատին եկեղեցիներն այս ճգնաւորի յիշատակը կատարում են նոյեմբերի 12-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Նեղոս ճգնաւորի յիշատակը նշում է “ սրբոց հարցն Եգիպտացւոց “ հետ միասին` Յիսնակաց պահքի երկրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթուայ ընթացքում:
ս. Արսէն (Արսէնիոս, IV դար)
4-րդ դարի ճգնաւոր հայրերից, համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Ազգութեամբ հռոմեացի է, ծնուել է 345 թուականին, ազնուականի ընտանիքում: 394 թուականին, երբ նա շուրջ 50 տարեկան էր, որոշում կայացրեց հեռանալ արքունիքից: Մեկնելով Եգիպտոս դարձաւ կրօնաւոր, աշակերտեց ս. Յովհաննէս Կարճահասակին: Հրաժարուելով հոգին աղտոտող շքեղութիւններից` ընտրեց ճգնաւորի մենակեաց եւ սրբակենցաղ կեանքի ուղղին: Յոյն եւ կաթոլիկ եկեղեցիները սրբի յիշատակը տօնում են նոյեմբերի 12-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին իր տօնացոյցում եւս ունի ս. Արսէն ճգնաւորին նուիրուած տօն, որը կատարւում է Յիսնակաց պահքի երկրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթուայ մէջ: Այդ օրը յիշատակւում են նաեւ “ Եգիպտոսի հայրեր “ -ի թուին պատկանող նաեւ մի շարք այլ սրբեր` Պօղոսը, Պօղան, Եւագրը, Նեղոսը, Սրապիոնը, Մակարը, Մակարիոսը եւ այլոք:
ս. Եւագր Պոնտացի (մօտ 346/347 – մօտ 400/401 թթ.)
Յոյն ճգնաւոր վարդապետներից, եկեղեցական մատենագիր: Աշակերտել է ս. Բարսեղ Կեսարացուն, ս. Գրիգոր Նազիազացուն: Ս. Եւագր Պոնտացու վարդապետութեան մէջ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում աղօթքի տեսութիւնը: Նրա` “ Աղօթքի մասին “ աշխատութեան մէջ առաջին անգամ բացատրւում է “ մտային աղօթք “ հասկացութիւնը, որը, ըստ հեղինակի` “ բանականութեան յարատեւ հաղորդակցումն է Աստծուն “ : Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Եւագր ճգնաւորի յիշատակը տօնում է Յիսնակաց պահքի երկրորդ կիրակիին յաջորդող շաբաթուայ ընթացքում:
ս. Պարսամ կամ Բարսիմէոս (II դար)
2-րդ դարի ճգնաւոր հայրապետ, որը թէ՛ Յոյն, թէ՛ Լատին եւ թէ՛ Հայ եկեղեցու Յայսմաւուրքներում յիշատակւում է Բարսիմէոս անուամբ: Այդ “ վկայութեան “ համաձայն` հռոմեական Տրայանոս կայսեր օրոք նա պաշտօնավարել է իբրեւ Եդեսիա քաղաքի եպիսկոպոս: Ինքն էլ ձերբակալուեց եւ ենթարկուեց տանջանքների, սակայն երբ պէտք է մահապատժի մատնուեր “ ...հրաման ելավ կայսրէն ազատել քրիստոնեաները, որոնք տանջանքի եւ բանտի մատնուած էին “ : Աստուծոյ կամօք ազատուելով մահուան ճիրաններից, սուրբ եպիսկոպոսը շարունակեց իր աղօթանուէր կեանքը եւ մահկանացուն կնքեց ծեր տարիքում:Լատին եւ Յոյն եկեղեցիները սուրբ հայրապետի տօնը կատարում են յունուարի 29-ին կամ 30-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին եւս իր տօնացոյցում ս. Պարսամ հայրապետին նուիրուած յիշատակի օր ունի: Այն կատարւում է Վարդավառի չորրորդ կիրակիին յաջորդող հինգշաբթի օրը:
Հովհանիսեանց
Այս անուանումը վերաբերում է Յոհվաննէս անունը կրող բոլոր սրբերին եւ եկեղեցու հայրերին: Նրանց թուին են դասւում` ս. Յովհաննէս Մկրտչը, Յովհաննէս առաքեաը, ս. Յովհաննէս Ոսկեբերանը, ս. Յովհաննէս Օձնեցին, եւ Յոհվաննէս անունը կրող շատ այլ սուրբեր: Յովհաննէս եբրայերէնից է եւ նշանակում է “ Աստուած ողորմած է “ :
Սիմէոնեանց
Այս անուանումը վերաբերում է Սիմէոն անունը կրող բոլոր սրբերին եւ եկեղեցու հայրերին, որոնց թուին են դասւում` ս. Սիմէոն ծերունին, որը մարգարէացաւ Քրիստոսի տաճարին ընծայման առիթով, Սիմոն եւ 70 թարգմանիչներին, որոնք պատրաստեցին ս. Գրքի յունարէն թարգմանութիւնը, որը յայտնի է որպէս եօթանասնից թարգմանութիւն (2-րդ դ.): Սիմէոն անունը եբրայերէն է եւ նշանակում է “ լսել “ :
ս . Ոսկեանք
I դարում նահատակուած քրիստոնեայ վկաների, ճգնաւորների, տօնելի սրբերի խումբ: Նրանցից շատերը ս. Թադէոսի աշակերտներն են եղել: Աւանդութեան համաձայն ս. Թադէոս առաքեալը նրանց գլխաւորին` Խրիւսոսին (հայերէն` Ոսկի) ձեռնադրել է քահանայ: Նրա անունով էլ խումբը կոչուել է “ Ոսկեանք “ : Հայոց տօնացոյցում նրանք յիշատակւում են “ Քահանայք “ անունով: Հայ Առաքելական եկեղեցին նրանց յիշատակը նշում է Առաջաւորաց պահքին յաջորդող հինգշաբթի կամ Տեառնընդառաջին նախընթաց հինգշաբթի օրը: Տօնի “ Մանկունք “ -ն է “ Որք արժանաւորեցայք “ շարականը, որը նաեւ օրուայ “ Համբարձի “ -ն է:
ս. Սուքեասեանք (I - II դար)
I դարում նահատակուած քրիստոնեայ վկաներ, ճգնաւորներ, տօնելի սրբերի խումբ: Անուանումը ստացել են իրենց առաջնորդի` Սուքիասի անունից: Նահատակուել են ալանների թագաւոր Գիգիանոսի հրամանով Ք.ծ.յ. մօտ 140/150 թուականին: Ըստ Յասմաւուրքի` ս. Գրիգոր Ա Լուսաւորիչը նրանց նահատակութեան վայրում եկեղեցի է կառուցել: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Սուքեասեանց վկաների յիշատակը տօնում է Առաջաւորաց պահքին (7 օր) յաջորդող կամ Տեառնընդառաջին նախընթաց երեքշաբթի օրը:
ս. Աբգար (IV դար)
Աւանդութեան համաձայն Աբգարը Եդեսիա քաղաքի թագաւորն էր: Առաջին դարում, երբ նա ընդունեց քրիստոնեութիւնը, Եդեսիան հայաբնակ էր: Ըստ պատմահայր Մովսէս Խորենացու` ս. Աբգարը հայոց արքան էր եւ պարթեւաց Արշամ Արշակունու որդին (Գիրք 2, գլ. ԻԶ, ԻԷ, ԻԸ, ԻԹ): Ղուրանի համաձայն` Եդեսիան (ներկայիս Ուրֆան, որը գտնւում է արեւմտեան Հայաստանում, Տիգրիս եւ Եփրատ գետերի միջեւ), Աբրահամ նախահօր ծննդավայրն էր: Մեզանում Եդեսիան նաեւ յիշւում է որպէս քաղաք, ուր Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը: Եկեղեցու պատմութեան հայր Սեբէոսը (260-341) Աբգար թագաւորի քրիսոնեայ դառնալը հետեւեալ կերպ է ներկայացնում: Աբգարը, հիւանդացած մի ահաւոր ախտով, լսեց Քրիստոսի հրաշագործութիւնների մասին եւ նամակով Եդեսիա հրաւիրեց Նրան: Թագաւորի սուրհանդակը` Անանիան, Երուսաղէմ հասաւ Խաչելութեան ժամանակ: Տէրը Թադէոս (Ադդայ) առաքեալի միջոցով նրան ուղարկեց իր վարշամակը, որը Յոյն Ուղղափառութեան մէջ յարգւում է որպէս “ անձեռագործ սրբապատկեր “ -ի սկզբնօրինակ: Թագաւորն իր հաւատքի շնորհիւ բուժուեց եւ քրիսոտէայ դարձաւ: Ս. Աբգարը յիշատակւում է ամէն կիրակի “ Հայր Մեր “ աղօթքին նախորդող ս. Պատարագի “ Յիշատակութիւնք “ հատուածում, որպէս քրիտոնեայ թագաւոր, 301թ-ին Հայաստանում քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակած Տրդատ թագաւորի եւ 313թ-ին Հռոմէական կայսրութեան մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակած Կոստանդիանոս կայսեր հետ միասին:
ս. Կոստանդիանոս (մօտ 272 – 337 թթ.)
Հռոմէական կայսր 324 – 337 թթ., համաքրիստոնէական տօնելի սուրբ: Անգնահատելի է Կոստանդիանոս կայսեր աւանդը թէ Բիւզանդական կայսրութեան, եւ թէ Տիեզերական Եկեղեցու ամրապնդման գործում: 313թ-ին Միլանի հրովարտակով Հռոմէական կայսրութեան տարածքում քրիստոնէութեան նկատմամբ հանդուրժողականութեան կոչ արեց: Հրովարտակի հռչակման դրդապատճառհանդիսացաւ մի տարի առաջ տեղի ունեցաց հրաշքը: 312թ-ին, Հռոմի մօտակայքում, Միլվիան կամուրջի վճռական ճակատամարտից առաջ, Կոստանդիանոսը երկնքում տեսաւ յունարէնով պատկերուած Քրիստոսի անուան սկսբնատառերը` քի եւ րո, եւ լսեց մի ձայն, որն ասում էր. “ սոյն նշանով կը յաղթես “ : Նա այդ տեսիլքը մեկնաբանեց իբրեւ Հռոմէական կայսրութեան ղէկավար դառնալու համար մղուող պայքարում իր յաղթական նշան: Կոստանդիանոսի հրամանով այդ նշանը պատկերուեց իր զինուորների վահանների վրայ: Արդիւնքում յաղթեց ճակատամարտը, եւ միաւորեց իր իշխանութիւնն իբրեւ Հռոմէական կայսր: Կոստանդիանոս կայսեր անմիջական նախաձեռնութեամբ եւ նախագահութեամբ անցկացուեց առաջին տիեզերական ժողովը (Նիկիա 325թ.), որի հիմնական նպատակն էր Եկեղեցու որոշ դաւանաբանական խնդիրներին լուծում տալը: Կայսեր հրամանով են կառուցուել Երուսաղէմի Ս. Յարութեան, Համբարձման, եւ Վերնատան փառաւոր տաճարները, ինչպէս նաեւ Բեթղեհեմի Ս. Ծննդեան բազիլիկը: Ս. Կոստանդիանոսի տարեց մայրը` ս. Հեղինէն, որը ծագումով բրիտանացի էր (անգլիական պատմագիր Ջեֆրի Մանմոթի (12-րդ դ.) համաձայն, “ Ծեր Քոլ արքայ “ երախաների երգում յիշուած Քոլ թագաւորի դուստրը), 326թ-ին ուխտագնացութիւն է արել դէպի Սուրբ Երկիր` Ս. Յարութեան տաճարի կառուցումը վերահսկելու նպատակով: Ուխտագնացութեան ժամանակ յայտնաբերեց ս. Խաչի մասունքները (որի տօնը Հայ Եկեղեցին նշում է հոկտեմբերի վերջին, Խաչվերացից վեց (սեպտեմբերի 11-17 ընկած կիրակի օրը) շաբաթ յետոյ): Կոստանդիանոսի քրիստոնէութեան ոչ պաշտօնական հովանաւորութիւնը արագացրեց քրիստոնէութեան տարածումը կայսրութեան տարածքում, որը շրջադարձային եղաւ աշխարհի պատմութեան մէջ:
ս. Տրդատ (250-ական թթ. – մօտ 330թ.)
Տրդատ Գ Մեծ, սուրբ Տրդատ, Հայոց Արշակունի արքայ 287 թուականից: Նրա օրոք քրիստոնէութիւնը Հայաստանում հաստատուեց որպէս պետական կրօն: Ապաշխարած եւ դարձի եկած թագաւորի մեծագործութիւններից է նաեւ եռանդուն մասնակցութիւնը երեք վկայարանների` Ս. Գայիանէ, Ս. Հռիփսիմէ, Ս. Շողակաթ վանքերի եւ Էջմիածնի Մայր տաճարի կառուցմանը: Տրդատ արքան Հայ Առաքելական եկեղեցու տօնելի սրբերից է: Նրա յիշատակը տօնւում է Հոգեգալստեան հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը` կնոջ` ս. Աշխէն թագուհու եւ քրոջ` ս. Խոսրովիդուխտի հետ միասին: Տօնի առթիւ երգւում է “ Թագաւորաց “ շարականը:
Թէոդոս I Մեծ (մօտ 346 – 395 թթ.)
Թէոդոս I Մեծ, հռոմեական կայսր 379-395 թթ., համաքրիստոնէական նշանակութեան տօնելի սուրբ: Ծնուել է Իսպանիայում, քրիստոնէայ զօրականի ընտանիքում: Իշխանութեան տարիներին 381 թուականին գումարած Կոստանդնուպոլսի Տիեզերական ժողովի ժամանակ վերջնականապէս դատապարտուել եւ արմատախիլ է արուել արիոսականութիւնը` էլ աւելի ամրապնդելով Ուղղափառ եկեղեցու դիրքերը: Ի տարբերութիւն Լատին եկեղեցու, սուրբ կայսրի տօնը նշւում են միայն Հայ եւ Յոյն եկեղեցիները: Յոյներն այն կատարում են յունուարի 17-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին եւս նշում է Թէոդոս կայսեր յիշատակը: Նշենք, որ Յոյն եկեղեցին տօնում է նաեւ Թէոդոս II կայսէր յիշատակը, ինչը չի արւում Հայ եկեղեցում: Սակայն դրանով է պայմանաւորուած այն փաստը, ըստ որի ս. Պատարագի “ Յիշատակութիւնք “ բաժնի “ թագաւորաց հաւատացելոց “ մասում առ այսօր գործածական է “ Թէոդոսից “ յոգնակի ձեւը:
ս. Յովհան Ոսկեբերան (մօտ 347/354 – 407 թթ.)
Ընդհանրական եկեղեցու նշանաւոր հայրապետներից, համաքրիստոնէական տօնելի հայրերից, որոնք յայտնի են “ երկոտասան վարդապետք “ անուամբ: Կ. Պոլսի պատրիարք 398–404 թթ.: Թողել է հարուստ գրական ժառանգութիւն` մեկնութիւններ, քարոզներ, ճառեր եւ այլ աշխատութիւններ: Դրանք շարադրուած են Անտիոքի աստուածաբանական դպրոցին յատուկ եղանակով եւ առանձնանում են պատմական, լեզուաքերականական իւրայատուկ յատկանիշներով: Որպէս համաքրիստոնէական սրբի, նրա յիշատակը տօնւում է թէ՛ ուղղափառ, եւ թէ՛ կաթոլիկ եկեղեցիներում` որպէս անշարժ տօն` սեպտեմբերի 30-ին: Հայ Առաքելական եկեղեցին ս. Յովհան Ոսկեբերան հայրապետի յիշատակը տօնում է տարին երկու անգամ` Խաչվերացի եօթերորդ կիրակիին յաջորդող հինգշաբթի կամ հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը` “ երկոտասան վարդապետաց “ շարքում: